راهکارهای روان‌شناختی در مواجهه با آسیب‌های فضای مجازی (بخش سوم)

 یکی از گام‌های مهم برای پیشگیری یا ترک اعتیاد اینترنتی، شناخت مشکلات نهفته و زیربنایی فرد است.
 

چکیده: دست­یابی به احساس لذت، ارزشمندی و مفید بودن ناشی از انجام کارها و فعالیت ­های مهم، موجب تقویت آن فعالیت ­ها شده و به مرور زمان جایگزین رفتار پرسه‌زنی در اینترنت می‌شود. بنابراین مشخص کردن چشم‌انداز و اهداف مشخص برای زندگی، می‌تواند انگیزه حضور بی‌هدف در فضای مجازی را کاهش دهد. همچنین شناسایی مشکلات زیربنایی فرد روشی مهم برای پیشگیری یا ترک اعتیاد اینترنتی محسوب می­ شود.

تعداد کلمات 1162 / تخمین زمان مطالعه 6 دقیقه

در بخش ابتدایی مقاله به راهکارهای استفاده از متوقف‌کننده‌های بیرونی و تغییر عادات رفتاری  در جهت پیشگیری و کنترل آسیب‌های اعتیاد اینترنتی اشاره کردیم. یکی از مهم­ترین این راهکارهای روانشناختی در مواجهه با اعتیاد اینترنتی، «تغییر عادات رفتاری» است که شامل تکنیک ­های مختلفی می­شود. در بخش پایانی مقاله به سایر تکنیک­ های این راهکار و همچنین ریشه­یابی اعتیاد اینترنتی می پردازیم.

 ادامه تغییر عادات رفتاری

در واقع اصل جایگزینی رفتار به فرد کمک می‌کند با تغییر نوع رفتار، همان هدف قبلی را دنبال کند؛ مثلاً اگر هدف او، سرگرمی و کسب لذت است، می‌تواند با جایگزین کردن رفتار ورزش گروهی، حل جدول و مطالعه مجلات سرگرم‌کننده به همان هدف برسد یا اگر برای هدف معاشرت با دیگران و رفع انزوا، فضای مجازی را انتخاب کرده است، می‌تواند مهمانی‌های خانوادگی و دوستانه را جایگزین کند.

نکته دیگر در رابطه با اصل جایگزینی، دوری از بیکاری است. بسیاری از کاربران معتاد به فضای مجازی و به خصوص شبکه‌های اجتماعی اعتراف می‌کنند که در اصل به علت بیکاری و به خاطر گذراندن وقت، به اینجا می‌آیند، بنابراین به کمک این اصل، می‌توان رفتارهای مشخص و هدفمندی را در طول روز تعریف کرد که برای فرد مشغولیت فکری ایجاد کند و منجر به احساس بیکاری و بیهودگی نشود؛ مثلاً قبول کردن مسئولیت‌های اجتماعی مثل عضویت در گروه‌های مردمی، خیریه‌ها، مساجد، هیئت‌ها، فرهنگسراها و انجام فعالیت‌های عام‌المنفعه و سازنده، علاوه بر اینکه باعث تقویت عزت نفس، احساس کفایت اجتماعی و مفید بودن می‌شود، می‌تواند با کاهش تمرکز فرد از فضای مجازی و ایجاد احساس هدفمندی، از وابستگی فرد به اینترنت کم کند. به بیان ساده‌تر، وقتی فرد کارهای مهم‌تری برای انجام دادن داشته باشد و احساس لذت، ارزشمندی و مفید بودن را از آن طریق به دست بیاورد، آن کارها تقویت شده و به مرور زمان جایگزین رفتار پرسه‌زنی در اینترنت می‌شود، بنابراین مشخص کردن چشم‌انداز و اهداف مشخص برای زندگی، می‌تواند انگیزه حضور بی‌هدف در فضای مجازی را کاهش دهد.
 

بسیاری از کسانی که درگیر وابستگی به اینترنت شده‌اند، نسبت به رفتار عادتی‌شان، آگاهی لحظه‌ای ندارند. پرسیدن سؤال‌های اساسی از خود، رفتار عادتی و ناخودآگاه حضور در اینترنت را به سطح هوشیاری می‌آورد و با ایجاد احساس آگاهی و حضور در لحظه، به انتخاب رفتار مؤثر و آگاهانه کمک می‌کند؛ مثلاً پرسیدن سؤال‌هایی مانند «الان چه کار می‌کنم؟ آیا در جهت اهدافم زندگی می‌کنم؟ آیا حضور در اینترنت، من را به آرزوهایم نزدیک‌تر می‌کند؟ آیا به اطلاعات من می‌افزاید؟ آیا دیدن ویدیوها و خواندن این همه لطیفه، جزو لذت‌های پایدار و همیشگی است؟ کسانی که اینها را نمی‌بینند، چه چیزی از دست می‌دهند؟ به جای این کار، الان می‌شد چه کار مفیدی انجام داد؟ انرژی و توان روحی‌ام صرف چه چیزهایی می‌شود؟ دقیقاً تا کی زنده هستم؟ چقدر برای کارهای مهم‌تر زمان دارم؟ اگر آدم مهمی از من بخواهد که یک روز از صبح تا شبم را تعریف کنم، چه چیزی برای گفتن دارم؟»
 

«گروهول»[i] در توضیح این مسأله که چرا مردم به گونه‌ای اعتیادآور از اینترنت استفاده می‌کنند، معتقد است که علت گرایش افراد به استفاده اعتیادآور از اینترنت، تمایل آنها به دوری گزیدن از مشکلاتی است که در زندگی شخصی با آنها روبه‌رو هستند. به عبارتی، افراد برای اینکه از دست مشکلات زندگی فرار کنند، به اینترنت روی می‌آورند. معتادان بیشتر وقت‌ها یک «زندگی دوم» یا مفری را برای «فراموش کردن مشکلات‌شان» هنگام آن‌لاین بودن ایجاد می‌کنند.[ii]
به عقیده یانگ، یکی از گام‌های مهم برای پیشگیری یا ترک اعتیاد اینترنتی، شناخت مشکلات نهفته و زیربنایی است. مانند انواع دیگر معتادان، آنها باید از خود سؤال کنند که چه چیزی باعث شده که خواهان فرار از زندگی روزمره شوند؟[iii] برخی استدلال می‌کنند که ارتباط متقابل با دیگر افراد از طریق اینترنت، به نوعی موجب پر شدن خلئی اجتماعی می‌شود. افراد قادرند هویت‌های جدیدی بپذیرند، دیگران در تعامل با این هویت جدید قرار می‌گیرند و شخص ممکن است این ارتباط‌های اینترنتی را به عنوان امری واقعی تلقی کند.[iv] بسیاری از اعتیادها، به خاطر فرار از مشکلی واقعی یا رابطه‌ای پرتنش ایجاد شده است؛ مثلاً فرار از مشکلات زناشویی، مشکلات در روابط اجتماعی، مشکلات مالی و احساس تنهایی. باید دید کجای کار می‌لنگد که فرد به فضای مجازی پناه آورده است و فضای مجازی جای چه چیزهایی را برای او پر می‌کند؟ بنابراین در این مرحله، فرد باید تلاش کند به جای فرار از مشکل، به ساخت و ایجاد طرحی بپردازد تا به وسیله آن، مشکل مربوط را تحت کنترل خودش درآورد، زیرا فرار کردن از مشکلات به وسیله اینترنت و نادیده گرفتن آن در دنیای واقعی نه تنها باعث از بین رفتن مشکل نمی‌شود بلکه آن را تشدید هم خواهد کرد.[v]
 

باید به افراد کمک کنیم تا تصورات ضمنی شخصی ناشی از استفاده بیش از حدشان مشخص شود؛ مثلاً جملات «من به این دلیل آن‌لاین می‌شوم که احساس می‌کنم در آنجا مورد پذیرش قرار می‌گیرم، در آنجا احساس قدرت بیشتری دارم، در اینترنت دوستی دارم که واقعاً مرا می‌خواهد.» بنابراین افراد به تدریج متوجه می‌شوند که انتخاب زندگی مجازی، چیزی جز روش ناسازگارانه‌ای برای کنار آمدن با احساس فشار، ترس یا موقعیت‌های مواجه‌ای نیست. به این ترتیب چرخه معیوب احاطه‌کننده این نوع اعتیاد به تدریج شناسایی می‌شود و افراد نقش اینترنت را مورد تردید و بازبینی قرار می‌دهند. در نهایت آنها می‌توانند مشخص کنند رفتار مربوط به استفاده بیش از حد، در حقیقت مجموعه رفتارهای کنار آمدن شکست خورده یا نیازهای ارضا نشده است و همچنین فقدان کنترل شخصی نسبت به محیط و تبدیل اینترنت به یک روش جدید احتمالی (اما نه مناسب) برای کنار آمدن را استنباط می‌کنند.[vi]

تهیه و تنظیم: خانم حدیثه اسفندیار
منبع: محمد حسین سیاح طاهری و دیگران؛ (1395)، حقیقت مجازی، انتشارات مرکز ملی فضای مجازی
 

 
پی نوشت :
[i] .Grohol
[ii]. معیدفر و همکاران، 1386
[iii]. بیدی، کارشکی، 1392، ص 141
[iv]. جان گرول (2002)؛ به نقل از بیدی و کارشکی، 1392، ص 142
[v]. بیدی، کارشکی، 1392، ص 141
[vi]. یانگ و آبرئو، ترجمه وحدت‌نیا، 1391، ص 221