کارکردهای خانواده (بخش اول)

خانواده کارکردهای متفاوتی دارد که جایگزینی برای آن نمی توان یافت.
 

چکیده: خانواده به عنوان اولین نهاد اجتماعی دارای پیچیدگی هایی است که کارکردهای آن مورد توجه صاحب نظران مختلف قرار گرفته است. در اسلام برای خانواده کارکردهای بیشتری بیان شده است که در این نوشتار به توضیح آن ها می پردازیم. با ما همراه باشید.

تعداد کلمات 1358 / تخمین زمان مطالعه 7 دقیقه

 

همان‌گونه که بیان شد، کارکردهای خانواده نیز می‌تواند راز اهمیت و قداست خانواده را روشن سازد. خانواده در شکل‌های مختلفش، کارکردهای گوناگونی دارد. ویلیام آگبرن و کلارک تبیتیس در سال ۱۹۳۴م، به شش کارکرد اساسی خانواده تأکید کردند. این شش کار کرد ، عبارت‌‌‌اند از : تولید مثل، حمایت و مراقبت، جامعه‌ پذیری ، تنظیم رفتار جنسی، عاطفه و همراهی، و تأمین پایگاه اجتماعی، فراتر از این کار کردها باید به آموزش، تربیت دینی، تأمین پدر مشروع، کنترل‌اجتماعی، تأمین نیازهای اقتصادی ، انتقال کالاهای مادی ، گذراندن اوقات فراغت، رشد و تثبیت شخصیت ، استمرار فاصله طبقاتی ، استمرار تضادهای اجتماعی و ایجاد تغییرات اجتماعی اشاره کرد.[1]

ما در این‌جا به بررسی کارکردهای خانواده از دیدگاه اسلام می‌پردازیم.

بسیاری از روان‌شناسان و جامعه‌شناسان، بر تنظیم رفتار جنسی -که یکی از کارکردهای اساسی خانواده است- تأکید کرده‌اند. در بسیاری از جوامع امروزی، به ویژه در جوامع غربی، با وجود تحولات بنیادینی که در زمینه آزادی روابط جنسی در دهه‌های اخیر رخ داده است، خانواده همچنان کار کرد تنظیم رفتار جنسی را بر عهده دارد، گرچه نقش انحصاری خود را در تأمین نیازهای جنسی از دست داده است.[2] این نقش اساسی خانواده، در متون دینی و سخنان پیشوایان دینی نیز به روشنی بیان شده است. برای نمونه، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بر این عقیده است که ازدواج، پوششی برای چشم است و بهترین روش برای دور کردن انسان از گناه[3] به همین جهت است که جوانان، با ازدواج کردن، دین خود را حفظ می‌کنند.[4]
از امام باقر (علیه السلام) در پاسخ به این سؤال که: «چرا اهل ایمان بیش از دیگران به ازدواج کردن اهمیت می‌دهند؟» می‌فرماید: « لِأَنَّهُ یَحْفَظُ فَرْجَهُ عَنْ فُرُوجٍ لاَ تَحِلُّ لَهُ لِکَیْلاَ تَمِیلَ بِهِ شَهْوَتُهُ هَکَذَا وَ هَکَذَا فَإِذَا ظَفِرَ بِالْحَلاَلِ اِکْتَفَى بِهِ وَ اِسْتَغْنَى عَنْ غَیْرِهِ».[5] زیرا بدین وسیله، دامنش را از ناپاکی‌ها و گرویدن به حرام حفظ می‌کند و شهوت و هواهای نفسانی اش او را به این طرف و آن طرف نمی‌کشاند و آن هنگام که به حلال دست یابد، از غیر آن (حرام) بی‌نیاز می‌شود.
 

کارکرد تولید مثل -که گاهی از آن با عنوان «جایگزینی» یاد می‌شود-، یکی دیگر از کارکردهای زیست‌شناختی خانواده است که همواره بقای جوامع و به طور کلی، بقای نسل بشر را تضمین کرده است. از آن‌جا که در طول تاریخ، تولید مثل، ارتباط تنگاتنگی با ارضای غریزه جنسی داشته، روند نسبتاً ثابتی را طی کرده است؛ اما به دلیل تغییرات عمیق ناشی از انقلاب علمی و صنعتی در مغرب زمین و همراه با گسترش دانش و ابزار کنترل بارداری -که به تفکیک این دو کارکرد از یکدیگر انجامید.، کارکرد تولید مثل طی دو قرن گذشته، دچار نوساناتی شد. برای نمونه در انگلستان،ازدواج‌هایى که عقدشان در حدود سال ۱۸۶۰م،بسته شده بود،به طور متوسط شش فرزند به بار مى‌آورْد،در حالى که تنها دو نسل بعد،این رقم به دو فرزند کاهش یافت.[6]
آن بخش از متون دینى که به تداوم نسل اختصاص یافته است،به این کارکرد نیز اشاره دارد.پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) کسانى را که ازدواج نمى‌کنند تا فرزنددار نشوند،یکى از چهار گروهى مى‌داند که خداوند،آنان را نفرین کرده و فرشتگان آمین مى‌گویند.[7]
بخش دیگرى از متون،به مسئلۀ افزایش امّت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) اشاره کرده‌اند.عبدالله بن سنان از امام صادق(علیه السلام) نقل مى‌کند که فرمود: 
«سَوْءَاءَ وَلُوداً؛فَإِنِّی مُکَاثِرٌ بِکُمُ الْأُمَمَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ.قَالَ:فَقُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللهِ(ع) مَا السَّوْءَاءُ؟قَالَ:الْقَبِیحَةُ.»[8]
مردى نزد پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) آمد و گفت:اى پیامبر خدا! دخترعمویى دارم که جمال و ظاهر و دینش رضایت‌بخش است؛ امّا نازاست.پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «با او ازدواج نکن…». فردا هم مردى نزد پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) آمد و همان سخن را گفت. پیامبر فرمود: «[اگر ناچار شدى] با زنى که زایا باشد ازدواج کن،حتّى اگر زیبا نباشد؛زیرا من فرداى قیامت،به فراوانىِ شما امتم در برابر امّت‌هاى دیگر مى‌بالم».
در این بخش از روایات،از مردم خواسته شده است که ازدواج کنند و زنان زایاى نازیبا را بر زنان زیباى نازا ترجیح دهند،تا امّت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) افزایش یابد.[9]
بخشى از احادیث مؤثّر در این بحث، با تحریم پاره‌اى از روابط جنسىِ نامشروع، ارتباط دارد. مطالعۀ روایات این بخش نشان مى‌دهد که علّت تحریم روابط نامشروع جنسى نیز به تداوم نسل بر مى‌گردد. امام على(علیه السلام) دربارۀ علّت تحریم همجنس‌خواهى مى‌فرماید:
فَرَضَ اللهُ...تَرْکَ اللِّوَاطِ تَکْثِیراً لِلنَّسْلِ.[10]
 خداوند...،ترک لواط را براى زیادى شدن نسل، واجب کرد.
امام رضا(علیه السلام) نیز در این باره مى‌فرماید:
(عِلَّةُ تَحْرِیمِ الذُّکْرَانِ لِلذُّکْرَانِ وَ الْإِنَاثِ لِلْإِنَاثِ،لِمَا رُکِّبَ فِی الْإِنَاثِ وَ مَا طُبِعَ عَلَیْهِ الذُّکْرَانُ،وَ لِمَا فِی إِتْیَانِ الذُّکْرَانِ لِلذُّکْرَانِ وَ الْإِنَاثِ لِلْإِنَاثِ مِنِ انْقِطَاعِ النَّسْلِ وَ فَسَادِ اَلتَّدْبِیرِ وَ خَرَابِ اَلدُّنْیَا)[11]
علت تحریم ازدواج مرد با مرد و زن با زن، یکی، ویژگی‌هایی است که طبیعت زنان و مردان دارند و دیگر این که این کامروایی مرد از مرد و زن از زن، منقطع شدن نسل و بداندیشی و نابودی و خرابی دنیا را در پی دارد.
 
ادامه دارد...

منبع: کتاب «رضایت زناشویی»
نویسنده: عباس پسندیده

 
پی نوشت :
[1] . اسلام و جامعه‌شناسی خانواده ص ۶۷.
[2] . همان، ص ۶۸.
[3] . ر. ک: صحیح البخاری، ج ۲، ص ۱۹۵۰، ح ۴۷۷۹، صحیح مسلم، ج ۲، ص۱۰۱۸. ح ۱۱ کنز العمال، ج ۱۶، ص ۲۷۲، ح ۴۴۴۰۸ .
[4] . پیامبر در حدیث دیگری می‌فرماید: «ما من شاب تزوج فی حداثة سنه إلا عج شیطانه: یا ویله، غمم منی ثلثی دینه فلیتق الله العبد فی الثلث الأخر» هیچ جوانی نیست که در دوره جوانی خود ازدواج کند مگر آن که شیطان فریاد برآورد که: ای وای دو سوم دینش را از اگزند من حفظ کرد. بنابراین، بنده باید برای حفظ یک سوم دیگر. تقوای خدا را در پیش گیره (دعائم الإسلام، ج ۲، ص ۱۹۰، ح ۶۸۶ر النوادر، ص۱۱۱۲ بحارالأنوار، ج۱۰۰، ص۲۲۱).
[5] . کتاب من لا یحضره الفقیه، ج ۲، ص ۵۶، ح۱۴۹۲۴، وسائل الشیعة. ج ۲۰، ص۲۴۲ و ۲۵۵۴۰.
[6] . اسلام و جامعه‌شناسى خانواده،ص۷۰.
[7] . أَربَعةٌ لَعَنَهُم اللهُ فوَقَ عَرشِهِ وَأَمَّنَت عَلَیهم مَلاَئِکَتُهُ:الَّذِى یُحصِنُ نَفسَهُ عَنِ النِّساءِ وَلاَ یَتَزَوَّجُ وَلاَ یَتَسَرَّى لِأنَّ لاَ یُولَدُ لَهُ وَلَدٌ...؛ چهار گروه‌اند که خداوند در عرش،آنها را لعنت کرده است و ملائکه نیز بر آن دعا آمین گفته‌اند: کسى که نفس خویش را از زنان بازمى‌دارد و ازدواج نمى‌کند و به طرف ازدواج نمى‌رود،تا این‌که فرزنددار نشود...المعجم الکبیر، ج۸، ص۹۹؛ کنزالعمّال، ج۱۶، ص۷۲، ح۴۳۹۸۰.
[8] . الکافى:ج۵ ص۳۳۳؛وسائل الشیعة:ج۲۰ ص۵۳ ح۲۵۰۱۵.
[9] . پیامبر خدا(ص) در احادیث دیگرى مى‌فرماید: تَزَوَّجُوا بِکْراً وَلُوداً وَ لَا تَزَوَّجُوا حَسْنَاءَ جَمِیلَةً عَاقِراً؛فَإِنِّی أُبَاهِی بِکُمُ الْأُمَمَ یَوْمَ الْقِیَامَة ؛با دختران بِاکره که استعداد زاییدن در آن‌ها هست،ازدواج کنید! و با زن خوش‌رو و زیبایى که نازا و عقیم است،ازدواج نکنید؛زیرا من به شما افراد امّت در روز قیامت بر دیگر امّت‌ها مباهات مى‌کنم (الکافى،ج۵،ص۳۳۳)
تَزَوَّجْهَا سَوْءَاءَ وَلُوداً وَ لَا تَزَوَّجْهَا حَسْنَاءَ عَاقِراً؛فَإِنِّی مُبَاهٍ بِکُمُ الْأُمَمَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ،أَوَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ الْوِلْدَانَ تَحْتَ الْعَرْشِ یَسْتَغْفِرُونَ لآِبَائِهِمْ یَحْضُنُهُمْ إِبْرَاهِیمُ وَ تُرَبِّیهِمْ سَارَةُ فِی جَبَلٍ مِنْ مِسْکٍ وَ عَنْبَرٍ وَ زَعْفَرَانٍ؛ با زن زشت‌صورت در صورتى که بچّه‌زا است،ازدواج کن! و با زن زیبا و خوش‌رو در صورتى که نازا است،ازدواج مکن؛زیرا من در روز قیامت، به شما امّت بر دیگر امّت‌ها افتخار مى‌کنم. مگر نمى‌دانى که فرزندان در زیر عرش خداوند،براى پدرانشان از خداوند طلب بخشایش مى‌نمایند؟ابراهیمِ خلیل آن‌ها را در دامان خود مى‌پرورد و ساره، همسر او،آن‌ها را تربیت مى‌کند، در کوهى که همه‌اش از مُشک و عنبر و زعفران است )همان،ص۳۳۴(
أَیُّهَا النَّاسُ،تَزَوَّجُوا؛فَإِنِّی مُکَاثِرٌ بِکُمُ الْأُمَمَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ،وَ خَیْرُ النِّسَاءْ الْوَدُودُ الْوَلُودُ ؛اى مردم! ازدواج کنید که من به شما امّت در روز قیامت،بر دیگر امّت‌ها افتخار مى‌کنم و بهترین زنان،زنان مهربان و زایا هستند)دعائم الإسلام،ج۲،ص۱۹۱(
تَزَوَّجُوا فَإِنِّی مُکَاثِرٌ بِکُمُ الْأُمَمَ غَداً فِی الْقِیَامَةِ،حَتَّى إِنَّ السِّقْطَ لَیَجِیءُ مُحْبَنْطِئاً عَلَى بَابِ الْجَنَّةِ فَیُقَالُ لَهُ:ادْخُلِ الْجَنَّةَ،فَیَقُولُ لَا حَتَّى یَدْخُلَ أَبَوَایَ الْجَنَّةَ قَبْلِی ؛ازدواج کنید که من به شما امّت در روز قیامت، بر دیگر امّت‌ها افتخار مى‌کنم،حتّى به جنینى که سقط شده باشد! او با حالت افتخار و مباهات بر درِ بهشت مى‌ایستد. در این حال،خداوند(عزوجل) به او مى‌فرماید:«به بهشت داخل شو!».او پاسخ مى‌دهد: داخل نمى‌شوم تا پدر و مادرم پیش از من داخل شوند! (کتاب من لا یحضره الفقیه،ج۳،ص۳۸۳)
[10] . نهج‌البلاغه،حکمت ۲۵۲.
[11] . علل‌الشرائع، ج1، ص547.