ابوعبداللَّه حسن ابن حَیّ همدانی

(تو 100- وف 169 -167 ق)، فقیه و متكلم شیعى. اصل او از نواحى همدان است. خروج مسلحانه بر زمامداران ظالم را روا مى‏دانست. مهدى عباسى در طلب او و عیسى بن زید بود. و وى از بیم اسارت در كوفه پنهانى مى‏زیست و هفت سال با عیسى بن زید در یك خانه پنهان بود. او فقیهى پرهیزكار و عابدى والا بود. وكیع او را امام مى‏داند و در بیان عبادت او گوید: حسن با برادرش على و مادرشان شب را به سه بخش تقسیم كرده بودند و هر كدام در یك سوم آن به عبادت برمى‏خواستند. وقتى مادرشان مرد، دو برادر شب را بین خود به دو نیم تقسیم كردند؛ و آنگاه كه على مرد، حسن تمام شب را بیدار ماند و به عبادت مشغول بود. به گفته ابوزرعه، راستى، درستى، فقه، عبادت و زهد در او جمع بود. ابن‏حَىّ از اقران سفیان ثورى، بلكه مقدم بر او، و از محدثان بزرگ و مورد اعتماد است كه از پدرش و برادرش، على بن صالح، و عبداللَّه بن دینار و على بن اَقمر و ابواسحاق سبیعى روایت مى‏كرد. ابن‏مبارك و وَكیع و ابونعیم و على بن جَعد و بسیارى دیگر از وى روایت كرده‏اند. در پنج «صحیح» از «صحاح ششگانه» حدیث او آورده شده است. احمد حنبل گوید كه او و برادرش على هر دو از محدثان مورد اعتمادند. در كوفه، در حال اختفا، شش ماه پس از درگذشت عیسى بن زید، درگذشت. از كلمات اوست كه گوید: گاه شیطان 99 در خیر بر انسان مى‏گشاید تا بتواند درى از شر باز كند. از آثار وى: «التوحید»؛ «امامة ولد علىّ من فاطمه»؛ «الجامع»، در فقه. به گفته‏ى شیخ طوسى او داراى «اصل» است.