حسین صبا

(وف 1339 ش)، نوازنده. وى اولین استاد سنتور هنرستان موسیقى ملى بود كه سنتورنوازى را نزد حبیب سماعى فراگرفت و سپس به محضر ابوالحسن صبا رسید و نت‏خوانى و سنتورنوازى و پیانو را نزد این استاد تكمیل كرد. از شاگردان شاخص او خانم ارفع اطرایى است كه خود صاحب تألیفاتى چند است. حسین صبا در جوانى وفات یافت و در مقبره‏ى ظهیرالدوله به خاك سپرده شد. وى تألیفاتى در زمینه‏ى موسیقى دارد كه از آن جمله‏اند: «آموزش سنتور»؛ بخش دوم «كتاب شور»، شامل آهنگهاى ابوعطا، افشارى، بیات ترك، دشتى و نوا؛ بخش سوم «كتاب شور»، شامل آهنگهاى همایون، اصفهان، ماهور و چهارگاه.[1] درباره‏ى مرحوم حسین صبا، تاكنون زیاد در مجلات و روزنامه‏ها و محافل مختلف یاد گردیده ولى بیش از همه، شاگرد شایسته و فاضل او، خانم ارفع اطرائى وصف آن استاد مطلب نگاشته و كوشا بوده‏اند. اینك اطلاعاتى كه این خانم هنرمند براى تهیه شرح حال او در اختیار مؤلف قرار دادند از نظر خوانندگانى گرامى مى‏گذرد: «حسین صبا اولین استاد سنتور هنرستان موسیقى ملى، فرزند حسین صبا مدیر روزنامه‏ى ستاره‏ى ایران بود؛ (این روزنامه اواخر دوره قاجاریه در تهران منتشر مى‏گردید و از جراید وزین و مؤثر آن عهد به شمار مى‏رفت و افرادى چون دكتر متین دفترى، على دشتى و عباس مسعودى كار مطبوعاتى خود را در آن روزنامه شروع كردند). حسین صبا چون بعد از فوت پدر، به دنیا آمده بود و تنها فرزند ذكور خانواده بود نام كوچك پدر را بر وى نهادند. وى از دیپلمه‏هاى هنرستان عالى موسیقى و ساز تخصصى او پیانو بود در مجله موسیقى شماره مخصوص ابوالحسن صبا دوره سوم بهمن 1336 شمسى در مقاله‏اى تحت عنوان صبا و سنتور به قلم حسین صبا این چنین آمده است كه پراكنده‏اى از آن به نظر مى‏رسد: «استاد ابوالحسن صبا اولین معلم من در سنتورنوازى بود و پس از آن مدتى از محضر حبیب سماعى استفاده كردم براى دومین بار به كلاس ابوالحسن صبا آمدم این بار صبا به من نت‏خوانى آموخت و این تدریس براى او كه به فكر تهیه نت‏خوانى سنتور بود مؤثر واقع گردید و این بعد از درگذشت مرحوم سماعى به سال 1325 شمسى بود كه صبا به فكر تنظیم ردیف و ایجاد خط موسیقى براى این ساز افتاد و نگارنده از اولین كسانى بودم كه افتخار شاگردى صبا را یافتم و وى اطاعات خود را روى من تجربه كرد» لازم به یادآورى است كه حسین صبا در چاپ اولین دوره‏ى سنتور ابوالحسن صبا یكى از افراد بسیار مؤثر بود. حسین صبا عقیده داشت كه در چاپ دوره‏هاى سنتور ابوالحسن صبا بعضى از مقامات طبق تدریس استاد سماعى و بعضى از روى ردیف آقاحسینقلى و بقیه از ذوق سرشار خود استاد ابوالحسن صبا مایه گرفته است. حسین صبا تدریس سنتور را در هنرستان موسیقى ملى از سال 1330 شمسى شروع نمود و تا سال 1338 شمسى كه به علت بیمارى و سفر به لندن براى جراحى مغز وقفه‏اى در كار تدریس ایشان افتاد منظماً به تدریس این ساز و پیانو اشتغال داشت وى در سال 1335 با انتشار خودآموز سنتور مطابق برنامه هنرستان موسیقى ملى كه اولین متد نوشته شده براى این ساز است قدمى مفید در راه فراگیرى هنرجویان این ساز برداشت به خلاصه‏اى از نوشته شادروان خالقى در مقدمه متد نامبرده در بالا رجوع مى‏كنیم: «جاى بسى خوشنودى است كه ساز ملى ما علاقمندان بسیارى پیدا كرده و جوانان به نواختن آن رغبت یافته‏اند ولى چون براى نواختن هر سازى اسلوب و روش مخصوصى لازم است سالها بود كه در دست بودن دستورى مخصوص احساس مى‏شد چند سال قبل استاد هنرمند آقاى ابوالحسن صبا كتاب سنتور را (دوره اول سنتور شامل دستگاههاى شور و سه‏گاه؛ چاپ در اسفند 1328) منتشر كردند و انتشار آن كتاب براى اولین بار روش نت‏نویسى سنتور را نشان مى‏داد و كمكى به پیشرفت این ساز نمود اما چون فقط شامل ردیف‏آوازى بود براى مبتدیان كافى به نظر نمى‏رسید و براى نوازندگانى مفید بود كه آشنا به مقدمات باشند... حسین صبا متوجه این نقص بود و در این پنج سال به تدریج تمرینات براى شروع كار مبتدیان تهیه كرده و در دسترس هنرجویان قرار داده و با این اسلوب به پیشرفت آنها بسى كمك كرده‏اند... اكنون مایه خرسندى است كه ایشان كتاب خود را چاپ و منتشر مى‏كنند و راه و رسم درست نواختن سنتور را كه حاصل تجربیات ممتد است در دسترس هنردوستان مى‏گذارد. بنابراین باید از آن هنرمند كه در تنظیم این خودآموز رنج بسیار كشیده و در تهیه آن دقت فراوان به كار برده تشكر كرد...» چاپ دوم كتاب نامبرده در دى‏ماه 1338 به انجام رسید. دیگر آثار آماده‏ى چاپ این هنرمند عبارت است از بخش دوم كتاب شور شامل آهنگهاى ابوعطا، افشارى، بیات ترك، دشتى و نوا. بخش دوم كتاب شور شامل آهنگهاى همایون، اصفهان، ماهور و چهارگاه. كه متأسفانه با درگذشت ایشان این كار به اتمام نرسید. حسین صبا پا به پاى همسرش بانو شكوه شهرستانى كه خود از هنرمندان تحصیلكرده هنرستان عالى موسیقى بشمار مى‏رفت در حفظ اصالت خود و اداى دینى كه در قبال استادان خویش چون شادروان حبیب سماعى و زنده‏یاد ابوالحسن صبا داشت با علاقه و پشتكار فراوان به تعلیم هنرجویان همت مى‏گذاشت، خانه صبا محل اجتماع دوستان هنرمند شاگردان و سازندگان سنتور بود صبا مردى متواضع خوشرو و به معنى حقیقى معلم بود از ایشان یك فرزند دختر به نام ترانه به یادگار مانده است. ابوالحسن صبا و حسین صبا به جز تشابه نام فامیل هیچگونه قرابت خانوادگى با یكدیگر نداشتند ولى سرنوشت این چنین رقم زدن كه هر دو از خدمتگزاران موسیقى اصیل ایران باشند آثارى از نوازندگى هنرمند فقید بر روى كاست بجا مانده است. حسین صبا در روز یكشنبه هیجدهم اردیبهشت ماه 1339 شمسى به علت ابتلاء به بیمارى مغزى دار فانى را بدرود گفت و در میان تأسف و احترام همكاران دوستان و شاگردان ایشان در مقبره ظهیرالدوله به خاك سپرده شد. در غم از دست رفتن این هنرمند وارسته، جرائد كشور (تهران مصور، سپیده و سیاه، موزیك ایران و...) شرح حال و عكسهایى از او به چاپ رسانیدند و این غم را به آگاهى مردم رسانیدند». و اما دوست عزیزم، آقاى علیرضا میرعلینقى مطلبى درباره‏ى مرحوم صبا نوشته: در سالهاى پس از 1315 كه هنرستان عالى موسیقى به دستور «اداره موسیقى كشور» براى تعلیم موسیقى غربى در تهران تأسیس شد، عده‏اى از هنرجویان این مركز پس از فراغت از تحصیل، به دنبال تحقیق و آموختن مبانى موسیقى ملى خود رفتند. حسین صبا كه هنرجوى پیانو در این مركز بود، به دنبال آوازه و شهرت صداى ساز مرحوم حبیب سماعى، در پى آموختن سنتور برآمد. در آن زمان تحت تأثیر تبلیغات و محیط غرب‏زده‏ى جامعه، موسیقى ایران را چندان قدر و بهایى نبود. حسین صبا كه غیر از تشابه نام خانوادگى نسبت دیگرى با استاد سماعى رسید و مشغول آموزش شد. اما محیط خاص انجمن و خوى تند حبیب، ادامه‏ى آموزش را براى حسین صبا و خیلى‏هاى دیگر ناممكن ساخت. پس به ناچار نزد مرحوم ابوالحسن صبا و اساتید دیگرى كه در سنتور وارد بودند به آموزش پرداخت. حاصل این كار، كتاب «آموزش سنتور» است كه نخستین كتاب متدیك چاپ شده درباره سنتور است. این كتاب شامل دستورات و عكسهایى درباره شیوه‏ى نوازندگى سنتور، ساختمان سنتور و قطعاتى از ردیف و اساتید مختلف براى تقویت فن نوازندگى سنتور است. چند قطعه از حبیب سماعى نیز در این كتاب، نت شده است. كتاب فوق در اوایل دهه 1330 و با كمك محمد بهارلو كه علاقه‏اى تام به این امور داشت چاپ شد و تا سالها مورد استفاده هنرجویان هنرستان موسیقى ملى بود كه خود حسین صبا نیز در آن مركز به هنرآموزى اشتغال داشت. در آن زمان، شیوه‏ى سنتى سنتور كه مبتنى بر سبك حبیب سماعى و اساتید متقدم بود. به دست فراموشى سپرده شده و تحت تأثیر نفوذ و اشاعه نوین موسیقى جدید، به سنتور عنایت چندانى نمى‏شد. از سازهاى ایرانى تنها به تار و سه‏تار تكیه مى‏شد و از كمانچه و «نى» نیز خبرى نبود. در سالهاى بعد، به كوشش فرامرز پایور كه از شاگردان استاد ابوالحسن صبا بود روشى دیگر در سنتور پدید آمد كه رواج و اشاعه یافت. در عین، شیرین‏نوازانى چون: منصور یاحقى و رضا ورزنده نیز به كار خود ادامه مى‏دادند و مقبولیت عام نیز داشتند. در آن سالها، حسین صبا با خلق و خوى آرام و دور از جنجالى كه داشت، سعى مى‏كرد سنتور را با نوعى «روش علمى» كه مأخوذ از تأثیرپذیرى از چندین روش موسیقیایى بود، تعلیم دهد. حسین صبا در سال 1339 به علت عارضه مغزى كه به آن مبتلا شده بود، براى معالجه به خارج از كشور رفت. معالجات مؤثر نیفتاد و او در خرداد 1339 در حالى كه سن زیادى هم نداشت بدرود حیات گفت و در مقبره ظهیرالدوله به خاك سپرده شد. از شاگردان شاخص او، خانم ارفع اطرائى است كه از بانوان موسیقیدان و صاحب تألیفاتى چند است. حسین صبا آثارى به صورت نوار نیز دارد كه در دسترس عموم نیست.

حسین صبا

تازه های مشاهیر

بیشترین بازدید هفته