مصطفی فاتح

فرزند سرتیپ احمدخان فاتح‏الملك، مشروطه‏خواه و مالك و فرمانده قشون اصفهان و نماینده‏ى مجلس، در اسفندماه 1277 ش (فوریه 1897 م) در اصفهان متولد شد. پس از انجام تحصیلات مقدماتى و ابتدائى به تهران عزیمت نموده و وارد مدرسه‏ى عالى امریكائى شد و مدت پنج سال در مدرسه‏ى مزبور تحصیل نمود و براى ادامه‏ى تحصیلات عالیه به امریكا سفر كرد. پس از ورود به امریكا ابتدا در دانشگاه جان هاپكینز واقع در شهر بالتیمور در رشته‏ى علوم طبیعى و مقدمات پزشكى مشغول تحصیل شد و چون آن را مطابق ذوق خود ندید، در دانشگاه كلمبیا در شهر نیویورك در رشته‏ى اقتصاد ادامه‏ى تحصیل داد و دوره‏ى چهارساله‏ى دانشگاه را طى نمود و به اخذ لیسانس نائل آمد و پایان‏نامه‏ى خود را به زبان انگلیسى تحت عنوان «وضع اقتصادى ایران» تالیف و به زبان انگلیسى و فارسى انتشار داد. فاتح پس از مراجعت به ایران درصدد استخدام در وزارت دارائى برآمد ولى وضع سازمانى و ادارى آن وزارتخانه، او را از استخدام در دستگاه دولتى منصرف كرد تا اینكه در اواخر 1300 ش (1922 م) به استخدام در شركت ملى نفت ایران و انلگیس درآمد و شغل وى معاون نخستین نماینده شركت در تهران تعیین شد. روابط دولت ایران و شركت نفت در آن ایام توسط اداره مزبور برقرار بود و طبعا تماس با وزارتخانه‏ها و رجال و سیاستمداران توسط فاتح انجام مى‏گرفت. وى در این سمت موفق شد كه شركت نفت همه ساله عده‏اى از دانشجویان ایرانى را به هزینه‏ى خود به انگلستان اعزام نماید كه در رشته‏ى نفت و اقتصاد تحصیل نمایند. فاتح چندى در شركت نفت در آبادان به مطالعه پرداخت، چندى هم در انگلستان مشغول مطالعه شد. در 1308 ش (1929 م) شركت نفت براى توزیع فرآورده‏هاى خود در ایران، اداره‏اى به نام پخش مواد نفتى در تهران تاسیس كرد و مصطفى فاتح به ریاست اداره‏ى مزبور تعیین گردید. وى در این سمت در توسعه‏ى این اداره تلاش زیادى به كار برد و شعب آن را در غالب شهرهاى ایران تاسیس نمود و در نتیجه مردم ایران به واسطه‏ى فراوانى سوخت و انواع آن با استعمال سوخت جدید آشنا شدند و كشور نیز از وارد كردن مواد نفتى خارجى بى‏نیاز شد. فاتح در جریان قرارداد 1933 دخالت چندانى نداشت و گاهى در مذاكرات به عنوان مترجم شركت مى‏كرد. پس از شهریور 1320 و استعفاى رضاشاه، آزادى توام با هرج و مرج در ایران شروع شد. در آن هنگام مصطفى فاتح به تشكیل جمعیت ضد فاشیست پرداخت و امتیاز روزنامه‏اى به نام مردم را گرفت كه ارگان آن جمعیت بود. غالب اعضاى حزب توده كه در زمان رضاشاه زندانى بودند، به عضویت هیئت تحریریه این روزنامه درآمدند. روزنامه‏ى رهبر ارگان حزب توده و روزنامه‏ى مردم ارگان جمعیت فاشیست در یك خط و جهت گام برمى‏داشتند. در مردادماه 1321 به دنبال توقیف روزنامه‏ى رهبر، مصطفى فاتح روزنامه‏ى مردم را در اختیار حزب توده قرارداد و در مهرماه همان سال حزبى به نام «همرهان» تشكیل داده و رهبرى آن را برعهده گرفت. این حزب یك برنامه‏ى سوسیالیستى را تعقیب مى‏كرد و برنامه‏هائى ارائه مى‏داد كه از مرام حزب توده مترقى‏تر بود و از جمله‏ى آنها مى‏توان به ملى كردن منابع تولید، بیمه‏هاى اجتماعى، خدمات رایگان بهداشتى و آموزشى و تامین معاش خانواده‏ها اشاره نمود (مقاله الول ساتن درباره‏ى احزاب ایران). روزنامه‏ى امروز و فردا ارگان رسمى حزب همرهان و روزنامه‏ى شمع به عنوان ناشر افكار این حزب منتشر مى‏شد. ظاهرا این حزب از سوى انگلیسها و در هماهنگى با اقدام روسها در تشكیل حزب توده، و به عنوان سدى در برابر نفوذ آلمان در ایران به وجود آمد. مصطفى فاتح در 1326 پس از فراغت از فعالیتهاى سیاسى به معاونت كل شركت نفت منصوب شد و عازم خوزستان گردید. قریب سه سال‏ونیم در این سمت بود و اقداماتى از قبیل خانه‏سازى و تشكیل دانشكده نفت و تسهیلات فرهنگى و توسعه‏ى بهدارى به عمل آورد و سرانجام پس از تصویب قانون ملى شد صنعت نفت و در روزهاى نخستین خلع ید از كار كناره‏گیرى و بازنشسته شد. وى پس از بازنشستگى به هیچ وجه مورد مشورت قرار نگرفت و هیچگونه دخالتى در ملى شدن صنعت نفت نداشت و مشغول نوشتن كتابى تحت عنوان نفت شد. در روز 18 آذر 1332 همزمان با ورود نیكسون معاون رئیس‏جمهور آمریكا به تهران، طبق ماده‏ى 5 حكومت نظامى بازداشت شد و مدتى در زندان به سر برد. كتاب پنجاه سال نفت فاتح در اوایل سال 1335 ش انتشار یافت كه اطلاعات جالبى درباره‏ى نفت در آن مندرج بود. در این كتاب اسناد و آمار جالبى درج شده بود كه اهمیت كتاب را براى خواننده روشن مى‏ساخت. در جلد دوم این كتاب پیرامون قرارداد با كنسرسیوم افشاگرى‏هائى شده بود و آماده چاپ بود كه روز 17 شهریور 1337 مامورین سازمان امنیت به خانه‏ى وى ریختند و او را بازداشت نموده و كلیه اسناد و مدارك را همراه خود بردند. چند روز بعد محمدرضا پهلوى به ابوالحسن ابتهاج گفته بود كه در منزل فاتح اسنادى پیدا شده كه نشان مى‏دهد او آدم انگلیس‏ها است. ساعت 8 بعد از ظهر روز پنجم بهمن‏ماه 1343 شاه در یك مصاحبه‏ى تلویزیونى اظهار كرد: بعد از شهریور 1320 انگلیس‏ها حزب توده را به دست شخصى به نام مصطفى فاتح تاسیس كردند. مصطفى فاتح پس از ملى شدن صنعت نفت و كناره‏گیرى از مقام خود، به اتفاق مهدى لاله و عباس نراقى دو تن از افراد حزب توده، بانكى به نام بانك تهران بنیاد نهادند. فاتح به ریاست هیئت مدیره و لاله به مدیرعاملى و نراقى به عضویت هیئت مدیره تعیین شدند. بعدها به علت مشاركت چند بانك خارجى در بانك تهران، توسعه‏ى زیادى یافت و سود سرشارى عاید سهامداران شد. فاتح در فروردین 1357 عازم لندن شد و جرائد انگلیس را علیه محمدرضا پهلوى بسیج نمود و اطلاعات جالبى از فساد در دوران سلطنت وى به مخبرین داد. وى در شهریور 1357 در لندن درگذشت و نتوانست شاهد سقوط دشمن درجه یك خود باشد. مصطفى فاتح مردى دانشمند و ادیب و موسیقى‏شناس بود و به زبانهاى انگلیسى و فرانسوى تسلط كامل داشت. (س چهاردهم ق)، نویسنده. از نویسندگان و پژوهندگان روزگار حاضر است، كه مدتى دراز در شركت نفت ایران و انگلیس عهده‏دار خدمت بود. از آثارش: «پنجاه سال نفت ایران»؛ «پول و بانكدارى»؛ «پیشنهاد واژه‏هاى دانش سودورزى»؛ «راه پیشرفت در خط فارسى».[1]

مصطفی فاتح

تازه های مشاهیر

بیشترین بازدید هفته