به بهانه روز ملی روستا و عشایر؛
حیات روستاها در گرو تحقق مهاجرت معکوس
تاریخ شکل گیری روستا در ایران، متجاوز از قدمت تاریخ مدون ایران است. ایجاد روستا در ایران به 9000 سال قبل از میلاد مسیح می‌رسد. عده‌ای از جغرافیدانان و جامعه شناسان روستایی بر این باورند که روستاهای اولیه از اسکان یافتن گروه‌های کم انسانی که پیش از آن به شیوه گردآوری و شکار امرار معاش می‌کردند، شکل گرفته است. اولین روستاها در ایران به حدود ۱۰ قرن قبل از میلاد در دامنه‌های زاگرس و نواحی شمال خوزستان شکل گرفته است. با شکل گیری روستاها در مناطق دیگر ایران، این روستاها تحولات اجتماعی، اقتصادی و معیشتی خود را آغاز کردند. ولی به دلیل عدم ارتباط بین نواحی مختلف روستایی،این تحولات روند کندی داشته‌اند.
به گزارش راسخون به نقل از ایسنا، 15 مهرماه روز ملی روستا و عشایر اولین بار در سال 1392 با درخواست مرکز توسعه روستایی و تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی با هدف ارج نهادن به روستائیان و فرهنگ روستائی در تقویم رسمی کشور ثبت شد تا شاید تلنگری باشد برای مسئولین که درخصوص سیل تبدیل روستاها به شهر تصمیم مناسبی اتخاذ کنند. روندی که درصد روستا نشینی در کشور را از بیش از 68 درصد در سال 1335 به کمتر از 29 درصد در سال 1390 رسانده است.
محو روستاها در ایران با سرعت زیادی انجام می شود در حالی که روستاهای بزرگ و مولد نیز با حمایت مجلس به شهرهای کوچک بی‌امکانات تبدیل می‌شوند و براساس اعلام موسسه ملی مطالعات جمعیتی کشور درحال حاضر ٤٠ هزار روستای کشور خالی از سکنه شده‌اند و تغییر کاربری زمین‌های کشاورزی نیز به یکی از مهم‌ترین موضوعات قضایی ایران تبدیل شده است و وضع ١٠ استان از نظر تأمین زمین بحرانی ارزیابی می‌شود.
اگر به سهم جمعیت مناطق شهری و روستایی از جمعیت کشور طی سال‌های 1335 تا 1395 که آخرین سرشماری نفوس و مسکن انجام شده است نگاهی بیندازیم متوجه سرعت نجومی نابودی روستاها یا به دلیل مهاجرت بی رویه و یا تبدیل آنها به شهر می شویم، پدیده ای که شاید علت بسیاری از مشکلات امروز و فردای کشور در آن نهفته باشد.
جمعیت کشور در سال 1335 نزدیک به 19 میلیون نفر بود که از این میان نزدیک به 6 میلیون نفر یعنی معادل 31.4 درصد جمعیت شهری و بیش از 13 میلیون نفر یعنی معادل 68.6 درصد جمعیت کشور را روستاییان تشکیل می‌دادند؛ اما در سال 1395 جمعیت کشور طبق آمارها بیش از 75 میلیون نفر اعلام شد که سهم شهر نشینی به بیش از 71.4 درصد رسید و سهم روستاییان نیز به 28.6 درصد رسیده است.
با توجه به همین آمار و گزارش جامعی که موسسه مطالعاتی «یورو مانیتور» منتشر کرده است، ایران یکی از سریع‌ترین کشورهای جهان در رشد شهرنشینی بوده است. از دیدگاه کارشناسان یکی از مهم‌ترین عوامل نابودی اقتصاد تولیدی همین نابودی روستاها است. در حقیقت به موازات مهاجرت گسترده روستاییان به شهرها و جذب آنها در ادارات دولتی و مشاغل خدماتی نه‌تنها تعداد شاغلان به حرفه‌های تولیدی نظیر کشاورزی ریزش قابل توجهیداشته است؛ بلکه تغییر کاربری زمین‌های کشاورزی و تبدیل روستاها به شهر باعث شد روستاییان مهاجرت‌نکرده نیز از کار کشاورزی دست کشیده و در مشاغل خدماتی و اداری شهرهای جدید التأسیس مشغول به کار شوند.
طی دو سال اخیر تلاش گسترده ای برای توقف مهاجرت به شهرها شده که شاید نتایج مثبتی هم داده باشد که انگیزه ای شده برای تحقق مهاجرت معکوس.
در همین راستا ابوالفضل رضوی، معاون توسعه روستایی و مناطق محروم ریاست جمهوری در گفت‌وگو با ایسنا در تشریح اقدامات انجام شده برای توقف سیر مهاجرت از روستاها به سمت شهرها می‌گوید: در حال حاضر بیش از 98 درصد جمعیت روستایی کشور از برق روشنایی و حدود 91 درصد جمعیت آنها از جاده آسفالته بهره‌مند هستند اما آیا فقط با ساخت مدرسه و توسعه فضای کالبدی آموزشی می‌توان توسعه روستاها را انتظار داشت. قطعا باید در مسیر رشد آموزشی کیفیت آموزشی نیز مد نظر قرار گیرد.
وی با اشاره به اینکه 70 درصد افراد تحت پوشش کمیته امداد را روستاییان تشکیل می‌دهند، می‌افزاید: با نگاه به این آمار باید بپذیریم که روستاییان امروز اقشار کم درآمد جامعه هستند، لذا این‌بار توجه باید به سمت کمک به اقشار فرودست جامعه باشد. درباره روش پرداخت تسهیلات به روستاییان ما شاخص‌هایی را مد نظر قرار دادیم از جمله اینکه پروژه‌های معرفی شده باید اشتغال پایدار داشته باشند و بانک‌ها نیز برای توجیه اقتصادی پروژه‌ها، طرح‌های تعریف شده را مورد بررسی قرار می‌دهند و در مرحله بعد تسهیلات به آنها پرداخت می‌شود.
وی ادامه می‌دهد: این طرح توسط دولت در سال 1395 با دو فوریت به مجلس شورای اسلامی داده شد که مجلس با یک فوریت آن را مورد بررسی قرار داد و در شهریور ماه سال 1396 به تصویب رسید و تا امروز که یک سال از آغاز پرداخت تسهیلات ایجاد اشتغال پایدار به روستاییان گذشته است 1700 میلیارد تومان تسهیلات پرداخت شده که این تسهیلات از محل قانون اشتغال پایدار روستایی به روستاییان و عشایر داده شده است.
وی تاکید کرد: تعداد اشتغال ایجاد شده از طریق پرداخت 1700 میلیارد تومان، 42 هزار شغل بوده و تعداد طرح‌های اجرا شده در کشور نیز 16 هزار طرح بوده است. همچنین تعداد طرح‌هایی که بانک‌ها قرارداد آنها را منعقد کرده‌اند یعنی متعهد به پرداخت تسهیلات شده‌اند 18 هزار طرح بوده است که مشاغل ایجاد شده ناشی از این قراردادهای منعقد شده حدود 52 هزار شغل است. به این ترتیب امروز و در این مرحله از اجرای طرح پرداخت تسهیلات برای ایجاد اشتغال پایدار روستاییان شاهد توقف مهاجرت از سمت روستاها به شهرها هستیم و در برخی روستاها که تعداد آنها اندک است نیز شاهد مهاجرت معکوس هستیم.
وی در بخش دیگری از صحبت‌های خود به موضوع ایجاد مجتمع‌های آموزشی در تمامی دهستان‌های کشور به عنوان یک طرح در جهت ایجاد عدالت آموزشی برای روستاها اشاره کرده و می‌افزاید: تلاش خواهیم کرد در هر دهستان کشور مجتمع آموزشی دایر شود مگر در دهستان‌هایی که شرایط خاصی دارند و امکان ایجاد چنین مجتمع‌هایی نیست. بی تردید با احداث چنین مجتمع‌هایی دانش آموزان از عدالت آموزشی بهره مند خواهند شد. در این طرح دانش آموزان از روستاها با سرویس‌های رایگان به این مجتمع‌ها آورده می‌شوند و از این طریق می‌توانیم در مسیری حرکت کنیم که معلمین وقت بیشتری برای هر پایه تحصیلی بگذارند و کیفیت آموزشی ارتقاء پیدا کند.
وی اظهار می‌کند: در این شرایط با زمانی که معلمین برای هر پایه تحصیلی در این مجتمع‌های آموزشی می‌گذارند کیفیت آموزشی ارتقاء پیدا خواهد کرد و در هزینه‌ها نیز صرفه جویی انجام می‌شود و نهایتا عدالت آموزشی در کشور شکل می‌گیرد. باید تمام اقداماتی که برای روستاییان انجام می‌شود با توجه به اعتبارات موجود با اولویت بندی صورت بگیرد.
به گفته مجید عبداللهی مدیر کل سابق دفتر هماهنگی عمرانی و خدمات روستایی سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور نیز متأسفانه تبدیل روستاها به شهر یا منطقه متصل و منفصل شهری بیشترین اتفاقی بوده که از سال 75 تا 95 به وقوع پیوسته است. اکنون تعداد شهرها به 1243 شهر افزایش یافته و به طور طبیعی باعث کاهش جمعیت روستایی کشور نیز شده است. از سال 90 تاکنون حدود 50 شهر در کشور تشکیل شده است؛ این درحالی است که رشد جمعیت روستایی واقع در حریم مراکز استان‌ها و کلان شهرها حدود 6 درصد و در سایر شهرهای بزرگ 4 درصد است، در حالی که متوسط رشد جمعیت کشور 1.29 درصد است.
بالاترین نرخ بیکاری جوانان تحصیل‌کرده به دانش‌آموختگان رشته کشاورزی تعلق دارد
از بین رفتن هر هکتار زمین کشاورزی روستایی امنیت غذایی ٢٠ نفر را به مخاطره می‌اندازد این آمارها درحالی مطرح می‌شود که تنها نیمی از ساکنان باقیمانده در روستاها به کشاورزی اشتغال دارند و ٧٠ درصد کشاورزان باقیمانده نیز سالخورده و بی‌سواد هستند. در شرایطی که جمعیت ایران از سال ٣٥ تاکنون تقریبا ٣.٥ برابر شده است و با گسترش خیره کننده شهرنشینی در کشور و رویگردانی جوانان از کشاورزی روبه‌رو هستیم، تنها راهکار تأمین غذای این جمعیت کثیر شهرنشین، باز شدن دروازه‌های ایران روی واردات مواد غذایی بوده است. در نتیجه حجم عمده‌ای از درآمدهای نفتی صرف واردات غذا می‌شود و بالاترین نرخ بیکاری جوانان تحصیل‌کرده به دانش‌آموختگان رشته کشاورزی تعلق می‌گیرد. بنابراین سالخوردگی جمعیت کشاورز و آب رفتن روستاها و تغییر کاربری گسترده زمین‌های کشاورزی نگرانی‌های جدی برای امنیت غذایی کشور ایجاد می کند. به گفته کارشناسان از بین رفتن هر هکتار زمین کشاورزی روستایی امنیت غذایی ٢٠ نفر را به مخاطره می‌اندازد.
نگرانی از روند تبدیل روستاها به شهر از سوی بسیاری از مسئولین و نمایندگان مجلس شورای اسلامی بارها و بارها مطرح شده است اما آنچه که در قوانین مرتبط با روستاها تصمیم گیری می شود متفاوت از اظهارنظرهاست؛ به طوری که در سال‌های گذشته دولت‌ها نه‌تنها از تثبیت جمعیت روستاییان و پایداری مشاغل روستایی حمایت چندانی انجام نداده که امتیازات ویژه برای ایجاد شهرها قائل شده است.
در ٢٦ دی‌ماه سال ٩١ کمیسیون اجتماعی مجلس طرحی را به تصویب رساند که براساس آن روستاهای با جمعیت بیشتر از ٣٥٠٠ نفر می‌توانستند به شهر تبدیل شوند. این درحالی است که مصوبه قبلی که درسال ٧٢ در مجلس وضع شده بود به روستاهایی با جمعیت بیشتر از ١٠هزار نفر اجازه می‌داد تا به شهرها بپیوندند.
نگاهی به خدمت رسانی به روستاها پس از انقلاب اسلامی
اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران خدمات گسترده‌ای در حوزه های مختلف به روستانشینان داده شده است؛ به طوری که روستاهای برخوردار از آب آشامیدنی از 4700 روستا در سال 1358 به 32 هزار و 500 روستا در سال 1393 رسیده است. همچنین تعداد مراکز بهداشتی درمانی روستایی از 518 مرکز به 2500 مرکز در همین مدت رسیده است. پوشش بیمه اجتماعی روستاییان و عشایر نیز در سال 1393 برای یک میلیون و 250 هزار خانوار در نظر گرفته شده است، در ایجاد واحدهای آموزشی، فضاهای ورزشی، طول راه های روستایی و روستاهای برخوردار از گاز و برق شبکه نیز روستاها شاهد افزایش چشمگیری بوده‌اند.
بی تردید حمایت از تشکیل شهرهای کوچک به خالی شدن روستاهای کشور می‌انجامد، در کنار این امر ، مهاجرت بی رویه روستاییان، تغییر کاربری زمین های کشاورزی، عدم تمایل روستاییان باقی مانده برای کشاورزی و سالخوردگی کشاورزان موجود علاوه بر تهدید امنیت غذایی شهروندان کشور، آثار زیست محیطی و بسیاری مشکلات دیگر را برای کشور به همراه خواهد داشت؛ لذا باید هرچه زودتر برنامه ریزی طولانی مدتی برای توقف سیل تبدیل روستاها به شهر انجام شود.
گزارش از: سیدمیثاق اختر
