این روزها هجمه به زبان فارسی در قالب‌های متفاوتی در حال شکل‌گیری است و شبکه مستند با نگاهی متفاوت وارد این موضوع شده است که انتظار می‌رفت دیگر شبکه‌ها زودتر برای حل آن گام بردارند.
«این جا میان امواج» به کارگردانی احمد جان میرزایی تولید شده است و به همین بهانه گفتگویی با او داشتیم که در زیر منتشر می‌شود:
* در ابتدا کمی در مورد مستند «اینجا میان امواج» که به اهمیت حفظ زبان فارسی می‌پردازد، توضیح بدهید و بگویید که ایده ساخت این مستند از چه زمانی در ذهن‌تان شکل گرفت؟
شبکه مستند از دو سال قبل برای پاسداشت زبان فارسی برنامه‌ریزی می‌کرد
موضوع حفظ زبان فارسی، قضیه تازه‌ای نیست و مدت‌ها است که این مطلب بسیار مهم مطرح می‌باشد. البته بنا به دغدغه‌ها و مشکلات روزمره مورد غفلت قرار می‌گیرد. از حدود دو سال قبل، شبکه مستند ایده ساخت مستندی پیرامون زبان فارسی را داشت و پیشنهاد تولید آن را به من داد. قبل از این که وارد اجرا و تولید این مستند بشوم از مدیر شبکه درخواست کردم که مدتی به من زمان بدهد تا بتوانم بر روی این موضوع مطالعه کرده و راهکاری برای تولید آن پیدا کنم. بر همین اساس، به مدت یک سال درگیر تحقیق و مطالعه بر روی این موضوع بودم. یک چالش اساسی در این مرحله برایم وجود داشت و آن هم این بود که موضوع زبان فارسی که مقوله‌ای غیر تصویری است را باید در مدیوم تصویر به نمایش می‌گذاشتم. پیدا کردن یک راهکار اساسی برای این موضوع، کمی پیچیده بود و در نهایت از بین چندین راهکاری که به نظرمان می‌رسید، یکی را انتخاب کردیم و تولید آغاز شد. هم‌چنین باید بگویم که تولید این مجموعه نزدیک به یک سال طول کشید.* از ابتدا تا پایان این مجموعه مستند، چه سناریویی را در نظر گرفته‌اید؟
سناریوی ساخت «این جا میان امواج» از صفر تا صد
اول از همه باید بگویم به دلیل این که یک فیلم مستند راجع به زبان فارسی می‌سازیم، اصلا مجاز نیستم که خارج از مستندات حرف بزنم و به همین دلیل تمام حرف‌هایی که در این فیلم آورده شده است، دارای سند است. بر همین اساس و به عنوان اولین گام لازم است که زبان فارسی را بشناسیم، بدانیم چه پیشینه‌ای دارد، چه مراحلی را تا به امروز طی کرده است و امروز مبتلا به چه مشکلاتی است. هدف نهایی من این است که یک مخاطب با دیدن این مستند، مراحلی که ذکر کرده‌ام را به خوبی بشناسد. اغلب گویش‌گرهای زبان فارسی این قدر راحت به این زبان دست پیدا کرده‌اند که اصلا راجع به آن هیچ فکری نمی‌کنند و به دلیل همین کم‌توجهی آسیب‌های زیادی را به این زبان چند هزار ساله وارد کرده‌اند. بر همین اساس، لازم بود که قبل از هر چیز تاریخ زبان فارسی را بشناسیم و به همین دلیل در قسمت اول به این موضوع پرداختیم که زبان فارسی چیست؟ گذشته و سابقه آن چه بوده است و در طول زمان، چه مراحل تاریخی و سیر تکاملی را پشت سر گذاشته است. برای مثال، وقتی که راجع به مهاجرت‌های بزرگ تاریخی در چند هزار سال قبل صحبت می‌کنیم متوجه می‌شویم که زبان فارسی از یک نقطه مشترک آمده است اما بعدا چند شاخه شده است و به همین دلیل است که در کشورهای دیگر، زبان فارسی دیده می‌شود. یکی از بخش‌های مهمی که در این مجموعه مستند دنبال کردیم، گفتگو با اساتید برجسته زبان فارسی بود. این اساتید انصافا کاربلدهای زبان فارسی بودند و صحبت‌های بسیار ارزشمندی را مطرح کردند.ترجمه، مسیر دوطرفه در زبان فارسی با خدمات متقابل
در مرحله بعدی و پس از گذر تاریخی، وارد این مرحله می‌شویم که بدانیم چه میراث ارزشمندی به دست ما رسیده است؟ وقتی صحبت از گوهرهای بزرگ و گنج‌های زبان فارسی می‌کنیم، هم به آثار و هم به نویسندگان این آثار توجه داریم. البته به دلیل ماهیت رسانه و کم بودن وقت، خیلی وارد جزئیات نمی‌شویم و به جای پرداخت دقیق علمی، نگاهی عمومی و عامه‌پسند داریم. به محض این که گنج‌های زبان فارسی را می‌شناسیم، این سوال در ذهن ما ایجاد می‌شود که زبان فارسی و این گنج‌ها دچار چه مشکلاتی شده است و چه آسیب‌هایی وضعیت آن را به امروز رسانده است. در حقیقت، فشارها و تهدیدهایی که امروزه زبان فارسی را تهدید می‌کند، معرفی می‌کنیم و گستردگی زبان فارسی را مورد بررسی قرار می‌دهیم. همان‌طور که می‌دانید ایران، افغانستان، تاجیکستان و بخش زیادی از ازبکستان، فارسی زبان هستند و در هر یک از این مناطق نیز گویش‌ورهای زیادی وجود دارد. در پایان، موضوع مهم ترجمه را زیر ذره‌بین می‌بریم و می‌گوییم که ترجمه یک مسیر دوطرفه برای زبان فارسی است که از سالیان دور تا به امروز به زبان فارسی کمک کرده است و خدمات مشترک متقابلی برای زبان ما به همراه داشته است. در کنار این موارد، مقوله بسیار مهم زبان معیار را مورد بررسی قرار می‌دهیم و می‌بینیم که متاسفانه زبان‌های محلی و گویش‌های زبان فارسی اسیر تهدیدهای بسیار زیادی شده‌اند.*اسم این مجموعه مستند را «اینجا میان امواج» انتخاب کردید. آیا معتقدید که امواجی وجود دارد که به صورت خواسته یا ناخواسته به زبان فارسی تهاجم کرده و سعی می‌کند آن را از بین ببرد؟
امواج روزمرگی، بزرگترین تهدید زبان فارسی است/ چرا رهبر انقلاب از لزوم اقدام فوری برای زبان فارسی صحبت می‌کنند؟
در پاسخ به این سوال باید بگویم که مبتلا به امواج روزمرگی هستیم. در حقیقت، این قدر درگیر امواج روزمرگی زندگی خود شده‌ایم که از بسیاری مسائل غفلت می‌کنیم. یکی از آن موارد، زبان فارسی است. اکنون به فضای مجازی نگاه کنید. در این فضا اسیر گردونه‌ای شده‌ایم که یادمان رفته است میراث‌دار چه چیزی هستیم و مسئولیت ما نسبت به حفظ زبان فارسی و آینده آن چیست؟ این تکنولوژی که به ما تحمیل شده است، بنیان‌های زبان فارسی و نوع تفکر ما را تحت تاثیر قرار می‌دهد. اسم این مجموعه بر همین اساس انتخاب شد چرا که معتقدم دقیقا در میان امواجی هستیم که اگر اکنون بدان‌ها توجه نکنیم، زبان فارسی ما از بین خواهد رفت. در فرمایشات رهبری می‌بینید که ایشان بارها و بارها نسبت به لزوم اقدام فوری در این زمینه صحبت کردند.*مقام معظم رهبری بارها نگرانی خود راجع به زبان فارسی را به گوش مردم و مسئولین رساندند و خواستار این شدند که فکری به حال شرایط موجود شود. در این مستند تا چه اندازه به این دغدغه رهبری پاسخ داده‌اید؟
ساخت مجموعه «رمز بی‌نهایت» با موضوع دغدغه‌های رهبری در حوزه زبان فارسی
در مجموعه «اینجا میان امواج» تلاش کردیم تا فضا را کمی عمومی‌تر کنیم که مردم به اصل ماجرا دقت کنند. در کنار این مجموعه، مستند دیگری را تولید کردیم که به صورت دقیق و جامع بر مبنای صحبت‌های رهبری پیرامون زبان فارسی تولید شده است. نام این مجموعه 3 قسمتی «این رمز بی‌نهایت» است که به زودی پخش خواهد شد. باید بگویم از آن‌جا که حضرت آقا بارها راجع به زبان فارسی ابراز نگرانی کردند و توصیه‌هایی موکد به مردم، اساتید و مسئولین راجع به این موضوع داشتند بر آن شدم که چنین مجموعه‌ای را به صورت تخصصی بسازم. در این مجموعه یک رویداد واقعی که وضعیت زبان فارسی در هند باشد را مبنا قرار می‌دهیم و اتفاقاتی که در 200 سال گذشته در این کشور رخ داده و موجب شده است که زبان فارسی در بین مردم و اداره‌های آن به صورت کلی از بین برود را مورد بررسی قرار می‌دهیم. در حقیقت با بررسی زبان فارسی در هند و روند نابودی آن به نگرانی‌های رهبری توجه می‌کنیم. هدف ما در این مجموعه این است که اگر به زبان فارسی توجه نکنیم، چه اتفاقاتی برایمان رخ خواهد داد.*اگر یک مخاطب عام از شما بخواهد تا مهم‌ترین خطراتی که در حال حاضر زبان فارسی را تهدید می‌کند، نام ببرید، چه می‌گویید؟
سهل‌الوصول بودن زبان فارسی، ارزش آن را برایمان کم کرده است
به نظرم برای پاسخ به این مساله باید خود زبان فارسی را بشناسیم. از آن جا که زبان فارسی سهل‌الوصول و به راحتی در اختیار ما قرار گرفته است، ارزش زیادی برای آن قائل نیستیم و نابود شدن آن دل ما را به درد نمی‌آورد. علاوه بر این، باید بدانیم وقتی از این گنجینه خاص صحبت می‌کنیم چه قواعد و قوانینی را باید رعایت کنیم. برای مثال، یک مترجم در کار خود چگونه باید با زبان فارسی برخورد کند و یک فرد عامی چگونه باید تقابل داشته باشد. هر کس باید حواسش به آلوده‌کننده‌هایی که از بیرون وارد این زبان می‌شود باشد و این نهیب را به خود بزند که نسبت به زبان فارسی به اندازه تمام اصول ارزشی که متعصبانه از آن پاسداری می‌کند، پاسبانی کند. متاسفانه اکثر اساتید، وقتی از زبان فارسی صحبت می‌کنند فقط به سمت فلان متن کهن مربوط به چند صد سال قبل می‌خزند و تلاش می‌کنند با تصحیح، مجددا آن را بازنشر دهند. این کار ارزشمند است اما درد امروز جامعه ما در حفظ زبان فارسی این نیست. او باید به صورت تمام قد وارد میدان شود و به حمایت از زبان فارسی بپردازد. مطمئنا این حمایت او از مستند من ارزشمندتر است و اثرگذاری بیش‌تری دارد. فلان استاد زبان فارسی باید وارد میدان شود و بگوید مشکل از کجا است و چگونه می‌تواند برای حل آن وارد شود.هیچ استادی حاضر به فداکاری برای زبان فارسی نیست/ خروجی برنامه‌ها در عامه مردم صفر است
اگر بخواهم یک مثال بزنم باید بگویم زمانی که زبان فارسی به واسطه حمله مغول در خطر بسیار جدی قرار گرفت، آیا کسی به فردوسی گفت که بیا و شاهنامه بسرای؟! خیر. خود فردوسی به صورت خودجوش سی سال از عمر خود را صرف این کرد که زبان فارسی را نگه‌داری کند. شاهنامه، نه تنها برای ماندگاری زبان فارسی موثر بود بلکه برای ماندگاری خود فردوسی نیز موثر واقع شد. امروز، چند تن از اساتید ما حاضر هستند چنین فداکاری انجام بدهند و از کنار بسیاری از مسائل حاشیه‌ای که هیچ ارزشی ندارد عبور کنند و خودشان را یک سره وقف زبان فارسی کنند؟ به جرات می‌توانم بگویم که چنین شخصی نداریم. علاوه بر این، چند درصد از سازمان‌ها و ارگان‌های دولتی حاضر هستند که از خط و مشی‌های خود عبور کنند، وارد میدان شوند و بر روی زبان فارسی کار کنند؟ به جرات می‌توانم بگویم که کم هستند. تلاش‌هایی انجام شده است اما نسبت به هجمه‌هایی که در حال وارد شدن است، اصلا کافی نیست و بسیار کم و کند است. اکنون انجمن‌هایی وجود دارند که با عنوان زبان و ادبیات فارسی در حال کار هستند. آنان فعالیت‌هایی را انجام می‌دهند اما خروجی فعالیت‌شان در بین عامه مردم تقریبا صفر است. افتخار استادشان این بود که همین چند شاگرد را تربیت کند اما برنامه‌ای برای عامه مردم نداشتند. به نظرم، دلیل این که مشکلات زبان فارسی حل نمی‌شود، همین موضوع است.* هجمه‌هایی مبنی بر کم کاری صدا و سیما در زمینه حفاظت از ادبیات فارسی و دشمنی‌ها در فضای مجازی برای نابودی زبان فارسی وجود دارد. آیا شما با این موضوع موافق هستید؟
به نظرم باید این دو مورد را از هم تفکیک کنیم چرا که فضای مجازی و تلویزیون با دو حال و هوای متفاوت کار می‌کنند. در فضای مجازی، اکثر کاربران کسانی هستند که خیلی دغدغه زبان ندارند و بیشتر دغدغه شان رد و بدل شدن پیام است و بیشتر نگران سرعت هستند. در حقیقت، این قدر سرعت بر ذهن‌شان تاثیر می‌گذارد که خیلی به دنبال فکر کردن نیستند. شاید به همین دلیل است که خبرهای مختلف به راحتی در این فضا دست به دست می‌شود و هیچ کس به این فکر نمی‌کند که این خبر از اساس غلط است.تکه کلام‌های سخیف در صدا و سیما بسیار زیاد شده و همه را مبتلا کرده است
در مورد صدا و سیما فضا کمی متفاوت است. این سازمان علاوه بر این که در حجم گسترده کار رسانه‌ای خود را انجام می‌دهد، یک سری وظایف دیگر نظیر حفاظت از زبان فارسی، پالایش آن و توجه به صناعت ادبی را برعهده دارد. متاسفانه در بعضی از برنامه‌ها به این دلیل که می‌خواهند مخاطب جذب کنند و آمار بازدید بالا برود، درجه توجه به این موضوعات به شدت کم می‌شود و حتی این توجه به قدری پایین می‌آید که به حد لودگی می‌رسد. در این لودگی نه تنها از طنز و ظرافت‌های آن، خبری نیست بلکه بعضا قابل تحمل هم نیست. خوشبختانه این دست برنامه‌ها کم است و مدت پایداری آن بر روی آنتن نیز بسیار کم می‌باشد. علاوه بر این، می‌بینید که تکه کلام‌های سخیف در صدا و سیما بسیار زیاد شده و همه را مبتلا کرده است. اتفاقا رهبری به این موضوع اشاره کردند و از مسئولین صدا و سیما خواستند که به این موضوع توجه کنند و نگذارند موجی ایجاد شود که همه زبان را تحت شعاع قرار بدهد.چرا یک آهنگر ساده سریال قدیمی باید به زبان فرزانه و اندیشمند حرف بزند؟!
در مقابل، در صدا و سیما برنامه‌هایی داریم که این قدر پیچیدگی زبان دارد و باعث می‌شود که مخاطب نسبت به آن واکنش نشان بدهد و عطایش را به لقایش ببخشد. برای مثال، در سریال‌های تاریخی زبانی مورد استفاده قرار می‌گیرد که گویا همه بازیگران آن ادیب و فرزانه و دانشمند هستند. خب کسی که آهنگر بوده است این‌گونه حرف نمی‌زند. باید نویسنده برود و ببیند که آهنگر آن زمان چگونه حرف می‌زده است. عدم توجه به این موضوع باعث می‌شود که نه تنها آن فیلم کنار گذاشته شود، زبان آن نیز مورد بی‌توجهی قرار گیرد. خلاصه باید بگویم که از این دست برنامه‌ها در صدا و سیما زیاد داریم و اهل فن باید بنشینند و روی آن کار کنند. شنیده‌ام که شورای نظارت بر زبان و ادبیات فارسی مدتی تعظیل شده است و خبر ندارم که این شورا اکنون در چه حالی است. به نظرم وجود چنین شورایی که بر عملکرد مجریان و برنامه‌ها نظارت کند، واجب است.*به نظر شما، برای حل مشکل زبان فارسی چه باید کرد؟
با روال‌های معمول اداری و قانع شدن به یک سری کارهای تکراری، نمی‌توانیم به زبان فارسی کمک کنیم
بنا به فرمایشات مقام معظم رهبری اگر قرار باشد که در حوزه زبان فارسی به نتیجه برسیم و از چالش‌ها و مشکلات عبور کنیم، نیاز به دو مساله داریم؛ اولی کار مداوم و مستمر است و دیگری خلاقیت و ابتکار است. حضرت آقا بارها بر روی این دو موضوع تاکید کردند. بر همین اساس، با این روال‌های معمول اداری و قانع شدن به یک سری کارهای تکراری، نمی‌توانیم به زبان فارسی کمک کنیم. علاوه بر این اگر قرار باشد که کار و ابتکاری صورت بگیرد باید کسانی که متولی این قضیه هستند و استاد آن هستند به صورت تمام قد وارد شوند.لازم است که حواشی و مطالب غیر مرتبط‌شان را کنار گذاشته و تمام فکر و عمر خودشان را صرف این کار بگذارند. فردوسی همین کار را کرد و به همین دلیل است که هم خودش پایدار ماند و هم زبان فارسی را ماندگار کرد. در حقیقت، ما نیاز به کسانی داریم که دغدغه‌شان فقط زبان فارسی باشد و لازم است که از بین انجمن‌ها، گروه‌ها و ... به عامه مردم برسیم.
