اِمی سینگر در کتاب «خیریه در جوامع اسلامی» می‌نویسد: بعضی بیمارستان‌های وقفی اقداماتی نظیر مراقبت‌های اولیه، مکان‌های تمیز، آرام، گرم و امن برای استراحت و نیز غذای مناسب را ارائه می‌دادند. گاهی تأمین غذای منظم و مغذی در مکانی آرام‌بخش تأثیر بسیاری در درمان بیمار داشت، بعضی بیمارستان‌ها نیز درمان‌های دیگری مانند جراحی و دارودرمانی و ... ارائه می‌دادند(ص ۱۷۰)
وی همچنین می‌نویسد: در میان سلاطین مملوک و امیران، درمان با صدقه، یعنی بخشش سخاوتمندانه به فقرا در هنگام مریضی امری عادی بود،(همان، ص ۱۷۱)
سابقه وقف سلامت در ایران
ایرانیان از دیرباز حتی پیش از اسلام، در امور نیکوکاری مربوط به بهداشت و درمان فعالیت داشته‌اند، در دوران شکوفایی تمدن اسلامی امور نیکوکاری پیرامون سلامت با سنت حسنه وقف پیگیری شد و به تعالی رسید. بیشتر این موقوفات نیز در اواسط هجری حول آستان قدس رضوی شکل گرفته است.
به گفته معاون حقوقی آستان قدس رضوی، موقوفات مرحوم «عتیقی» مربوط به قرن دهم هجری از جمله وسیع‌ترین و در عین حال قدیمی‌ترین موقوفات آستان قدس رضوی به شمار می‌رود.
وی تصریح می‌کند: موقوفه مرحوم عتیقی شامل، ۲۲ رقبه از جمله چند قریه شش‌دانگی بزرگ، مزرعه رادکان و مزرعه معروف به کنه‌بیست در مشهد و چناران است که این اماکن در حال حاضر به مراکز بزرگ تولیدی و دامداری تبدیل شده است. عمده عواید این‌ها بنابر نیت واقف باید به دارالشفاهای آستان اختصاص یابد.
گفتنی است موقوفات بهداشتی و درمانی آستان قدس رضوی تنها محدود به شهر مشهد مقدس نیست و واقفان در ۱۶ استان کشور برای خیر رسانی به وضعیت سلامت هم‌نوعان خود، اقدام به وقف کرده‌اند.
در جست‌وجوی موقوفات سلامت
به جز موقوفات آستان قدس که این آستان، خود مسئولیت نظارت بر آنها را بر عهده دارد و درباره آنها شفافیت خوبی به وجود آورده است، بارها شنیده‌ایم که بیمارستان‌ها و درمانگاه‌های بسیاری در کشور، از جمله در تهران، وقفی هستند که مسئولیت نظارت بر آنها با سازمان اوقاف و امور خیریه است اما کمیت و کارآمدی این مراکز درمانی در حال حاضر محل ابهام است. با سؤال‌هایی همچون؛ تعداد موقوفات سلامت چقدر است؟ هزینه‌های جاری این موقوفات از کجا تأمین می‌شود؟ کیفیت خدمات این موقوفات به بیماران و نیازمندان چگونه است؟ به سراغ مسئولان سازمان اوقاف و امور خیریه رفتیم.
.jpg "سهم کلیدی موقوفات سلامت در نظام وقف کشور")
مهدی پندار، معاون بهره‌وری اقتصادی سازمان اوقاف و امور خیریه، به خبرنگار ایکنا می‌گوید: بعضی از بیمارستان‌ها و درمانگاه‌های وقفی صاحب رقبه هستند، یعنی در کنار خود مغازه یا زمینی دارند که می‌توان از آن در جهت نیت واقف و اهداف مرکز درمانی، بهره‌وری اقتصادی انجام داد. معاونت بهره‌وری اقتصادی در حال حاضر تلاش دارد تا رقبات موقوفات سلامت را به بهره‌وری مناسب برساند. در حال حاضر بعضی از مراکز درمانی از رقبات خود استفاده مناسبی نمی‌کنند، از این جهت که فعالیت مناسبی در آن تعریف نکرده‌اند یا اینکه اجاره نازلی دریافت می‌کنند.
وی در ادامه می‌گوید: کمیسیون سرمایه‌گذاری معاونت بهره‌وری اقتصادی مسئولیت دارد با جلب سرمایه‌گذاران و طراحی سرمایه‌گذاری مناسب، ارتقای بهره‌وری همه موقوفات و رقبات کشور را دنبال کند. در زمینه موقوفات سلامت نیز هم‌اکنون کارگروه سلامت ذیل این کمیسیون مشغول فعالیت است و به طور تخصصی بر حساب و کتاب رقبات سلامت نظارت می‌کند.
تعداد موقوفات فعال سلامت چقدر است؟
به سراغ غلامعلی رحیمی، دبیر کمیسیون سرمایه‌گذاری و مدیرکل بهره‌وری اقتصادی سازمان اوقاف و امور خیریه، می‌رویم و از او درباره تعداد و وضعیت بهره‌وری اقتصادی موقوفات سلامت می‌پرسیم.
وی درباره تعداد موقوفات سلامت می‌گوید: تا پایان سال ۱۳۹۷ مجموعاً هزار و ۴۰۷ موقوفه سلامت فعال به ثبت رسیده که شامل؛ ۱۳۳ بیمارستان فعال(یک چهارم بیمارستان‌های کشور)، ۷۰۲ درمانگاه، ۲۳۷ مرکز بهداشت، ۴۱ پایگاه بهداشت، ۲۷۰ خانه بهداشت، دو داروخانه، دو مرکز جراحی، سه مرکز توانبخشی، یک مرکز آزمایشگاهی، ۱۴ مرکز فوریت‌های پزشکی و ۲۰ مرکز آموزشی و اداری است.
رحیمی می‌افزاید: اگر حمام‌ها و گرمابه‌ها و آثار باستانیِ وقفی و مربوط به حوزه سلامت را که ثبت میراث فرهنگی شده‌اند و دیگر فعال نیستند به حساب بیاوریم، مجموعاً دو هزار و ۴۰۰ موقوفه سلامت در کشور داریم.
این مقام مسئول در سازمان اوقاف و امور خیریه اظهار می‌کند: تلاش مجموعه اوقاف این است که وقف در حوزه سلامت را با سه رویکرد تمرکز بر پیشگیری از بیماری، ترویج طب ایرانی و اسلامی و پژوهش، فرهنگسازی کند.
وی در پاسخ به این سؤال که وضعیت بهره‌وری اقتصادی موقوفات سلامت چگونه است، گفت: این کاری تخصصی است که در کارگروه سلامت ذیل کمیسیون سرمایه‌گذاری بررسی می‌شود.
سهم موقوقات بهداشتی و درمانی در نظام وقف کشور
حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمهدی خاموشی، رئیس سازمان اوقاف و امور خیریه، در گفت‌وگوی اخیر خود با ایکنا درباره تعداد کل موقوفات کشور می‌گوید: حدود ۲۰۰ هزار موقوفه در کشور وجود دارد، حدود ۴۰ درصد موقوفات فعال هستند و حدود ۷۰ درصد از این ۴۰ درصد هم در اختیار سازمان اوقاف و امور خیریه قرار دارند.
با این حساب، حدود ۸۰ هزار موقوفه در کشور فعال است که حدود ۵۶ هزار مورد آن در اختیار سازمان اوقاف و امور خیریه است. اگر تعداد موقوفات فعال سلامت را حدود هزار و ۴۰۰ مورد فرض کنیم، دو و نیم درصد موقوفات فعال سازمان اوقاف و امور خیریه به حوزه سلامت اختصاص دارد.
حال باید ببینیم مجموعه اوقاف و امور خیریه، برای این درصد از موقوفات خود که تأثیری مستقیم بر سلامت مردم و حتی اعتماد آنان به حوزه وقف دارد، چه سازوکار متمرکزی را مد نظر دارد؟ خاموشی، ما را به رئیس مرکز امور خیریه رهنمون می‌کند.
مرکز امور خیریه در سازمان اوقاف؛ متولی موقوفات سلامت
با حجت‌الاسلام احمد شرفخانی، رئیس مرکز تازه‌تأسیس امور خیریه در سازمان اوقاف و امور خیریه، به گفت‌وگو می‌نشینیم و درباره وظایف این مرکز می‌پرسیم.
شرفخانی با بیان اینکه نظارت به موقوفات درمان و سلامت، جزو مهم‌ترین سرفصل‌های این مرکز تازه‌تأسیس است، اظهار می‌کند: موقوفات سلامت یک بحث بر زمین‌مانده بود، یعنی اگر صریح بخواهم بگویم، قبلاً مشخص نبود کدام بخش سازمان در زمینه موقوفات سلامت، وظیفه دارد اما در حال حاضر وظایف مشخص شده است.
از او می‌پرسیم؛ مگر معاونت بهره‌وری اقتصادی سازمان اوقاف مسئولیت بهره‌وری در موقوفات سلامت را به عهده ندارد؟ پاسخ می‌دهد: زمین‌هایی وقفی وجود دارند که واقف، نیت کرده است درآمدش برای دارو و درمان بیماران هزینه شود، بر این زمین‌ها ابتدا باید سرمایه‌گذاری تجاری یا دانش‌بنیان به وسیله معاونت بهره‌وری اقتصادی انجام شود تا زمین وقفی به درآمد برسد، وقتی درآمد کسب شد، از این جا به بعد نوبت ماست که این درآمد را در راستای نیت واقف، میان بیماران و نیازمندان واقعی به خدمات سلامت توزیع کنیم.
این مقام مسئول می‌افزاید: نکته بعدی این است که بیمارستان‌ها و درمانگاه‌های زیادی در اختیار سازمان اوقاف و امور خیریه قرار دارد، اگر این‌ها رقباتی داشته باشند، معاونت بهره‌وری اقتصادی به فعال شدن رقبات می‌پردازد اما دخالتی به مدیریت این بیمارستان‌ها و درمانگاه‌ها ندارد، چون این‌ها موقوفات انتفاعی هستند، یعنی بهره‌وری اقتصادی جز از طریق رقباتشان، معنا ندارد بلکه بهره‌وری مدیریتی مفهوم دارد.
وی درباره چالش‌های فعلی بیمارستان‌های وقفی می‌گوید: یکی از معضلات ما در مراکز درمانی این است که در دوره قبلی در وزارت بهداشت آئین‌نامه ابلاغ کردند که هر مرکز درمانی که موقوفه باشد، تعرفه‌اش خیریه باشد، واقف وقف کرده است که بیمارستان به همه مردم خدمات دهد، از درآمد آن به درمان بیماران نیازمند کمک شود. بیمارستان وقفی که رقبه‌ای نداشته باشد و از بیماران تعرفه خیریه اخذ شود، چگونه خود را اداره کند؟ به علت همین آئین‌نامه، تأمین اجتماعی در بیمارستان‌های وقفی ۳۱ درصد کمتر پرداخت می‌کند و باعث شده است پزشکان متخصص خوب کمتر رغبت کنند به این مراکز بروند، باعث می‌شود آرام آرام مجموعه‌های درمانی وقفی، افت کیفیت و نیاز مالی پیدا کنند.
شرفخانی اظهار می‌کند: نکته دیگر این است که مراکز درمانی وقفی اگر بخواهند تجهیزات پزشکی تهیه کنند، ارز دولتی به آنها تعلق نمی‌گیرد، وقتی تعرفه بیمارستان را خیریه کرده‌اید و انتفاع شخصی هم در کار نیست، معلوم است که مراکز درمانی وقفی با مشکل تجهیزات پزشکی مواجه می‌شوند. باید مثل مراکز درمانی دولتی، ارز دولتی به آنها تعلق گیرد. این اقدام قبلاً نبوده است. طی مدت اخیر، بازدیدهای میدانی را در دستور کار قرار داده‌ایم، زیرا اول ما باید برویم ببینیم وضعیت به چه شکل است. همین چندروز پیش از بیمارستانی بازدید کردیم و به این نتیجه رسیدیم که مشکل مدیریتی جدی دارد، تیمی را آنجا مستقر کردیم که بخش‌های مختلف بیمارستان را بررسی کنند، کدام بخش زیان‌ده است و کدام بخش کارآمد.
صراحتاً به این مقام مسئول می‌گوییم: رسیدگی به موقوفات سلامت، تخصص پزشکی و درمانی هم لازم دارد، شما با چه تخصصی این کار را می‌خواهید انجام دهید؟ پاسخ می‌دهد: در حال گردآوری تیمی از مشاوران و کارشناسان در حوزه سلامت هستیم که به ما کمک کنند، رئیس مرکز امور خیریه تنها بر این روند نظارت می‌کند و اظهارنظر غیرتخصصی نمی‌کند و تصمیم‌گیری شخصی هم ندارد. از ظرفیت مراکز درمانی موفق و پربازده نیز استفاده می‌کنیم، مثلاً به موفق‌ترین مجموعه درمانی خود می‌گوییم تیمی را معرفی کنید که در بهبود بهره‌وری مدیریتی بیمارستان‌های دیگر کمک کنند.
با این حساب، سال آینده همین موقع می‌توانیم وضعیت بهره‌وری و کارآمدی موقوفات سلامت را از سازمان اوقاف و امور خیریه پیگیری کنیم که طی یک سال چه اقداماتی انجام داده است. زیرا معاونت بهره‌وری اقتصادی این سازمان، متولی بهره‌وری اقتصادی و مرکز امور خیریه، متولی بهره‌وری مدیریتی موقوفات سلامت شده‌اند.
مشخص شدن محدوده وظایف در این حوزه، مطالبه‌گری و پرسشگری را از سازمان اوقاف و امور خیریه تسهیل می‌کند.
