این روزها هدف اصلی اغلب کشورهای جهان مبارزه به یکی از ریزترین موجوداتی است که شیوع گسترده‌ای دارد. کووید 19 از خانواده کرونا ویروس باعث شد تا دانشگاه‌ها، مدارس و اغلب مراکز آموزشی و تحقیقاتی تعطیلات بی سابقه‌ای را تجربه کنند؛ اما واضح است که در این دوران علاوه بر رعایت اصول بهداشتی که سازمان بهداشت جهانی اعلام کرده است نیاز به تحقیقات گسترده درباره این پاندمی برای رهایی هرچه زودتر از طریق یافتن واکسن و داروی همواره قابل درک بوده است. به همین دلیل کمتر ازمایشگاه یا مرکز ویروس‌شناسی چه در ایارن و چه در سراسر دنیا تعطیل شد.
اما آیا تنها مراکز آزمایشگاهی هستند که می‌توانند برای یافتن چاره‌ای پزشکی فعالیت مستمر داشته باشند؟
کتابخانه‌ها جزء جدایی‌ناپذیر دانشگاه‌های دنیاست. محلی آرام و بی‌سروصدا که دانشجویان و استادان فارغ از هیاهوی فضای دانشگاه، ساعت‌ها می‌توانند آنجا به مطالعه و تحقیق بپردازند. اما با شیوع ویروس کرونا در دنیا، نه‌تنها عملکرد دانشگاه‌ها تغییر کرده و بسیاری از کلاس‌های درس حضوری تعطیل شده و به‌صورت آنلاین برگزار می‌شود بلکه کتابخانه‌ها هم به‌رغم اهمیتی که دارند، دچار تغییر و تحول شده و برنامه‌های خود را تغییر داده‌اند.
بر اساس اخبارهای منتشر شده تا کنون بسیاری از منابع آرشیوی و کتابخانه‌های دانشگاهی حتی ناشران بزرگ علمی و نقش بسیار مهمی در افزایش اطلاعات دانشمندان و محققان داشتند و دارند و بسیاری از آنها با وجود تعطیلی سراسری دانشگاه‌ها، منابع خود را در اختیار دانشمندان قرار داده‌اند. در این گزارش می‌خواهیم بدانیم علاوه بر منابع و مقالات درباره کرونا ویروس کدام یک از کتابخانه‌های دانشگاه‌های معتبر دنیا دیگر منابع خود را در روزهای تعطیلی در اختیار کاربران خود قرار داده‌اند.
ز معمول‌ترین کارهایی که بسیاری از کتابخانه‌های دانشگاهی در دنیا در دستورکار خود قرار داده‌اند، تغییر دادن و محدود کردن ساعت استفاده از فضای کتابخانه است تا دانشجویان با تعداد محدودتر و در زمان‌های کوتاه‌تر و مشخصی از امکانات تعبیه‌شده در کتابخانه‌ها استفاده کنند. اما در کنار این تغییر روند کاری، برخی کتابخانه‌ها از فناوری‌های نوین هم برای ارائه خدمات بهتر به دانشجویان و استادان دانشگاهی استفاده کرده‌اند تا کیفیت دانشگاه‌ها در زمان تعطیلی بالاتر رود. البته برخی دانشگاه‌ها پیش از همه‌گیری کرونا هم به برخی از این فناوری‌ها مجهز بوده‌اند که به آنها در مدیریت روند کاری در این دوران کمک کرده است.
تاریخ‌نگاری کرونایی کتابخانه‌ها
نقش کتابخانه‌ها به‌عنوان نگهبان تجربیات تاریخی دوران کرونا بی‌اندازه قوی است و کنسرسیوم بین‌المللی حفظ اینترنت به‌دنبال هماهنگ‌سازی این تلاش‌هاست. دراین‌بین، دانشگاه کلمبیا، مانند کتابخانه ملی اسپانیا، برنامه بایگانی‌سازی را آغاز کرده است و کتابخانه کینگ پورت در ایالت تنسی و کتابخانه‌های اسپرینگفیلد کانتی در ایلینویز ایالات‌متحده، از اعضای جامعه خواسته‌اند تجربیات خود از بیماری کووید-۱۹ را به اشتراک بگذارند. به‌عنوان مثال، کتابخانه‌ها در هوسکای اسپانیا، حتی کودکان را تشویق می‌کنند که داستان‌هایی درباره تجربیات خود بنویسند. این امر به آنها کمک می‌کند با فشارهایی که احساسش می‌کنند، مقابله کنند. غیر از این، کتابخانه‌ها در تعدادی از کشورها برای افزایش آگاهی عمومی، اقدام به همکاری با روزنامه‌ها، ایستگاه‌های رادیویی و سایر کانال‌های ارتباطی کرده‌اند. همچنین کتابخانه‌های تخصصی حوزه بهداشت علاقه زیادی به اطلاعاتی دارند که می‌تواند از طریق مراجعان‌شان در دسترس قرار گیرد، مثلا کتابخانه آژانس بهداشت در سائوپائولو برزیل در دعوت از مخاطبانش برای به اشتراک‌گذاری تجربیات کرونایی بسیار مشهور شده است.
کتابخانه‌های دیجیتال
.jpg "برنامه‌ها و ایده‌های کتابخانه های دانشگاهی جهان در دوران کرونا")
اولین زمزمه‌ها برای دیجیتالی شدن کتاب‌ها در ابتدای دهه ۸۰ میلادی آغاز شد و این روند به‌طور رسمی از ۱۹۹۴ شروع شد، اما حتی کشورهایی که به‌طور کامل به این جریان پیوسته بودند یا حتی در نقاطی از دنیا که کتابداران پیشگام چنین طرح‌هایی محسوب می‌شدند، شیوع کرونا باعث یک شتاب غافلگیرکننده در استفاده و گسترش این خدمات شد.
دیجیتالی شدن موجب شده کتابخانه‌ها روند تعاملی با مراجعان‌شان را افزایش بدهند و حتی از طریق آنها به تولید محتوای جدید یا تاریخ‌نگاری اجتماعی مرتبط با دوران شیوع ویروس بپردازند. افزایش دایره مخاطبان از دیگر برنامه‌هایی بود که کتابخانه‌ها توسط فناوری دیجیتال سعی کردند آن را پیاده کنند. نکته قابل‌توجه در این میان، چالشی است که گسترش روند دیجیتال‌سازی کتابخانه‌ها با مساله کپی‌رایت پیدا کرده است.
دراین‌رابطه بسیاری از کشورهای دنیا لااقل به‌طور موقت استثناهایی قائل شده‌اند که اجرای آنها پیش از این به‌راحتی قابل‌باور نبود. علاوه‌بر این، با پیش آمدن بحران کرونا تحولات جدیدی در عرصه ارائه خدمات کتابخانه‌ها به نخبگان، پژوهشگران و علاقه‌مندان اتفاق افتاد و این مراکز فرهنگی، یک‌سری از منابع خود را که پیش از آن رایگان نبوده یا امکان دسترسی محدود داشتند، دیجیتال کردند و به‌شکل دسترسی آزاد در اختیار مخاطبان قرار دادند؛ موضوعی که تا پیش از این بسیاری از مراکز اطلاعاتی و کتابخانه‌ها سراغش نمی‌رفتند و اصلی‌ترین مزیت آن، فراهم شدن دسترسی آزاد تمام مخاطبان و پژوهشگران به منابع اطلاعاتی کتابخانه‌ها (شامل کتاب چاپی، خطی و سنگی، اسناد، مقالات، پایان‌نامه، پرونده و...) شد. فعالیت کتابخانه‌های دیجیتال و رشد میزان ثبت‌نام در این کتابخانه‌ها با شیوع پاندمی کرونا چنان رشد چشمگیری در سراسر جهان داشته که مثلا در برخی نقاط جهان مثل مناطق «همپشایر» و «کورنوال» انگلستان، دریافت کتاب‌های الکترونیک ۷۷۰درصد افزایش داشته است.
در واکنش به همه‌گیری کرونا، بیشتر دولت‌ها به‌طور موقت تمام موسسه‌های آموزشی و دانشگاه‌ها را تعطیل کرده‌اند که این امر تاثیر 90درصدی روی جمعیت دانشجویی جهان داشته و آموزش‌ها از طریق آنلاین و کتاب‌های الکترونیکی انجام می‌شود. در این میان، کتابخانه‌ها و انتشارات دیجیتال فرصتی برای عرض‌اندام پیدا کرده‌اند که از این طریق کتاب‌های الکترونیک بیشتری را به مخاطب عرضه کرده و از طرفی، دانشجویان هم از این امکان برای تداوم مطالعه و تحقیقات خود استفاده کنند. همزمان با افزایش تقاضا برای منابع الکترونیکی معتبر، کتابخانه‌های دیجیتال به‌عنوان مسیرهای حیاتی کتاب‌های الکترونیکی، ژورنال و محتوای آموزشی باکیفیت بالا ظاهر شده‌اند. به گزارش یونسکو، هدف کتابخانه‌های دیجیتال، ارائه دسترسی مستقیم دانشجویان به منابع اطلاعاتی به شیوه‌ای ساختارمدارانه است که از این طریق، هدف اصلی رسیدن به اهداف توسعه پایدار حاصل می‌شود.
دیجیتالی شدن و تلاش برای وسیع‌تر کردن دایره مخاطبان کتاب
واضح است که همه کاربران از قبل با ابزارهای دیجیتالی آشنا نیستند. کتابخانه‌ها در هوسکا اسپانیا، با تهیه مطالب آموزشی جدید برای کاربران، به آنها کمک کرده‌اند تا از این امکانات استفاده کنند. برخی کتابخانه‌های عمومی نیز درتلاشند امکانات جدیدی را برای ارتباط از راه دور با کتابخانه‌ها ایجاد کنند، مثلا در سوئد، کتابخانه‌های «هلسینگبورگ» برای اولین‌بار کارکرد چت را در وب‌سایت خود ایجاد کرده‌اند. آنها می‌خواهند از این طریق افراد جدیدی را جذب کتابخانه‌هایشان کنند. برخی کتابخانه‌ها همچنین به‌دنبال کمک به کاربران بالقوه‌ای هستند که هنوز ثبت‌نام نشده‌اند و اکنون نمی‌توانند به‌صورت حضوری ثبت‌نام کنند. برای مثال، کتابخانه ملی استونی و وزارت فرهنگ ترکیه به کتابخانه‌های عمومی دسترسی آسان ایجاد کرده‌اند و سازمان «کالتور کانکت» در بلژیک که با کتابخانه‌ها کار می‌کند، دسترسی به محتوای خود را برای کاربران ثبت‌نام نشده باز کرده است، همانطور که Booklist در ایالات متحده که برای ارائه بررسی کتاب و مطالب دیگر کار می‌کند، همین اقدام را انجام داده است.
لپ‌تاپ و آیپد امانتی تا قرنطینه کتاب
کتابخانه کالج سلطنتی لندن هم مانند دیگر کتابخانه‌های دانشگاهی قوانین متفاوتی را در دوران همه‌گیری کرونا وضع کرده است. یکی از متفاوت‌ترین و کاربردی‌ترین قوانین این است که دانشجویان از امکانات بیشتری می‌توانند استفاده کنند، به‌طوری‌که با توجه به آنلاین شدن آموزش‌های دانشگاهی و نیز استفاده آنلاین از کتابخانه، برخی دانشجویان که امکان تهیه لپ‌تاپ و آیپد ندارند، می‌توانند از کتابخانه دانشگاه، این دستگاه‌های دیجیتال را قرض گرفته و بعد از رفع نیاز، دوباره این تجهیزات را برگردانند. امکان دسترسی به سایت دانشگاه به‌طور آنلاین و منابع کتاب‌های کتابخانه ازجمله قابلیت‌هایی است که دانشجویان می‌توانند با امانت گرفتن لپ‌تاپ از آن بهره‌مند شوند. از دیگر اقدامات جالبی که در کتابخانه کالج سلطنتی لندن انجام می‌شود، این است که به‌دلیل دست‌به‌دست شدن کتاب‌ها، زمانی که یک نفر کتابی را به کتابخانه برمی‌گرداند، کتاب‌ها را پیش از قرار گرفتن دوباره در قفسه‌ها، به‌مدت 72 ساعت در قرنطینه قرار می‌دهند تا ویروس‌های احتمالی آن از بین برود. این مدت زمان قرنطینه برای مواردی غیر از کتاب که دانشجویان آنها را امانت گرفته باشند، طولانی‌تر خواهد بود. دانشجویان همچنین باید مراقب باشند که هرگاه کتابی را از قفسه برمی‌دارند، باید از گذاشتن کتاب داخل قفسه خودداری کرده و آن را داخل چرخ‌های دستی مخصوص قرنطینه کتاب قرار دهند.
ابزارهای آنلاین در کتابخانه مجازی
کتابخانه دانشگاه هاروارد هم به‌عنوان یکی از برترین دانشگاه‌های آمریکا، امکاناتی را برای راحتی بیشتر دانشجویان و اعضای هیات‌علمی در دوران کرونا درنظر گرفته‌اند. با فناوری‌هایی که ازطریق کتابخانه دراختیار استادان قرار می‌گیرد، آنها می‌توانند به مفاهیم دیجیتال دسترسی پیدا کنند تا آموزش کلاس‌ها از راه دور راحت‌تر انجام شود. دانشجویان و استادان با بازدید از کتابخانه‌های مجازی در دوران کرونا می‌توانند تحقیقات خود را دنبال کنند. یکی از قابلیت‌هایی که در کتابخانه‌های مجازی دانشگاه هاروارد در اختیار دانشجویان قرار گرفته، یادگیری با ابزارهای آنلاین جدید مانند OpenRefine به‌عنوان نرم‌افزاری آنلاین و از راه دور برای بررسی داده‌ها یا تصویرسنجی در تصاویر گرفته شده سه‌بعدی استفاده می‌شود. در این نرم‌افزار از قابلیت‌های ویدئویی، واقعیت مجازی و واقعیت افزوده برای یادگیری استفاده می‌شود.
کتاب‌های الکترونیکی
.jpg "برنامه‌ها و ایده‌های کتابخانه های دانشگاهی جهان در دوران کرونا")
از قابلیت‌هایی که در سال‌های اخیر برای کتابخانه‌های دانشگاهی فراهم شده، مجهز شدن به کتاب‌های الکترونیکی است. این امکان به‌ویژه در دوران همه‌گیری کرونا بسیار اهمیت پیدا می‌کند و دانشجویان و اعضای هیات‌علمی می‌توانند از راه دور به این منابع دسترسی داشته باشند. کتابخانه دانشگاه کمبریج به بیش از 2/1 میلیون کتاب الکترونیکی مجهز است که دانشجویان می‌توانند ازطریق کاتالوگ iDiscover به منابع دسترسی پیدا کنند. امکان دیگری که برای دانشجوی ناتوان در کتابخانه دانشگاه کمبریج درنظر گرفته شده، به این صورت است که این دانشجویان در دوران کرونایی می‌توانند درخواست خود را ازطریق ایمیل به دانشگاه ارسال کنند تا منابع الکترونیک در دسترس برای آنها فرستاده شود. این دانشجویان می‌توانند از ابزار SensusAccess برای ایجاد سندی با فرمت جایگزین استفاده کنند.
واقعیت مجازی و فناوری‌های روز
فناوری‌های روز دنیا در قالب واقعیت مجازی هم در این روزهای کرونایی بسیار به دانشگاه‌ها کمک کرده‌اند. کتابخانه‌ها ازجمله مراکزی هستند که در دانشگاه‌ها توانسته‌اند از این قابلیت‌ها استفاده کنند. به‌عنوان مثال، دانشگاه آریزونا در آمریکا کتابخانه‌ای مجهز با بخش‌های مختلف دارد. استودیوهای مجهزی در این کتابخانه تعبیه شده که دانشجویان امکان استفاده از واقعیت مجازی و دوربین‌های دیجیتال را دارند. اما در دوران همه‌گیری کرونا، استفاده از این فناوری‌ها هم متفاوت شده است. دانشجویان درصورت لزوم و استفاده از تجهیزات کتابخانه مانند لپ‌تاپ، دوربین‌های ویدئویی و ویدئوپروجکشن باید ثبت‌نام و در زمان مشخص اقدام کنند. استودیوی واقعیت مجازی دانشگاه آریزونا نخستین استودیوی عمومی واقعیت مجازی است که امکان تحقیق، یادگیری و تولید چند رسانه‌ای را برای دانشجویان، اعضای هیات‌علمی و کارمندان دانشگاه فراهم می‌کند. در دوران کرونا دانشجویان می‌توانند با رزرو قبلی از این استودیو استفاده کنند. به‌طورکلی، قسمت‌های مختلف این کتابخانه با محدودیت‌هایی روبه‌رو شده و دانشجویان و اعضای هیات‌علمی باید با هماهنگی قبلی از آن استفاده کنند.
تعامل چهره‌به‌چهره
درحالی‌که بسیاری از کتابخانه‌های دانشگاهی، دانشجویان و اعضای هیات‌علمی را به استفاده از خدمات مجازی تشویق می‌کنند، برخی از آنها با ایجاد اقدامات امنیتی و ایمنی، امکان برقراری ارتباطات چهره‌به‌چهره را هم در این فضا فراهم می‌کنند. به‌عنوان مثال، در دانشگاه لانگ‌وود، این امکان برای دانشجو و کارکنان کتابخانه فراهم شده تا در فضایی ایمن با هم در ارتباط باشند. در این شرایط، دانشجو و فرد کتابدار ازطریق تصاویر ویدئویی با هم ارتباط برقرار می‌کنند و پرسش و پاسخ هم بین آنها ازطریق نوشتاری در همان سیستم برقرار می‌شود.
هوش مصنوعی برای سرویس و منابع کتابخانه‌ای
درحال‌حاضر، گشتن به‌دنبال بهترین منابع دانش و تحقیقاتی از راه نوآوری‌های کامپیوتری حاصل می‌شود. در این میان، کتابخانه‌های آموزشی پیشرفته جهان از به‌دست‌آوردن اطلاعات قدرتمند برای تکمیل نیازهای صنعتی خود استفاده کرده‌اند. استفاده از شبکه‌های اینترنتی برای مبارزه با همه‌گیری کووید-19 در دل دانشکده‌ها و کتابخانه‌ها راه چاره هوشمندانه‌ای است. استفاده از قابلیت هوش مصنوعی در سیستم‌های دسترسی به منابع کتابخانه‌های دانشگاهی، امکان دسترسی دانشجویان و استادان را به کتابخانه و استفاده از منابع آسان می‌کند، به‌طوری‌که حتی دانشجویان و استادان مبتلا به کرونا هم بدون نگرانی از انتقال ویروس به دیگران، از راه دور می‌توانند از منابع استفاده کنند. از طریق چت‌باکس‌های هوش مصنوعی که در پورتال کتابخانه‌ها فراهم می‌شود، دانشجویان می‌توانند پرسش‌های خود را مطرح کرده و پاسخ خود را دریافت کنند. همچنین استفاده از ربات‌ها که با هوش مصنوعی فعالند، حجم کار کتابخانه‌ها را هم کمتر می‌کند. ربات‌ها همچنین برای رساندن و تحویل کتاب از کتابخانه دانشگاه به محل زندگی دانشجو هم فعالیت دارند و حتی علاوه‌بر این، ربات‌هایی هم هستند که در دانشگاه مسئولیت ضدعفونی کردن کتاب‌های گرفته‌شده از دانشجویان را برعهده دارند. به‌طور قطع، استفاده از ربات‌ها می‌تواند با کم کردن احتمال تماس نزدیک بین افراد، خطر انتقال ویروس را کاهش دهد. در برخی کتابخانه‌های دانشگاه‌های دنیا، از پهپادها برای کنترل حضور دانشجویان و استادان در کتابخانه استفاده می‌کنند، به‌طوری‌که این دستگاه‌های کنترل‌کننده، محل نشستن افراد، فعالیت آنها، فاصله اجتماعی و تمام اقدامات ایمنی را کنترل کرده و درصورتی‌که به‌درستی انجام نشود، با متخلفان برخورد می‌شود. علاوه‌بر این، آلارم‌های هوش مصنوعی نیز در کتابخانه‌ها تعبیه شده است، به‌طوری‌که این سیستم‌ها با اتصال به دستگاه‌های موبایل و ساعت‌های هوشمند، پیش از آنکه 15 تا 30 دقیقه از بازدید آنها به اتمام برسد، به افراد آلارم می‌دهد و به این طریق، آمد و رفت دانشجویان و استادان را کنترل می‌کند. تمام سیستم‌های هوش مصنوعی باید به منابع آنلاین کتابخانه‌ای متصل باشند. این سیستم‌ها تمام اطلاعات مربوط به آموزش آنلاین را که در کتابخانه ارائه می‌شود، فراهم می‌کند.
اپلیکیشن‌هایی برای جست‌وجوی بهتر
در کتابخانه دانشگاه ملبورن هم مانند دیگر کتابخانه‌های دانشگاهی در دنیا، محدودیت‌هایی برای استفاده دانشجویان و اعضای هیات‌علمی از کتاب‌ها و ابزارها و فناوری‌های موجود مشخص شده است. باتوجه به استفاده گسترده‌تر از کتاب‌ها و منابع تحقیقاتی الکترونیک در این مرکز، مدیران کتابخانه، اپلیکیشنی به‌نام BrowZine را طراحی کرده‌اند که نوعی اپلیکیشن موبایلی است و دانشجویان با نصب آن روی گوشی‌های هوشمند خود قادر خواهند بود ژورنال‌های موردنظر خود را راحت‌تر جست‌وجو کرده و بیابند. علاوه‌بر این، قابلیتی مانند جست‌وجوگر LibKey Nomad هم دراختیار دانشجویان قرار گرفته که لینک‌های دانلود فایل‌هایPDF را در پلتفرم‌های تحقیقاتی و سایت‌ها قرار می‌دهد و آنها راحت‌تر می‌توانند به این منابع دسترسی پیدا کنند. این جست‌وجوگر درواقع، دسترسی به متن کامل صفحه‌هایی چون ویکی‌پدیا و بسیاری دیگر از سایت‌ها را آسان‌تر می‌کند. این قابلیت روی جست‌وجوگرهای کروم، براو و ویوالدی قابل‌استفاده است.پرسش و پاسخ ایمیلی
یکی از راهکارهایی که کتابخانه دانشگاه پرینستون برای تعامل سالم و بی‌خطر با دانشجویان درپیش گرفته، استفاده از ارسال ایمیل است. آنها با ارسال ایمیل‌هایی کامل، سعی می‌کنند نیاز متقاضیان را برآورده کنند. طی این ایمیل‌ها قرار است اطلاعاتی جامع شامل لینک‌ها، ویدئوها و اسکرین‌شات‌ها فرستاده شود. در سال‌های گذشته، درصورتی‌که اطلاعات کامل نبود، از دانشجو درخواست می‌شد با تماس تلفنی خواسته خود را مطرح کند، اما درحال حاضر باتوجه به آنلاین شدن دانشگاه‌ها در شرایط کرونایی، دانشگاه بیشتر تمایل دارد حجم کار را از روی دوش کارکنان کتابخانه بردارد و به همین دلیل تلاش می‌شود ایمیل‌ها با حداکثر اطلاعات ارسال شود.
دیجیتال‌سازی کتاب‌ها و چالش حق کپی‌رایت
شماری از انجمن‌ها و گروه‌ها، ازجمله ائتلاف بین‌المللی کنسرسیوم کتابخانه (لیبر) و انجمن مدیران کتابخانه‌های دانشگاهی در فرانسه، از ناشران خواسته‌اند دسترسی به آثار را تسهیل کنند. در ایتالیا کتابداران طوماری را تشکیل داده‌اند که خواستار تلاش‌های بیشتر برای دسترسی آزاد به منابع هستند.
در اسپانیا هم کتابداران بر لزوم حرکت سریع‌تر به‌سمت دسترسی آزاد تاکید کرده‌اند و JISC در انگلستان، برخی روش‌های اساسی را ارائه داده که امیدوار است همه ناشران و فروشندگان در جهت تسهیل دسترسی همگانی به منابع، آنها را اتخاذ کنند. خود ایفلا تلاش‌هایی را برای تشویق دفتر مالکیت معنوی جهان انجام داده است تا تاکید کند چگونه قوانین متعادل‌تری درخصوص مالکیت معنوی می‌تواند به‌نفع دسترسی همگانی به اطلاعات باشد.
انجمن کتابخانه و اطلاع‌رسانی استرالیا و همچنین کتابخانه‌های ایرلند، مذاکراتی با ناشران و نویسندگان ملی انجام داده‌اند تا اطمینان حاصل کنند کتابخانه‌های عمومی می‌توانند بدون نگرانی درمورد نقض حق نسخه‌برداری، بارها و بارها یک کتاب یا سند یا مقاله را به‌صورت آنلاین ارائه دهند. در جاهای دیگر، مثلا در ایالات‌متحده، کانادا و انگلستان، اکنون راهنمایی‌های حقوقی مفیدی منتشر شده‌اند که درباره آنچه ممکن است یا ممکن نیست براساس قانون حق چاپ به‌صورت مجانی ارائه شوند، جزئیاتی را در اختیار عموم قرار می‌دهد. در مجارستان، تغییر مفیدی در قانون کپی‌رایت ایجاد شده است تا امکان دسترسی دیجیتالی به محصولات علمی و فرهنگی را فراهم کند. اما اینها چطور می‌توانند با نیاز به سرمایه‌گذاری در امر تولید محتوا و ارائه خدمات جدید تناقض پیدا نکنند؟
یک نمونه واضح که قضیه را خوب توضیح می‌دهد، اقدام انجمن کتابخانه‌های آمریکاست که با موفقیت استدلال کرده کتابخانه‌ها باید در بسته محرک اقتصادی گنجانده شوند؛ بسته‌ای حمایتی که دولت آمریکا اعلام کرده است به کسب و کارهای صدمه‌دیده از کرونا تعلق می‌گیرد. به‌عبارتی از پولی که همه مالیات‌دهندگان آمریکایی می‌پردازند، بخشی برای مطالعه مجانی یا ارزان کتاب توسط عده محدودی از آن مالیات‌دهندگان هزینه خواهد شد.
این یعنی اقتصاد آزاد لااقل در یک فقره روی قاعده کلی خودش پا می‌گذارد، چون تقویت بنیه علمی و فرهنگی، یا به‌عبارتی جلوگیری از صدمه دیدن بیشتر آن در شرایط فعلی، در افقی وسیع‌تر به‌نفع تمام مالیات‌دهندگان است. علاوه‌بر آمریکا، تلاش‌های فراوانی برای افزایش دسترسی آزاد به کتاب‌های الکترونیکی در نقاط دیگر دنیا هم انجام شده است که از دولت کمک مالی خواسته‌اند. به‌عنوان مثال در دانمارک تعداد کتاب‌های الکترونیکی که افراد می‌توانند در هرزمان معینی قرض بگیرند، افزایش چشمگیری داشته و در هلند ایجاد یک برنامه جدید با محتوای دسترسی آزادانه به اطلاعات برقرار شده که بودجه‌ای برای پرداخت محتوای الکترونیکی از دولت دریافت کرده است.
تجربه چند کتابخانه موفق در رویارویی با کرونا
چند اقدام دانشگاه کمبریج
چندی پیش سایت رسمی کتابخانه دانشگاه کمبریج، https://www.lib.cam.ac.uk اعلام کرد؛ تمام منابع الکترونکی از جمله کتاب‌ها مقالات و پایگاه‌های داده از سراسر جهان برای داشنجویان در دوران قرنطبنه در دسترس قرار گرفته است. در واقع بیش از 120.000 عنوان مقاله و 400 پایگاه داده خارج از این دانشگاه در دسترس است؛ همچنین نزدیک به 800 هزار کتاب الکترونیک خارجی از ناشران سراسر دنیا در اختیار دانشجویان قرار گرفته است.همچنین انتشارات این دانشگاه در تلاش است تا نزدیک به 700 کتاب آموزشی را با فرمت HTML به صورت آنلاین و رایگان در دوران قرنطینه در اختیار مخاطبانش قرار دهد. این کتاب‌ها تا پایان ماه مه رایگان خواهد بود.
یکی دیگر از فعالیت‌های مجازی این دانشگاه در اختیار گذاشتن کتاب‌هایی که در لیست منابع کتابخانه‌ای خود نیست. در واقع افراد می‌توانند به کتابدار کتاب مورد نظر خود را درخواست دهند و از طریق کتابخانه آنلاین کمبریج از ناشر مربوطه کتاب دریافت شود. به طور قطع این امر به غنی‌تر کردن منابع این دانشگاه کمک قابل توجهی می‌کند.
از دیگر فعالیت‌های این دانشگاه در ارائه خدمات کتابخانه‌ای این است که افراد برای دیر پس دادن کتاب‌ها جریمه نمی‌شوند. طبق آخرین اعلامیه سایت مذکور کتاب‌هایی که از مخزن این دانشگاه، دانشکده‌ها و دپارتمان‌های آن امانت گرفته شده است در صورت دیر باز پس دادن به صورت خودکار تمدید می‌شوند و نیازی نیست که افراد جریمه‌ای پرداخت کنند.
دانشگاه آم آی تی پشتیبان آموزش مجازی
دانشگاه ام ای تی هم برای پشتیبانی از استادان و دانشجویانی که از راه دور به ادامه فعالیت‌هایشان می‌پردازند، بیش از 770 کتاب الکترونیکی خود را رایگان کرده است.کتاب‌ها د ر ادامه ترم جاری دانشگاه میشیگان رایگان شد
گفتنی است دانشگاه میشیگان ایالات متحده آمریکا هم تمام منابع خود را برای دانشجویان، برای ادامه ترم باقی مانده رایگان کرده است. در واقع محدودیت‌های دسترسی برای یک هزار و صد و پنجاه کتاب در این دانشگاه برای دانشجویان تا پایان ماه آوریل رایگان شده است
در هلند ناشران هم پای کار آمده‌اند
از دیگر دانشگاه‌هایی که در این امر گام جالبی برداشته است، دانشگاه لیدن هلند است. بر اساس سایت رسمی کتابخانه این دانشگاه www.library.universiteitleiden.nl برای مبارزه با کرونا ویروس بسیاری از منابع کتابخانه‌ای دیجیتال شده این دانشگاه همراه با دیگر ناشران در اختیار کاربران قرار داده می‌شود. در واقع بسیاری از ناشران علمی و دانشگاهی کشور هلند با ساختن فیلم‌ها، کتاب‌های الکترونیکی و ایجاد سایر دوره های آموزشی به صورت رایگان در دسترس گذاشته‌اند. گفتنی است سیستم عامل‌هایی مانند Boom ، Ebsco و Proquest برای کاربری همزمان کاربران از کتاب‌های الکترونیکی ارتقا داده‌اند.
منبع:
1. فرهیختگان/ کتابخانه‌های دانشگاهی جهان چگونه با کرونا سر می‌کنند؟
2. مشرق نیوز/ ویروسی که می‌خواهد همه کتابخانه‌های دنیا را دیجیتال کند؛ بررسی روند دیجیتالی شدن کتابداری جهانی در دوران کرونا
4. دانشگاه علوم پزشکی ایران/ تجربه یک کتابخانه موفق در رویارویی با کووید ۱۹
