اینکه «چای» به عنوان محبوب‌ترین نوشیدنی جهان بعد از آب از کجا آمد و چطور کشف است، ترکیبی از افسانه و واقعیت و اسطوره‌پردازی است که تا حدودی با فلسفه هم درآمیخته است. ۱۵ دسامبر (۲۵ آذر) هر سال روز جهانی «چای» است. همه‌ی ایرانی‌ها طرز تهیه چای دو رنگ را بلد هستند پس یک استکان چای دو رنگ مجلسی لب سوز و لب دوز بریزید و در روز جهانی چای یک روایت جالب و خواندنی درباره تاریخچه چای در ایران و جهان را بخوانید:
تاریخچه نوشیدنی چای؛ افسانه‌هایی از چین و هند
.jpg "روز جهانی چای/ تاریخچه و مراسم نوشیدنی چای در ایران و جهان")
طبق یک افسانه مشهور چینی تاریخچه کشف چای به ۲۷۳۷ سال قبل از میلاد مسیح برمی‌گردد. در آن زمان امپراطور «شین نونگ» که اتفاقا دانشمندی خبره هم بود به صورت تصادفی چای را کشف کرد. یک روز که داشت در باغ قدم می‌زد خیلی اتفاقی در اثر وزش باد یک برگ از درخت چای در لیوان آب جوشی که در دست داشت افتاد. امپراطور نوشیدنی را کمی مزه کرد و حسابی خوشش آمد. بعد از آن تحقیقات زیادی در مورد چای و خواص درمانی آن انجام داد و اتفاقا به نتایج شگفت‌آوری هم رسید.
یک افسانه هندی هم کشف چای را به اهالی این سرزمین نسبت می‌دهد. طبق این افسانه شاهزاده «بودهی دراما» که نخستین مدرسه «آیین ذن» را در هند تاسیس کرد در سال ۵۲۰ میلادی از هند به چین رفت. او که در حال فراگرفتن اصول کامل‌تری از «ذن» بود با خودش عهد کرد که ۹ سال تمام نخوابد و این ۹ سال را به تعمق و تفکر بگذراند. اما سرانجام پلک‌هایش روی هم افتاد و او هم از روی عصبانیت پلک‌هایش را برید و روی زمین انداخت. در جایی که پلک‌ها افتاده بودند درخت چای رویید و طبق این افسانه درخت چای هدیه‌ای آسمانی برای کسانی است که به مراقبه می‌نشینند.
چای در شرق محبوب می‌شود
.jpg "روز جهانی چای/ تاریخچه و مراسم نوشیدنی چای در ایران و جهان")
اینکه بالاخره چای از چین آمده، هند یا تبت هنوز کاملا به صورت واضح مشخص نیست اما به احتمال زیاد چای در یکی از این سه منطقه کشف شده است و بازرگانان چینی آن را به سایر ملت‌ها معرفی کرده‌اند. به هر حال تاریخچه نوشیدنی چای نشان می‌دهد که این نوشیدنی داغ و محبوب و خوش‌رنگ به عنوان مایعی شفابخش و نیز نمادی از موقعیت اجتماعی افراد نقش زیادی در فرهنگ آسیا داشته است. تا قرن‌ها چای نوشیدنی مخصوص اشراف، درباریان و افراد ثروتمند بود که مردم طبقه عادی سهم زیادی از نوشیدن آن نداشتند.
مراسم چای ژاپنی با کیمونو و تاتامی
.jpg "روز جهانی چای/ تاریخچه و مراسم نوشیدنی چای در ایران و جهان")
در اوایل قرن ۹ میلادی یک راهب بودایی ژاپنی به نام «سایچو» چای را به ژاپنی‌ها معرفی کرد. سایچو که در چین تحصیل می‌کرد تصمیم گرفت دانه‌های درخت چای را در صومعه محل زندگی‌اش پرورش دهد و بعد از رشد این گیاه آن را به ژاپن برد. با این‌همه تا قرن ۱۳ میلادی چای در ژاپن محبوبیت چندانی نداشت و با استقبال عموم مواجه نشد. رایج‌ترین شیوه درست کردن چای در ژاپن کوباندن برگ‌های چای در هاون‌های سنگی بود. بعد از اینکه برگ‌های خشک چای پودر می‌شدند آن را داخل قوری‌های سنگی می‌ریختند و با آب جوش دم می‌کردند. ژاپنی‌ها به این پودر «ماتچا» می‌گفتند که در حقیقت همان چای سبز بود.
بد نیست بدانید حالا دیگر دم کردن و نوشیدن چای در ژاپن آداب و رسوم خاصی دارد. مراسم سنتی نوشیدن چای در ژاپن «چانوی» نام دارد و چای هم به جای فنجان در کاسه‌های چوبی به نام «چوان» سرو می‌شود. برای ریختن چای داخل این کاسه‌ها هم از قاشق‌های چوبی از جنس بامبو به نام «چاشاکو» استفاده می‌شود. در ژاپن نمی‌توانید به صورت سرپایی یا هر به طور خلاصه سرسری چای بنوشید. برای نوشیدن چای در ژاپن باید به اتاق مخصوص چای یا «چاشیتسو» بروید، چهارزانو روی تاتامی (بسته به فصل جنس و نوع تاتامی فرق دارد) بنشینید، کیمونو بپوشید و حدود ۲۰ دقیقه تا ۴ ساعت را صرف نوشیدن چای کنید.
پای چای به اروپا باز شد
.jpg "روز جهانی چای/ تاریخچه و مراسم نوشیدنی چای در ایران و جهان")
هلندی‌های چای را از چین به اروپا بردند. برخلاف تصور عموم که چای را یک نوشیدنی انگلیسی می‌دانند اما در حقیقت بعد از آسیایی‌ها این هلندی‌ها بودند که چای نوشیدند. چای یک نوشیدنی جدید در اروپا محسوب می‌شود. بعد از اینکه بازرگانان هلندی چای را از چینی‌ها خریدند و به مغازه‌داران اروپایی فروختند یک قرن طول کشید تا ملکه انگلیس چای را به عنوان نوشیدنی صبحانه خود انتخاب کرد. در واقع تا پیش از قرن ۱۸ میلادی اروپایی‌ها چای می‌خوردند تا بیماری‌های خود را درمان کنند اما از قرن ۱۸ به بعد نوشیدن چای تبدیل به یک فرهنگ عمومی و همه گیر شد.
انگلیسی‌ها عاشق چای می‌شوند
.jpg "روز جهانی چای/ تاریخچه و مراسم نوشیدنی چای در ایران و جهان")
در تاریخچه نوشیدنی چای همیشه پای انگلیس هم در میان است شاید چون در میان اروپایی‌ها این انگلیسی‌ها هستند که علاقه خاصی به نوشیدن چای و البته مراسم خاصی هم برای چای عصرانه دارند. اگر چه تا سال‌ها بعد از ورود چای به اروپا هنوز قهوه نوشیدنی محبوب انگلیسی‌ها به خصوص در نزد مردان انگلیسی بود اما کم کم و در قرن ۱۷ میلادی زنان انگلیسی نوشیدن چای را به عنوان یک نوشیدنی با اصالت جا انداختند. در همین زمان نخستین مغازه چای فروشی در انگلیس افتتاح شد. زمانی هم که چارلز دوم پادشاه انگلیس با شاهزاده «کاترین براگانزا» پرتغالی ازدواج کرد چای محبوبیت بیشتری در انگلیس پیدا کرد. در حقیقت این ازدواج انگلیسی –پرتغالی بود که سبب محبوبیت فراوان چای در انگلیس شد و این مسئله در تاریخچه نوشیدنی چای یک نقطه عطف محسوب می‌شود.
چای نوشیدن مورد علاقه ملکه پرتغالی‌الاصل انگلیسی‌ها بود و زنان اشراف هم که منتظر بودند ببینند ملکه جدیدشان چه کاری انجام می‌دهد تا از او تقلید کنند به نوشیدن چای که در آن بسیار هم گران‌قیمت بود روی آوردند. اشراف چای را در فنجان‌هایی گران‌قیمت از جنس چینی که از پرتغال که به چین روابط تجاری داشت می‌نوشیدند و این سنت هنوز هم در انگلیس پابرجاست: نوشیدن چای انگلیسی شیرین شده با شکر در فنجان و نعلبکی چینی.
تاریخچه نوشیدنی چای در ایران
قبل از سال 1280 هجری شمسی ، کشت چای در ایران رواج نداشت و ایرانیان قدیم در دوران باستان و تا پیش از دوران صفویه ، به جای چای ، قهوه می نوشیدند. به همین دلیل چایخانه های امروزی همان نام سنتی خود یعنی قهوه خانه را حفظ کردند. گفته اند که با آمدن چای، قهوه هم در جمع ایرانیان، به فراموشی سپرده شد.
چای پیش از این که در ایران کشت شود، به واسطه بازرگانان و تجار، به ایران آمده و به خوبی رواج یافته بود.
لاهیجان مهم‌ترین مرکز کشت و تولید چای ایران به شمار می‌رود و کلمه چای در ایران با نام این شهر همراه است.
قدمت استفاده از چای و کشت و تولید آن در جهان حدود ۵۰۰۰ سال می‌باشد، اما ایرانیان چای را نخست به عنوان یک ماده دارویی می‌شناختند و تا حدود قرن۱۱و۱۲ (صفوی تا قاجار) نام آن را در کتاب‌های پزشکی و داروشناسی فهرست کرده بودند.
البته هنوز هم چای به عنوان یک ماده داروئی مورد استفاده قرار می گیرد. انتقال چای ابتدا از جاده ابریشم توسط چینی ها انجام می شد و به تدریج کشت و تولید آن در هندوستان رونق یافت و از راههای بازرگانی جنوب به ایران نیز وارد می شد.
برای اینکه کشت و مصرف چای در همه طبقات عمومی شود سختی ها و محدودیت های زیادی کشیده شد تا سرانجام حاج محمد قوانلو ملقب به کاشف السلطنه به تشویق مظفرالدین شاه قاجار، گام بلندی در این راستا برداشت.
او هنگام اقامت در هند با صنعت چای و کشت آن، در آن کشور آشنا شد و آن را فرا گرفت و هنگامی که به ایران بازگشت مقدار زیادی تخم چای و قلم گیاه آن را با خود آورده کشت چای را در منطقه گیلان آغاز کرد و رونق داد.
قبل از مرحوم کاشف‌السلطنه، چای برای اولین بار در ایران توسط حاج محمد اصفهانی در سال 1302 در عصر ناصرالدین شاه کشت شد و لیکن پیشرفتی نکرد و موفقیتی در زراعت آن حاصل نگردید.
بازگشت به تهران و ارائه نهال و بذر به عنوان رهآورد سفر کاشف‌السلطنه، در تاریخ هفتم رجب 1318 (برابر با دهم آبان 1279 خورشیدی، دوم نوامبر 1900 میلادی) بود و بعد از مدت کمی، مظفرالدین شاه به حاج محمد میرزا، لقب کاشف‌السلطنه داد و امتیاز کشت چای در تمام نقاط ایران را به او اعطاء کرد (تاریخ این موضوع شوال 1318 است).
برای اولین بار در دو قطعه زمین شروع به کشت چای کرد و این در سال 1319 قمری، مطابق با 1280 خورشیدی و 1901 میلادی می‌باشد.
کم‌کم بعد از شش سال، نواحی کشت چای افزایش یافت و کاشف‌السلطنه چای بسیار ممتازی با رنگ و طعم و عطر بسیار خوب به‌عمل آورد و امیدوار بود که با توسعه بیشتر آن، ایران را از واردات چای و صرف پول برای خرید آن از خارج بی‌نیاز کند و حتی اگر ممکن شد، مازاد چای را به خارج صادر نماید و بفروشد.
او که قبلا موقعیت و حاصلخیزی زمین‌های گیلان را بررسی نموده بود و لاهیجان و همچنین تنکابن را مناسب کشت این محصول دیده بود، بذرها و نهال های چای را به این دو شهر منتقل نمود و به این ترتیب نخستین باغهای چای در سال ۱۲۷۹ شمسی در شمال کشور احداث گردید.
امروزه کشت چای از تنکابن تا رضوانشهر تالش گسترش یافته است. چند سال بعد اولین کارخانه چای کشور به پیشنهاد کاشف السلطنه در مجلس تصویب شد. او کتابی به عنوان «رساله دستورالعمل زراعت چای» به چاپ رساند و به صورت عملی مراحل کشت و تولید چای، نحوه چیدن برگ چای، انتخاب و درجه بندی چای، و همچنین روش مالش و خشک کردن و چشیدن چای را به کارگران آموخت.
او مقادیری بذر چای ، ماشین آلات کشاورزی و تعدادی کارشناس متخصص از چین وارد کرد و تحولی در صنعت چای کشور ایجاد نمود.
وی در یکی از یادداشت‌هایش این گونه می نویسد: " می‌روم دنبال چای... انشاءالله کسان دیگری هم در فکر رفع احتیاج سایر کالاها باشند"، و اضافه می‌کند: "علی‌التحقیق مبلغ ده کرور تومان برای خرید چای هر ساله از ایران خارج می‌شود. اگر همین مبلغ در مملکت بماند، شاید جلوگیری از پریشانی و فقر و فاقه مملکت بکند."
در ۱۳۰۷ ش هنگام بازگشت از هندوستان که برای خرید بذر و ماشین آلات چای به آنجا رفته بود، در راه تهران در اثر تصادف درگذشت.
جنازه او بنا به وصیتش در تپه های چای لاهیجان دفن شد که اکنون آرامگاهش به موزه چای تبدیل شده است.
کار کاشف‌السلطنه سبب شد تا چای به‌عنوان یک نوشیدنی ملی مصرف شود- قبلا نوشیدنی‌ها در ایران عبارت بودند از: قهوه و قنداغ و انواع دم کرده‌های گیاهی، که هرکدام به‌عنوانی نوشیده می‌شدند. چای به‌مقدار کم وارد می‌شد و چون گران بود در دسترس عموم نبود- و اگر درست عمل می‌شد، اکنون ایران، که تقریباٌ بزرگترین مصرف کننده چای در جهان است، از ورود چای خارجی بی‌نیاز بود.
این شعری است که در آن زمان برای کاشف‌السلطنه سروده‌اند و روی قوطی چای بهاره، که به بازار عرضه می‌شده، چاپ می‌کرده‌اند:
غرس این چای که با سعی و عمل تعیین است کاشف‌السلطنه‌اش در خور هر تحسین است
لاهیجان روضه رضوان شده زین طرفه گیاه خاصه اکنون که بهار آمد و فروردین است
معمولا قوطی‌های چای بسیار زیبا درست می‌شده و اکثرا از چوب بوده است که جنس چینی آن، لاک چینی و نقاشی داشت و جنس هندی آن، منبت کاری رنگین بود. وزن آن را هم به اصطلاح روسی «گیروانکه» می‌گفته‌اند که معادل 409.5 گرم است و کوچک‌ترین قوطی چای یک گیروانکه بود.
چای سرد و چای کیسه‌ای وارد می‌شوند
در تاریخچه نوشیدنی چای «چای سرد» و «چای کیسه‌ای» هم جایگاه ویژه‌ای دارند و به نوعی تحولی در صنعت چای جهان محسوب می‌شوند. در قرن ۱۹ میلادی نوشیدنی چای دیگر نقش مهمی در زندگی اجتماعی مردم سرتاسر دنیا ایفا می‌کرد و سنت‌های جدید نوشیدن چای به سرعت در ایالات متحده آمریکا رشد پیدا کرده یودند.
شاید برای‌تان جالب باشد که بدانید چای کیسه‌ای در حال حاضر پرمصرف‌ترین نوع چای در دنیاست. برای بسیاری از افراد که فرصتی برای دم کردن چای ندارند و در عین حال عاشق چای هستند یک نعمت آسمانی محسوب می‌شود. اما این را هم باید بدانید که اصلا فلسفه چای کیسه‌ای که یک نوآوری آمریکایی محسوب می‌شود حاصل یک سوءتفاهم جالب در تاریخچه نوشیدنی چای است. در اوایل قرن بیستم میلادی یک وارد کننده نیویورکی چای به نام سالیوان تصمیم گرفت برای صرفه‌جویی و جلوگیری از هدر رفتن چای آن را در کیسه‌هایی از جنس ابریشم به مشتریانش بفروشد.
در واقع هدف این بود که مشتری چای را از داخل کیسه بیرون بیاورد و دم کند اما برخی مشتری‌ها به اشتباه کیسه چای را داخل آب جوش انداختند و دم کردند و اتفاقا خیلی هم خوش‌شان آمد. بعد از آن بود که اکثر قریب به اتفاق مشتری‌ها درخواست چای کیسه‌ای داشتند و چون ابریشم گران بود کیسه‌های توری جانشین ابریشم شدند. حالا دیگر چای کیسه‌ای در انواع طعم‌ها و رنگ‌ها جای خودش را در محل کار و سفر و حتی منازل باز کرده و از انواع چای کیسه‌ای سیاه و سبز، چای مراکشی و چای ماسالا گرفته تا چای ترش، چای گل محمدی، چای بلوط، چای آلبالو و به لیمو و … برای آن‌هایی که فرصت دم کردن چای حتی با دستگاه چای‌ساز را هم ندارند مثل یک غنیمت با ارزش است.
چای سرد هم در سال ۱۹۰۴ وارد تاریخچه نوشیدنی چای شد. در آن سال یک تاجر آمریکایی چای که قصد داشت با طعم چای وارداتی‌اش مشتری‌های نمایشگاه چای خود را شگفت‌زده کند به خاطر آب و هوای گرم ایالت میسوری در آن فصل از سال می‌ترسید کسی از این چای‌ها استقبال نکند. به همین خاطر از یک بستنی فروش در همان نزدیکی کمی یخ قرض گرفت و در لیوان چای انداخت که اتفاقا بسیار مورد استقبال مشتریان قرار گرفت. به این ترتیب چای سرد یا «آیس تی» وارد تاریخچه نوشیدنی چای شد و حالا ۸۰ درصد چای مورد استفاده آمریکایی‌های را تشکیل می‌دهد.
انواع چای
چای سبز
مردم چین و ژاپن، علاقه خاصی به این نوشیدنی دارند. چای سبز حداقل تخمیر برگ‌های چای را تحمل می‌کند و به همین دلیل، آنتی اکسیدان‌ها در حد بالایی حفظ می‌شود. وجود آنتی اکسیدان، عامل شهرت این چای به دلیل پیشگیری از پیری است.از دیگر فواید چای سبز می‌توان به مقابله با استرس و افسردگی در دوران سالمندی اشاره کرد. همچنین این نوشیدنی احتمال ابتلا به سرطان‌های سینه، ریه، معده، پروستات و کولون را نیز کاهش می‌دهد و تاثیر خوبی در مقابله با تصلب شرایین دارد.
چای سبز، نوشیدنی خوبی برای طرفداران رژیم‌های لاغری است و از آن جا که در حفظ عملکرد مطلوب سیستم عصبی نقش دارد، می‌تواند در کاهش زمینه‌های بروز آلزایمر و پارکینسون مؤثر باشد.
چای سیاه
این نوع چای که مصرف زیادی در بسیاری جوامع از جمله ایران دارد، در پی تخمیر کامل و اکسیداسیون طولانی تر نسبت به دیگر انواع چای به دست می‌آید و به همین دلیل رنگ و طعم آن بیشتر است. برخلاف تصور، چای سیاه نیز برای سلامت مفید است البته به شرط این که فاقد مواد و رنگ‌های افزودنی باشد.مقدار فراوان آنتی اکسیدان‌های فلاونوئید در کاهش زمینه ابتلا به پوکی استخوان خانم‌ها مؤثر است و همچنین از عروق خونی محافظت می‌کند. چای سیاه مانع احتباس آب در بدن می‌شود و به دلیل اتساع نایژه‌ها در بهبود تنفس مؤثر است و جذب گلوکز در بدن را به تاخیر می‌اندازد. همچنین چای سیاه جوشیده می‌تواند در بهبود اسهال مؤثر باشد.چای سفید
این نوشیدنی که از جوانه‌های درخت چای تهیه می‌شود، تحت هیچ نوع تخمیری نبوده و طعم ملایم و شیرینی دارد. با این که چای سفید چندان کاربرد ندارد اما فواید سرشار آن برای سلامتی، باعث شده یکی از بهترین نوشیدنی‌ها به حساب آید.براساس تحقیقات، تاثیر آنتی اکسیدانی چای سفید بسیار بیشتر از چای سبز است و می‌تواند از بروز پیری اندام‌ها پیشگیری کند و تاثیر بهتری در مقابله با سرطان نسبت به چای سبز داشته باشد.
مقدار فراوان ویتامین‌های C و E در بهبود بیماری‌های ویروسی و باکتریایی نقش دارد و در طب چینی برای بهبود تب، دندان درد و سرخک از آن استفاده می‌شود.همچنین در کاهش LDL خون مؤثر است و مانع از تصلب شریان‌ها و ایجاد لخته‌های خونی می‌شود. خنثی کردن رادیکال‌های آزاد تحت تاثیر آنتی اکسیدان‌ها نیز باعث شفافیت پوست و پیشگیری از آکنه می‌شود.
چای اولانگ
این چای در نتیجه تخمیر کمتری نسبت به چای سیاه تهیه می‌شود و طعمی شبیه میوه تازه و بسیار دلچسب دارد. این نوشیدنی در کاهش کلسترول خون مؤثر است و برای افرادی که قصد کاهش وزن دارند، توصیه می‌شود.چای قرمز
چای قرمز یا چای ترش، برخلاف دیگر انواع چای از برگ‌های چای تهیه نمی شود و محصول بوته ای است که در آفریقای جنوبی می‌روید. این برگ‌ها پس از تخمیر، رنگ قرمز تندی پیدا می‌کند و به عنوان دمنوش سرد یا گرم کاربرد دارد.چربی سوزی، تاثیر دیورتیک، آنتی اکسیدان‌های فراوان، خواب عمیق و مقابله با استرس، از جمله خواص این نوشیدنی محسوب می‌شود.
آن چه باید در باره «دم کردن» و مصرف چای بدانید
کیفیت آب، اولین شرط نوشیدن چای دلچسب است. دم کردن چای با آب کتری که چندین بار سرد و گرم شده و جوش آمده است، باعث تغییر طعم آن می‌شود.
هر نوع چای به دمای خاصی از آب جوش نیاز دارد. چای سیاه را باید با آب کاملاً جوش دم کرد تا ترکیبات آن فعال شود، اگر قصد دم کردن چای سبز را دارید، پس از جوش آمدن آب، آن را از روی حرارت بردارید و پس از ۳۰ ثانیه در قوری بریزید. در خصوص چای سبز این فاصله ۶۰ ثانیه خواهد بود.
چای اولانگ را می‌توان شبیه چای سبز یا سیاه دم کرد اما چای قرمز کاملا نیاز به آب جوش دارد.میزان دم کشیدن انواع چای نیز متفاوت است؛ چای سبز و سفید، پس از حدود دو تا سه دقیقه، چای سیاه پس از سه تا پنج دقیقه و چای اولانگ پس از چهار تا هفت دقیقه قابل مصرف است.
پس از دم‌کشیدن چای، آن را در قوری دیگری صاف کنید و نگذارید برگ‌های چای در نوشیدنی بماند. در نوشیدن هیچ نوع از انواع چای افراط به خرج ندهید؛ به خصوص این که نوشیدن آن در شب موجب اختلال در خواب و پس از غذا نیز مانع جذب آهن می‌شود.
منبع:
1. همشهری آنلاین/ آشنایی با تاریخچه چای در ایران و جهان
2. صدا و سیما/ ماجرای ورود چای به ایران
3. مجله کوروش/ روز جهانی چای؛افسانه پیدایش چای؛ تاریخچه و مراسم نوشیدنی چای در ایران و جهان
4. آنا/ بفرمایید انواع چای؛ روز جهانی چای و آشنایی با انواع آن
