خوشنویسی در عصر پهلوی

خوشنویسی در عصر پهلوی
خوشنویسی ایرانی با از دست رفتن استعمال اصلی آن یعنی کتابت و مواجهه با نیازهای جامعه مدرن در قرن اخیر روند تازه‌ای را دنبال کرد.

تحولات فرهنگی، هنری و سیاسی، اجتماعی و فناوری در ایران، در دوره‌های قاجار و پهلوی زمینه‌ساز نوآوری متفاوتی در خط شده‌اند.

در دوره قاجار با ظهور روزنامه‌ها و نشریات، استعمال اصلی خوشنویسی یعنی کتابت و تکثیر آثار مکتوب به‌تدریج از بین رفت.

از این رو جنبه‌های خلاقه و روش‌های شخصی و شیوه‌گرایانه در خط نمود بیشتری پیدا کرد و با رواج «سیاه‌مشق»ها دوران تازه‌ای فرا رسید.

پس از آن در دوره پهلوی با پدید آمدن نیازهای جدید برای جامعه همچون تجارت، تبلیغات و فناوری و همچنین مواجهه با هنر جهانی خوشنویسی نیز می‌بایست خود را با این تحولات هماهنگ می‌کرد.

روند تحولات در خوشنویسی به شکل سنتی محدود نشد و هنرمندان، خطاطی و نقاشی را با هم درآمیختند تا امکانات نوینی را تجربه کنند به این کار رفته رفته عنوان نقاشیخط داده شد.

شاید بتوان گفت مکتب سقاخانه خاستگاه اصلی زیباشناسی و نوآوری معاصر، در خوشنویسی خط به ویژه در پیش از انقلاب ایران(۱۳۵۷) بوده‌است. 

حلقه پیوند نسل قدیم و نسل جدید
عماد الکتّاب قزوینی از دیگر خوشنویسان این دوره بود.

عماد الکتّاب قزوینی نخست، منشی و معلم خط احمدشاه قاجار بود و سپس به سبب فعالیت‌های سیاسی و پیوستن به کمیته مجازات به زندان افتاد.

عماد الکتّاب قزوینی در زمان رضاشاه پهلوی خوشنویس دربار شد.

عماد الکتّاب قزوینی را باید مهمترین حلقه پیوند نسل قدیم و نسل جدید خوشنویسان ایران شمرد.

عماد الکتّاب قزوینی
میرزا محمدحسین سیفی قزوینی (معروف به: عمادُالکُتّاب) در سال ۱۲۴۰ هجری شمسی در طایفۀ‌ سیفی قزوین به دنیا آمد.

وی ابتدا خوشنویسی را با نسخ‌نویسی آغاز کرد و سپس به خط نستعلیق روی آورد و پیرو میرزا رضای کلهر شد، طوری‌که او را به‌‌‌‌ عنوان کامل‌کننده شیوۀ کلهر نام می‌برند.

کتابت و تعلیم خط
میرزا محمدحسین سیفی قزوینی در قزوین در ۲۷ فروردین ۱۲۴۰ شمسی (۱۲۸۵ قمری) متولد شد و غالب عمرش به کتابت و تعلیم خط نستعلیق گذشت.

پدرش قباله‌نویس(قباله و عقدنامه برای ازدواج و معاملات) بود و مادرش از سادات سیفی قزوین، از این رو به این مناسبت سید بودن مادر، میرزا نامیده شد.

مدتی نزد میرزا محمدعلی خوشنویس خط آموخت. در چهارده‌سالگی برای کار نزد تاجری از اهالی شیروان به بادکوبه رفت.(بادکوبه: شهری ایرانی که امروز متعلق به ایران نیست)

در شانزده سالگی پای پیاده راهی عتبات شد و سه سال در کاظمین ماند و از راه نوشتن خط زندگی کرد.

آموزشگاه خوشنویسی
در سال ۱۲۷۱ شمسی در خیابان ناصرخسرو آموزشگاه خوشنویسی دایر کرد و اسم آن را «دارالکتابه» گذاشت.

او نسخه‌ای از شاهنامهٔ فردوسی را برای مظفرالدین شاه خوشنویسی کرد و به این مناسبت لقب «عمادالکتاب» گرفت.

در انقلاب مشروطه به جرگهٔ آزادی‌خواهان پیوست و در کودتای محمدعلی‌شاهی، آوارهٔ کوه و بیابان شد. پس از فرار شاه مستبد، هفت سال معلم مشق احمدشاه شد.

وی قبل از دورهٔ مشروطیت جزو کاتبان وزارت انطباعات (دارالطباعۀ دولتی: سازمان های مستقل فرهنگی در دورۀ ناصرالدین شاه) و در دورهٔ سلطنت احمدشاه قاجار، مدتی در وزارت داخله، منشی و همان اوقات معلم مشق خط سلطان احمدشاه نیز بود.

در چند سال اواخر عمر نیز در دربار پهلوی سمت خوشنویس مخصوص داشت.

سیاه مشقی از عمادالکتاب
او آخرین حلقه از زنجیره استادان قدیم خوشنویسی است که این هنر را به خوشنویسان معاصر پیوند داد.

عمادالکتاب از مقلدان سبک خوشنویسی میرزا محمدرضا کلهر بود که پس از فوت او خوشنویس مهم دیگری بر جای نبود. از عمادالکتاب به‌عنوان کامل‌کنندهٔ شیوهٔ کلهر نام می‌برند.

مروج کتابچه‌های رسم المشق
او بدون آنکه مستقیم شاگرد کلهر باشد از روی کتاب‌های چاپی وی به تمرین خط پرداخت و با وفاداری و وسواس زیاد شیوه او را آموخت و بدون آنکه در این شیوه دخل و تصرف زیادی بکند آن را به دیگران منتقل کرد. عمادالکتاب افزون بر نستعلیق در ابعاد بزرگ و کوچک (جلی و خفی) خط نسخ و شکسته نستعلیق را خوش می‌نوشته‌است. او مروج کتابچه‌های «رسم المشق» است.

قریحه شاعری و خوشنویسی
همچنین عمادالکتاب از نقاشی آب رنگ و سیاه قلم سررشته داشته‌است؛ و تصویری از خود او به قلم خودش باقی است. وی قریحه شاعری نیز داشته و گاهی تفننی شعر می‌سروده‌ است. 

دریافت نشان درجه یک فرهنگ
عمادالکتاب، در طول زندگی خود از لحاظ خدمت به جامعه و روح وطن‌پرستی، مورد تکریم طرفداران علم و ادب بود و در سال ۱۳۱۳ شمسی نیز به پاس خدمات صادقانه‌اش، موفق به دریافت نشان درجه یک فرهنگ از وزارت معارف (وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی فعلی) و یک قطعه مدال نفیس از دربار رضاشاه گردید.

علاقه او به میرزا محمد رضا کلهر
دربارهٔ شدت علاقه او به میرزا محمدرضا کلهر چیزها گفته‌اند و از جمله مشهور است که وی در خواب نیز از استاد مسلم پیشین خط الهام و تعلیم می‌گرفته‌است. 

درگذشت
عمادالکتاب در سن ۷۵ سالگی در بیست و ششم تیرماه سال ۱۳۱۵ ه‍.ش / ۲۷ ربیع‌الثانی ۱۳۵۵ ه‍.ق در تهران درگذشت.
و در امامزاده عبدالله شهر ری دفن شد.

بر سنگ آرامگاه ابدی این استاد در امامزاده عبدالله اشعار ذیل نقل شده‌است:

دیدی آخر چهِ‌سان رفت ز دار جهــــان
عماد سیفی که بود مرد هنرمنـــد و راد

داشت خطی خوبتر ز خط و خـــال بتان
بخوش خطان جهان بود مهین اوســتاد

عمرش هفتاد و پنج در این سرای سپنج
دید بسی درد و رنج نـــدید روی مـراد

آثار عماد الکتاب
عماد الکتاب یک دوره خودآموز خوشنویسی با عنوان «رسم المشق» به چاپ رساند.

رسم المشق یا رسم‌الخط
وی اولین خوشنویسی است که کتابچه‌های رسم المشق یا رسم‌الخط را برای استفاده نوآموزان ابداع کرد که این ابتکار عماد الکتاب در رواج دوباره خوشنویسی پس از گسستگی زنجیرهٔ مکتب استادان قدیم بسیار مؤثر بود و نقشی قطعی در فراگیر شدن شیوهٔ خوشنویسی کلهر که او دنبال می‌کرد داشت.

کتابت نفیس شاهنامه فردوسی
از دیگر کارهای او کتابت بسیار نفیس شاهنامه فردوسی معروف به «امیربهادری» است که در تهران به چاپ رسیده‌است.

او این کتاب را برای مظفرالدین شاه نوشت و به همین مناسبت لقب «عمادالکتاب» گرفت.

عماد و دربار پهلوی
وی از سال ۱۳۰۴ شمسی در دفتر مخصوص رضاشاه به سمت فرمان‌نگار مشغول خدمت شد و مأمور تحریر فرامین و نامه‌ها گردید.

در سال ۱۳۱۲ شمسی از طرف انجمن آثار ملی، مأمور نوشتن کتیبه‌های آرامگاه فردوسی در طوس شد و بعد از آن کتیبه‌های دارالفنون، دانشسرای عالی، مدرسه رضاییه، دانشگاه تهران و دانشگاه معقول و منقول (دانشگاه الهیات فعلی) را نوشت.

عماد الکتاب آثار بسیاری از خود به جای گذاشته‌است که افزون بر موارد پیش گفته کتابت سیاحت نامه استانلی به آفریقا، کتابت نامهٔ دانش‌وران ناصری در ۱۳۱۸ ه‍. ق، کتابت ترجیع بند هاتف اصفهانی، کتابت اوصاف الاشراف و نوشتن کتیبه‌های اطراف صحن خانقاه و مقبره صفی علی‌شاه و حدیث (ولایت علی‌بن ابی‌طالب علیه السلام) در حضرت عبدالعظیم مقابل صحن حمزه بن موسی بن جعفر و کتیبه سردر ورودی بیمارستان فیروزآبادی در شهر ری و غیره از آثار شیوه‌ای اوست.

قطعات و مرقعات بسیار با ارزشی از عمادالکتاب در موزه‌ها و مجموعه‌های خصوصی و دولتی ایران و سایر کشورهای جهان نگهداری می‌شود.

عماد و نقاشی
از آثار نقاشی وی: تصویر یکی از حواریون حضرت مسیح که به خط شکسته و تعلیق زیبا، با رقم: «در ماه رمضان هزار و سیصد و سی… العبد عمادالسیفی قزوینی»؛ تصویر سیاه قلمی کریم‌خان زند که کلاه مخصوص به سر نهاده‌است؛ تصویر دستی که طرز صحیح قلم به‌دست گرفتن و خط نوشتن را نشان می‌دهد…
با رقم:
«عمادالسیفی»؛ تصویر خود نقاش به سیاه قلم…
با رقم:
«صورت عمادالکتاب سیفی که به‌دست خود ساخته‌است».

شاگردان عماد الکتاب
عماد الکتاب شاگردان بسیاری داشت، از جمله علی منظوری، ملک‌ الخطاطین، حسن زرین‌خط، علی‌اکبر کاوه، ابراهیم بوذری، برادران میرخانی که هر یک به مقام استادی رسیده‌اند.

مرحوم علی آقا حسینی یکی دیگر از شاگردان عمادالکتاب بود که خوشنویس معاصر عباس اخوین نزد وی تعلیم دیده‌است.

از دیگر آثار ارزشمند عمادالکتاب قطعات سیاه مشق او می‌باشد که در نوع خود از لحاظ اسلوب بی‌نظیر است.

حرکت‌های فردی خوشنویسی در دوران پهلوی
حرکت‌های فردی خوشنویسی در دوران پهلوی تا انقلاب اسلامی را می‌توان به افراد خاص و شاخصی مانند برادران میرخانی و استاد علی اکبر کاوه، نسبت داد که فضای خوشنویسی کشور را تأمین می‌کردند.

با ما همراه باشید تا در مقاله بعدی به بررسی مختصری از هنر خوشنویسی بعد از انقلاب(1357) جمهوری اسلامی ایران خواهیم پرداخت.

منبع:
خسرو زعیمی، «از نستعلیق تا نستعلیق»، ج۱، ص۴۷ـ۴۸، هنر و مردم، ش ۱۸۱ (آبان ۱۳۵۶).
حبیب اللّه فضائلی، اطلس خط، ج۱، ص۵۹۴ـ۵۹۵، اصفهان ۱۳۵۰ش.
آیدین آغداشلو، آسمانی و زمینی: نگاهی به خوشنویسی ایرانی از گذشته تا امروز، ج۱، ص۱۵۷، تهران ۱۳۸۵ش.
فضایلی ص۵۹۴–۵۹۵(فضایلی، حبیب‌الله. اطلس خط. انتشارات مشعل اصفهان. چاپ دوم، اصفهان۱۳۶۲ش.)
پیدایش و سیر تحول هنر خط، انتشارت یساولی، چاپ دوم ۱۳۶۰ ص۱۹۷
متوجه، عزت الله. خوانده‌ها و شنیده ها. شرکت کتاب. ص. ۴۵.
فرهنگ دهخدا و خط، خوشنویسی و تاریخچهٔ آن
شبکه اطلاع‌رسانی استان قزوین


© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.