معرفی خط محقق

خط مُحَقَّق
خط محقق به معنی استوار و منظم یکی از اقلام قدیمی است، در مباحث تاریخی همیشه اختلاف نظر وجود دارد، برخی از اساتید خوشنویسی و اصحاب تواریخ معتقد هستند خط محقق که از قلم ریاسی پدید آمده و برخی معتقد هستند این خط از خط کوفی استخراج گردیده است.

موضوع: طراحی و آیه نگاری  / صاحب اثر: ابوالفضل رنجبران / شاخه هنری: خوشنویسی، خط محقق

ابن‌الندیم کتاب‌شناس، فهرست‌نگار و محقق برجستهٔ بغدادی سدهٔ چهارم هجری و صاحب کتاب الفهرست، به پیدایش خط محقق در عهد بنی عباس اشاره می‌کند و می‌گوید: تا آغاز دولت عباسی مردم به همان شیوۀ قدیم(یعنی خطوط کوفی و جلیل و طومار کبیر و...) می‌نوشتند، همین که خاندان هاشمی ظاهر گردید، نوشتن قرآن به آن خطوط اختصاص یافت، و خطی پیدا شد که آن خط عراقی می‌گفتند و همان خط محقق بود که به آن وراقی(ورّاقان خطاطانی بودند که جزو فضلا و علمای عصر محسوب می شدند و کارشان استنساخ و تصحیح کتب علمی و ادبی بود که پس از نوشتن و تصحیح آن را زینت داده و جلد کرده به فروش می رساندند. اینان قرآن را به خط محقق می نوشتند.) یا عراقی نیز گفته می‌شد. و این خط مرتباً رو به ازدیاد و زیبایی گذاشت تا کار به مأمون رسید، و اصحاب و نویسندگان او به نیکو ساختن خط خود پرداختند، و مردم بر سر این کار با هم تفاخر داشتند تا آن که خوشنویسی به نام احول محرر که از پرورش یافتگان برمکیان بود و به معانی خط و اشکال آن دانش بسزایی داشت، پیدا شد(نیمۀ دوم قرن دوم هجری). او قواعد و قوانین خط را روشن کرد و آن را درجه بندی نمود، و نویسندۀ نامه هایی بود که از طرف سلطان برای ملوک اطراف در طومارها فرستاده می‌شد(ابن‌الندیم، 14:1381).

موضوع: طراحی و آیه نگاری  / صاحب اثر: ابوالفضل رنجبران / شاخه هنری: خوشنویسی، خط محقق

برخی از خطاطان، خط محقق را پدر خطوط (عربی) گفته‌اند. این خط از خطوط اصیل اسلامی می‌باشد و خط ریحان از این خط استخراج شده است، این خط شباهت زیادی به  خط ثلث دارد و از این رو گاه تشخیص آن مشکل به نظر می رسد. این خط از نظر نوشتن سخت ترین خط است. بعد از خط ثلث این خط بلند قامت ترین خط است.

 موضوع: طراحی و آیه نگاری  / صاحب اثر: ابوالفضل رنجبران / شاخه هنری: خوشنویسی، خط محقق

«خط محقَّق» از گونه های مهم خوشنویسی اسلامی و از جمله خطوط ششگانه است که ابداع یا سامان دادن آن را به ابن مقله (م، ۳۲۸ ق) نسبت داده‌اند و نخستین خطی است که مورد تهذیب و هندسی کردن ابن مقله قرار گرفته است. برخی از خطاطان، خط محقق را پدر خطوط (عربی) گفته‌اند. این خط از خطوط اصیل اسلامی می‌باشد و خط ریحانی از این خط استخراج شده است.

موضوع: طراحی و آیه نگاری  / صاحب اثر: ابوالفضل رنجبران / شاخه هنری: خوشنویسی، خط محقق

محقَّق به معنی محکم، منظم و استوار است که این معانی بر این خط صادق است. زیرا شکل ها و حروف صحیح، کامل و واضح است و متداخل و تو در تو نیست و پیوستگی و پیچیدگی در آن دیده نمی شود. خط محقق نزدیکترین خط به خط کوفی ساده‌ است. تأثیر ذوق ایرانى در این خط کاملاً بارز است.

درآغاز دولت عباسی بازار خط نویسی رونق گرفته و اقلام بسیاری در خط پیدا شد، از این رو پیشرفت بزرگی در این عصر صورت گرفت.گر چه پیدایش خط محقق دقیقاً روشن نیست، لکن ظهور و شهرت خط محقق در آغاز دولت عباسی بوده و نام آن در اوایل آن دولت به میان آمده است.

خط محقق از دسته خطوط موزون (یعنی ۲۴ قلمی که از قلم جلیل منشعب شده است) نمی باشد و خود قلمی مستقل و جداگانه بوده است که به آن خط ورّاقی(ورّاقان خطاطانی بودند که جزو فضلا و علمای عصر محسوب می شدند و کارشان استنساخ و تصحیح کتب علمی و ادبی بود که پس از نوشتن و تصحیح آن را زینت داده و جلد کرده به فروش می رساندند. اینان قرآن را به خط محقق می نوشتند.) نیز گفته می شد. این خط توسط دانشمندان و هنرمندانی به نام «ورّاق» به منصّه ظهور رسید و این امر به خوبی روشن می سازد که پیدایش این خط تأثیر شایانی در تذهیب و پیدایش خطوط دیگر داشته است.

موضوع: طراحی و آیه نگاری  / صاحب اثر: ابوالفضل رنجبران / شاخه هنری: خوشنویسی، خط محقق

در خط کوفی تعدادی اقلام به وجودآمد که پایه ی همه ی آنها بر دو اصل «مدوّر» و «مبسوط» قرار دارد و خطوط مدوّر امروزه به خطوط نرم (یا منحنی) تعبیر می شوند و آنهایی هستند که دایره ها و دنباله های حروف فرورفته، و سرازیر و متمایل به پایین نوشته می شوند مانند: خط ثلث و رقاع. خطوط دسته ی دوم (مبسوط) که امروز آن ها را به خط خشک تعبیر می کنند، آنهایی هستند که فرورفتگی و گودی و تمایل به پایین در آنها دیده نمی شود، مانند: «خط محقق».

موضوع: طراحی و آیه نگاری  / صاحب اثر: ابوالفضل رنجبران / شاخه هنری: خوشنویسی، خط محقق

ریحان یا باریک محقق
ریحان در واقع برگرفته از محقق  است اما با مختصاتی متفاوت در اندازۀ حروف و در جهت تناسب با قلمی که برای کتابت مناسب باشد. این خط بسیاری از ویژگی‌های خاص خط محقق  را دارد، امام حرکات قلم و شکل حروفش نازکتر و برازنده‌تر است و حرکات افقی کوتاه‌تری در آنها دیده می‌شود
ریحان کاربردی شبیه خط محقق دارد. ریحان یا باریک محقق خطی است ظریف و کوچک اندام و تمام ویژگیهای خط محقق را دارد ولی ظریف‌تر است و به همین جهت آن را به گل و برگ و ریحان تشبیه کرده‌اند. این خط برای سهولت و روانی در نگارش ابداع شده‌است و خواسته‌اند سبک و روش محقق را در خلاصه‌نویسی و ریز نویسی بکار برده باشند. لذا خط ریحان تمام خصوصیات محقق را با اندام خردتر داراست. الف ها و حرکات در ریحان کوتاه تر از محقق است.

موضوع: طراحی و آیه نگاری  / صاحب اثر: ابوالفضل رنجبران / شاخه هنری: خوشنویسی، خط محقق
 

ساده و واضح، خوانایی بهتر از کوفی
خط محقق، ساده و واضح نوشته شده و ترکیبات پیچیده‌ای ندارد و خطی خوانا است که اغلب برای کتابت قرآن به کار می‌رود و به‌دلیل شکل کرسی‌بندی و سادگی حروف از خوانایی زیادی برخوردار است. در ادامه مهم‌ترین ویژگی‌های خط محقق ارائه می‌شود.

موضوع: طراحی و آیه نگاری  / صاحب اثر: ابوالفضل رنجبران / شاخه هنری: خوشنویسی، خط محقق

محقق خطی شکوهمند و درشت اندام با فواصل منظم و بدون تداخل حروف و یکدست و یکنواخت با کمال روشنی و وضوح، که در قدیم مقیاس برای دیگر خطوط و منشأ پیدایش اقلام دیگری بوده است. خطی است در نهایت سادگی و روان که آن دور آن سطح است (یا نسبت ۲ و ۴) از این رو شبیه ترین و نزدیکترین خط به کوفی و معقلی است.

موضوع: طراحی و آیه نگاری  / صاحب اثر: ابوالفضل رنجبران / شاخه هنری: خوشنویسی، خط محقق

در محقق حرکات و ضوابط ظریفتر از خط ثلث گذاشته می شود و علامت های تزیینی آن ساده تر و کمتر از ثلث است. در این خط هیچ خطی با حرف دیگر اشتباه نمی شود چون هر حرف شکل ثابت و معین خود را دارد. دسته ی الف ها از سایر خطوط بلند تر دیده می شود و با «ترویس» (طُرّه) نوشته می شود، یعنی بر ابتدای سر آنها به اندازه نقطه ای سرک گذاشته می شود، و سنگینی کلمات بیشتر در یک سطر بدون تقدیم و تأخیر در مرکز ثقل قرار می گیرد. در این خط حرکات قلم به نرمی نیست و اکثر احساس خشکی در آن می شود از این رو آن را به «یابس» تعبیر کرده اند، قلم در آن به کندی حرکت می کند و قطّ قلم در محقق بایستی کاملاً محرّف باشد.

موضوع: طراحی و آیه نگاری  / صاحب اثر: ابوالفضل رنجبران / شاخه هنری: خوشنویسی، خط محقق

خط محقق در زمان عبّاسیان شهرت یافت و در نوشتن قرآن کریم به کار می رفت، لیکن شیوع و رواج آن از دوره ی خوشنویسی ابن بوّاب (۴۱۳ ق) بوده است، که بیشتر قرآن ها و قطعات اشعار را با آن می نوشته اند، و این سنت تا قرن یازدهم رواج داشت که در نوشتن قرآن ها و گاهی دیوان اشعار به کار می رفته است. از آن پس به تدریج از رواج آن کاسته شد تا امروز که نویسنده و طالب آن کمیاب شده است، به طوری که فقط برای تفنن و تنوع نگاشته می شود. شاید علت آن کندی در نوشتن آن است، چون این خط از نظر زیبایی و وضوح از بسیاری از خطوط دیگر بهتر است به خصوص خط ریحانی. «محمود یارز»، مؤلف کتاب «مفتاح الکتابات القدیمه»، در این باره نظری دارد: "به مناسبت شباهت بعضی حروف محقق به ثلث، کم کم محقق از رواج افتاد و جای خود را به ثلث و ریحانی داد...".

در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و راهنمایی اساتید معظم و ارجمند خود در تعلیم و تربیت و انتقال معلومات و تجربیات ارزشمند، در کنار برقراری رابطه صمیمی و دوستانه و ایجاد فضایی به دور از تشریفات، برای کسب هنر و دانش خوشنویسی، تاریخ هنر جهانی اسلام، بر خود وظیفه میدانم در کسوت شاگردی از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی، استاد عبدالرسول یاقوتی، استاد ناصر طاووسی، استاد ابوالفضل خزایی تقدیر و تشکر نمایم. از خداوند متعال برای این اساتید عزیزم، سلامتی، موفقیت و همواره شاگرد پروری را مسئلت دارم.

شاگرد شما، ابوالفضل رنجبران

© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.