هر چند که همیشه در مباحث تاریخی و پیدایشی، اختلاف نظر وجود دارد اما به نظر اکثریت محققان و تاریخ شناسان، پیدایش خط از مصری ها و سرایت آن به قبایل آرامی و سپس پیدایش خطوط صفوی، ثمودی، لحیانی، حمیری بود، که همه این خطوط با گذر زمان از بین رفته و خط صفوی پر کاربردتر ماند که بعد از آن خط به اقوام نَبطی و مردمان حیره و انبار عراق راه یافت، که نتیجه این سیر، پیدایش خط کوفی در میان مردمان حیره و انبار و گسترش آن به جهان اسلام راه یافت.
شهر حیره زادگاه خط کوفی
حیره یکی از شهرهای نزدیک به نجف که در عراق قرار دارد میباشد. و از شهرهای قدیم بین النهرین(نام یک منطقه تاریخی است که میانِ دو رود دجله و فرات جای گرفته) است در جنوب شهر نجف کنونی قرار گرفته بوده. حیره توسط شاپور یکم ساخته شد و او مهرزاد مرزبان حیره را برای حصار تازیان گماشت(شهرستان‌های ایرانشهر ص ۳۹) شهر حیره در قرون چهارم و پنجم میلادی جزو شهرهای پر رونق و آباد بود است.
حیره که از شهرهای معتبر بین النهرین بود، پادشاهانش از جانب سلاطین ساسانی منصوب و مخلوع(کسی که از مقام خود برکنار شده) می‌گشتند.
در زمان ساسانیان ملوک لخمی (یکی از قبایل عرب که اصل آنها از یمن بوده‌اند) در حیره سلطنت داشتند. خسرو پرویز این سلسله را منقرض ساخت و حاکمی برای آن تعیین کرد.
که به اتفاق نظر مورخان شهر حیره را زادگاه خط کوفی و پیدایش آن میدانند.
بیشتر بخوانید: پیدایش خط پیش از اسلام در ایران
کتابت سوره حمد، تاکید بر روی آیه 5 / برگرفته شده از: خط کوفی، بدون نقطه و اعراب / طراح: ابوالفضل رنجبران
شهر حیره پس از اسلام
پس از اسلام حیره به دست مسلمانان افتاد و به واسطه بنای شهر کوفه در یک فرسنگی حیره تنزل یافت و قبل از قرن چهارم هجری قمری از بین رفت.
شهر حیره بعدها نامش به کوفه مبدل گشت. جمعی از فضلای عرب به تکمیل خط عربی پرداختند و این خط را تحت قاعده و ضابطه صحیح درآوردند، و چون خط عربی به تدریج از کوفه مدینه و جزیرة العرب و مکه رفت، به خط کوفی مشهور گشت. نخستین خط عرب، خط مکی بود. چون این خط رواج پیدا کرد، خط مدنی را از مکی مشتق نمودند و آن را در حجاز و عراق شایع نمودند.
سپس اهل بصره خط خاصی را از مدنی اختراع نمودند که به خط بصری مشهور شد. پس از آن اهل کوفه از خط بصری خط کوفی را استخراج نمودند. درباره سابقه خط کوفی گفتند که نخستین بار ایرانیان آن را از خط آرامی اقتباس کرده‌اند، و برخی از مستشرقین (شرق شناسان، خاورشناسان) معتقدند که خط کوفی از سه قرن قبل از اسلام در شمال عربستان در منطقه پترا(اقوام نَبطی) متداول بوده و بعدها با تغییراتی به مکه رسیده است(رامیار، ۱۳۶۲- ۴۹۷ )
سُریانی‌های مقیم عراق خط خود را به سه قلم می‌نوشتند که یکی از آنها سطر نجیلی (خط استرانجیلی، اسطرانجلا خطی از خطوط الفبای سریانی و بهترین و شیواترین و قدیمی‌ترین خطوط سریانی بوده‌است، که به سریانی کهن نیز موسوم است) بود که آن هم از آرامی اقتباس یافته بود و برای نوشتن کتب مقدس(مصحف) به کار می‌رفته است عرب‌ها این خط را از آنان آموختند و بعدها خط کوفی از آن پدید آمد. میان حروف دو خط سطر نجیلی و کوفی شباهت زیادی وجود دارد.
آیه 1 تا 5 سوره بقره / برگرفته شده از: خط کوفی، بدون نقطه و اعراب / طراح: ابوالفضل رنجبران
انتشار خط کوفیخط کوفی توسط حرب بن امیة بن عبد شمس که از دانشمندان قریش بود، در کتاب تذکره خط و خطاطان به نقل از فخرالاشراف آمده است«خط کوفی، بدان سبب به کوفی مشهور شد که چون کوفه مقر خلافت امیرالمومنین علی(ع) رویش گردید و خود آن حضرت هم یکی از نویسندگان عالی مرتبه بود. رواج بیشتری یافت و احکام و ارقام بدان نوشته شد لذا از آن پس به کوفی شهرت یافت.» وی همچنین گفته است: «نسبت خط کوفی به آن شهر به مناسبت زیاد نوشته شدن و تولیدات فرهنگی و قرآنی آن در شهر کوفه است» (اصفهانی ،۱۳۶۹ -۴۷)
دوست محمد کوشوانی هروی پیرامون وضع خط کوفی در رساله حالات هنروران می‌گوید:«اول کسی که خط نوشت... آدم صفی‌الله بود... و بعد از آن حضرت ادریس (ع) اما معلوم نیست که بر چه اسلوب کتابت می‌شد ؛ اگرچه مشهور است که کلام به عبارت سریانی و عبری بود... بعد از آن یعرب بن قحطان (واضع خط کوفی) از اسلوب معقلی به کوفی آورد. اما به دست یعسوب الدین امام المتقین، امیرالمومنین علی(ع) تکمیل یافت و علامت کتابت آن حضرت ، بُعد صفا و لطافت آن است که در سرِالفِ مکتوب آن حضرت به قدر نیم نقطه شکاف میباشد»
آیه 7 سوره البقره / برگرفته شده از: خط کوفی، بدون نقطه و اعراب / طراح: ابوالفضل رنجبران
برخی هم معتقند: خط کوفی به خط حیری (منسوب به شهر حیره نزدیک کوفه) نیز معروف است؛ زیرا جایگاه تحول خط سریانی به خط کوفی، شهر «حیره» بود.
پس از انتقال مرکز خلافت اسلامی از مدینه به کوفه، خط «حیری» به خط «کوفی» معروف شد. که خط کوفی به کمترین زمان ممکن از رسم الخط‌های قرآنی مبدل شد و خط کوفی در پیدا شدن سلسله خط‌های نگارشی اسلام رتبه اول و مادرگونه دارد.
درویش محمد بخاری نیز در رساله فواید الخطوط گفته است: « ... اول کسی که خط نوشت و حروف به یکدیگر ترتیب کرد ، حضرت ادریس (ع) بود سپس آن حروف مفرده را مرکب گردانید و خط عبری پدید آمد ، و آن خط از حسن و زیبایی خالی بود بعد از آن خط معقلی پدیدار گشت تا زمان حضرت محمد(ص) که خط کوفی را استخراج کردند ، و مستخرج آن جماعتی از دانایان کوفه بودند چون بر آن خط اکابر و اشراف رغبت تمام نشان دادند خلایق در تحسین و نیکو شدن خط کوفی سعی می‌نمودند تا نوبت به امیرالمومنین علی علیه السلام رسید . حضرت امیر خط کوفی را به مرتبه کمال رسانیدند ، و هیچ آفریده‌ای مثل ایشان نتوانست نوشت ، چه در زمانشان و چه بعد از ایشان ...».
آیه 8 و 9 سوره البقره / برگرفته شده از: خط کوفی، بدون نقطه و اعراب / طراح: ابوالفضل رنجبران
خط و کتابت در صدر اسلام
سال‌ها قبل از اسلام، مکه مرکز تجارت و بازرگانی و احیاناً کانون ادبی بود و در آنجا تنی چند از مردم باسواد بودند. همزمان با حیات رسول خدا (ص) و نیز نبوّت ایشان ، عده ای در مکه خواندن و نوشتن می‌دانستند. پیامبر اکرم صلی الله خود نخستین مروج خط و کتابت در تاریخ اسلام بوده‌ند، ایشان پس از پیروزی در جنگ بدر که هفتاد نفر از مشرکان اسیر شده بودند فرمود: اُسرایی که باسواد هستند، چنان که هر یک به ده کودک مسلمان خواندن و نوشتن بیاموزد می‌تواند آزاد شود (زنجانی ،۱۳۸۸ هـ ق ۵۲ و ۵۳).
آیه 10 سوره البقره / برگرفته شده از: خط کوفی، بدون نقطه و اعراب / طراح: ابوالفضل رنجبران
سابقه کتابت در مکه و مدینهپس از هجرت پیامبر اسلام(ص) به مدینه، متجاوز از ده نفر خواندن و نوشتن می‌دانستند، که بیشتر آنها با خط نسخ قدیم (حجازی) می‌نوشتند. پیامبر اکرم (ص) زید بن ثابت(از اصحاب حضرت محمّد(ص) و از جمله انصار است. او کاتب قرآن و نیز کاتب مراسلات پامبر(ص) بود و با زبان‌های عبری، کلدانی و آشوری آشنایی داشت) را در مدینه مأمور فراگرفتن خط یهودیان نمود تا وقتی آنان نامه‌ای به آن حضرت می‌نویسند، زید بتواند آنها را برای رسول خدا بخواند زید بن ثابت ظرف ۱۵ روز این خط سطر نجیلی:(خط استرانجیلی، اسطرانجلا خطی از خطوط الفبای سریانی و بهترین و شیواترین و قدیمی‌ترین خطوط سریانی بوده‌است، که به سریانی کهن نیز موسوم است) را فرا گرفت و در آن مهارت پیدا کرد. چون خط سطر نجیلی گونه‌ای از خط سریانی است نوشتند که زید بن ثابت خط سریانی نیز می‌دانست با این شواهد تاریخی می‌توان گفت که مکه سابقه بیشتری نسبت به مدینه در خط و کتابت داشته است. در صدر اسلام تازیان (اقوام عرب) دو گونه خط می نوشتند : یکی خط نسخی برای نامه نگاری و نوشته‌های عادی و گاهی برای نگارش قرآن و دیگری خط کوفی که بیشتر برای کتابت قرآن از آن استفاده می‌شد (حجتی ،۱۳۶۰: ۱۸۰ -۱۸۴)
آیه 75 سوره طه / برگرفته شده از: خط کوفی، بدون نقطه و اعراب / طراح: ابوالفضل رنجبران
امام علی(ع) اولین کاتب وحی
تقریبا همه نویسندگان به صراحت گفته‌اند که حضرت علی (ع) از کاتبان اولیه و مدام وحی بودند. پیامبر اکرم (ص) در سال‌های آخر جز کتابت وحی امور نویسندگی زیادی داشتند، مانند نوشتن نامه‌ها به امیران، پیمان نامه‌ها، دستورالعمل‌ها، صدقات و زکات هایی که تعیین می‌نمودند بیش از همه مولای متقیان علی (ع) و عثمان بن عفان در این کار یار و یاور بودند. در غیاب آنها اُبی بن کعب و زید بن ثابت در این امور معاضدت می‌کردند (رامیار ۱۳۶۲ ۲۶۶ ) .
آیه 82 سوره الاعراف / برگرفته شده از: خط کوفی، بدون نقطه و اعراب / طراح: ابوالفضل رنجبران
امام علی(ع) منشأ خوشنویسی اسلام
منشأ خوشنویسی اسلامی را به مولای متقیان حضرت علی (ع) نسبت می‌دهند؛ قاضی میر احمد بن منشی قمی درباره قواعد نگارش و مبنای خط کوفی به دست آن مقام مقدس گفته است اقلام معجز حضرت شاه ولایت پناه سلام الله علیه در میان است که چشم جان را ضیا و لوح ضمیر را جلا کرامت می‌فرماید. و خوش‌تر از آن حضرت صلوات علیه کسی دیگر ننوشته، و بهترین خط های کوفی آن است که آن حضرت صلوات علیه نوشته اند و در خط کوفی دانگی دور است و باقی سطح ، و آنچه خط مبارک شاه ولایت پناه است ، سرهای الف دو شاخه است و بیاضی از آن الف در نهایت نزاکت و غایت لطافت و باریکی ظاهر می‌شود و استادان سند آن خط و سلسله شجره آن خط بدان حضرت صلوات الله علیه می‌رسانند(منشی قمی ،۱۳۵۱ -۱۳) .
در تمامی کتب و رسالاتی که درباره اصول و قواعد خوشنویسی به فارسی یا عربی تألیف شده‌اند معمولا نام حضرت علی (ع) در خوشنویسی آمده است و حتی برخی از نویسندگان همچون درویش محمد بخاری سلطان علی مشهدی و قاضی میراحمد منشی قمی در رسالات خود اختراع خط کوفی را به آن حضرت نسبت داده‌اند . آن حضرت احادیث متعددی درباره اصول و قواعد خوش نویسی بیان کرده اند.
مرتضی اصل خط کوفی را کرد پیدا و داد نشو نما
(صراط السطور )
قسمت پایانی آیه 19 سوره نساء / برگرفته شده از: خط کوفی، بدون نقطه و اعراب / طراح: ابوالفضل رنجبران
کتابت امام علی(ع) به گواهی تاریخ
سید کمال حاج سید جوادی مولف کلک قدسی در کتاب خود آثاری که حضرت علی (ع) به خط کوفی کتابت نموده اند به شرح زیر بیان کرده است :
الف) قرآن‌هایی که در پایان آنها رقم (علی بن ابی طالب) و (کتبه و ذهبه علی بن ابی طالب) دارد، ابن الندیم می‌گوید:«مصحفی را که به خط علی بن ابی طالب نزد ابو یعلی حمزه حسنی بود دیدم»(ابن الندیم ، ۱۳۸۱- ۱۴) .
- قاضی میر احمد منشی قومی در کتاب خود اشاره می‌کند مصحفی را که به خط علی بن ابی طالب در کتابخانه شاه طهماسب صفوی بود مشاهده کردم (منشی قمی ، ۱۳۵۱- ۱۴).
- ابوعبدالله زنجانی مولف کتاب تاریخ قرآن نیز گفته است: «قرآنی به خط کوفی در کتابخانه امیرالمومنین نجف دیدم که در پایان آن آمده است : کتبه علی بن ابی طالب فی سنه اربعین من الهجره»
یحیی بن قاسم علوی نقل می‌کند که من سفینه‌ای(کتابی که در ان مطالب مختلف جمع شده باشد) از پوست دیدم که امیرالمومنین به خط کوفی دعای سحر را نوشته و پایان آن این عبارت بود : (کتبه علی بن ابی طالب فی آخر نهار الخمیس هادی العشر ذی‌الحجة سنه الخمس و عشیرین من الهجره)
ابن عتبه در عمده الطالب فی انساب آل ابی طالب ، صفحه ۸۰ می‌نویسد«در نجف اشرف مصحفی بود در سه مجلد به خط امیرالمومنین (ع) و در آخر آن نوشته شده بود کتبه علی بن ابی طالب ، این مصحف در آتش سوزی آن مزار مبارک در سال ۷۵۰ هـ ق سوخت. همچنین او اضافه می‌کند در مزار عبیدالله بن علی در شهر میسان(بین شهر واسط و بصره) نیز مصحف دیگری به خط امام علی(ع) بود که در یک مجلد قرار داشت و در آخر آن بعد از اتمام کتابت قرآن مجید نوشته شده بود:
«بسم الله الرحمن الرحیم کتبه علی بن ابی طالب وی اضافه می‌کند در این امامزاده آتش سوزی رخ داد و مصحف در آتش سوخت»
ب) قرآن‌هایی که با ذکر منسوب آمده و در موزه طوپ قاپی سرای ترکیه، گنجینه حرم حضرت علی(ع) در نجف اشرف مسجد رأس الحسین علیه السلام در قاهره ، موزه عراق ، موزه قرآن آستان قدس رضوی ، موزه یمن ، در موزه ملی ایران ، موزه پارس شیراز و کتابخانه امیرالمومنین نجف اشرف نگهداری می‌شوند، و به نظر می‌رسد که این‌ها نیز به خط و کتابت آن حضرت باشد. خط کوفی منشأ خط عربی و فارسی است و ۲۸ حرف غیر از همزه دارد این خط درآغاز نقطه واعراب نداشت که بتدریج به آن اضافه شد، در خط کوفی ۵ دانگ و نیم سطح و نیم دانگ دور نوشته می‌شود.
آیه 21 سوره البقره / برگرفته شده از: خط کوفی، بدون نقطه و اعراب / طراح: ابوالفضل رنجبران
خط کوفی اولیه
بی گمان خط کوفی اوّلیه را، باید اوّلین سبک خوش نویسی پس از اسلام دانست؛ هرچند سابقه تاریخی آن به پیش از این زمان باز می گردد. اما تحولات وسیع و شگرف فرمی به وجود آمده در حروف آن به گونه ای بوده است که نمونه های خوش نویسی پس از اسلام را به سادگی با نمونه های صرفا نوشتاری و بدون ظرافت خط کوفی قبل از آن متفاوت می کند.
به همین دلیل سبک خوش نویسی کوفی را نمی توان به هیچ عنوان مسبوق به سابقه فرمی(براساس نمونه های موجود از دست نوشته ها) دانست. به دلیل همین عدم وجود سابقه ی قبلی، کاملا طبیعی است که وضعیت شکل حروف آن، دارای مشکلاتی احتمالی باشد؛ که البته آن مشکلات از جنبه های گوناگون قابل بررسی است.
آیه 6 سوره البقره / برگرفته شده از: خط کوفی، بدون نقطه و اعراب / طراح: ابوالفضل رنجبران
نه تنها خط کوفی اوّلیه، بلکه حتّی نمونه‌های پس از آن نیز، دارای مسائل و دشواری های چندی در حیطه مسائل خوانایی بوده اند، که رفته رفته در شیوه ها و سبک های پس ازآن، این قبیل مشکلات بعضا کم و کمتر شده است اگر چه ممکن است خط کوفی اوّلیه دارای دشواری هایی درخواندن یا نوشتن باشد که البته باید شرایط و رسم الخط زمان خود را، به عنوان موضوع اصلی این نقد همواره در نظر داشته باشیم. اما بی شک در مقابل امتیاز های کاملا انحصاری و فوق العاده ای که از نظر شکل حروف به خود اختصاص می دهد، دشواری های مربوط به آن ، بسیـار ناچیز، اندک و قابل اغماض خواهد بود.شاید اگر هر خط دیگری به جز خط کوفی اوّلیه در چنان موقعیتی ویژه و خاص ابداع می شد، نه تنها مشکلات خوانایی فراوان‌تری می‌داشت، بلکه هیچ گاه نمی‌توانست جایگاه فرمی و کاربردی رفیعی همانند آن پیدا کند. تاثیرات ماندگار فرمی خط کوفی (خصوصا شیوه کوفی اوّلیه) نسبت به خطوط پس از آن را، همانند نسبت ریشه‌ی یک درخت به برگ های آن باید دانست.
آیه 18 سوره البقره/ برگرفته شده از: خط کوفی، بدون نقطه و اعراب / طراح: ابوالفضل رنجبران
در حقیقت خط کوفی اوّلیه همچون ریشه های پر قدرت درختی تنومند و با شکوه است که از طریق آن، درخت پربارو برکت خوش نویسی، نه تنها به شکلی فعال و پویا به حیات خود ادامه داده است، بلکه ویژگی هایی بعضا انحصاری و کم نظیری نیز درطول تاریخ خط بشر به وجود آورده است.تنوّع و گوناگونی موجود در بین نسخه های مختلفی که به خط کوفی اوّلیه نگاشته شده، ناشی از شرایطی ویژه است که در آن روزگار وجود داشته است. از جمله آن شرایط: عدم قواعدی دقیق، تعریف شده و همه جانبه است که به واسطه آن اصول معیّن و مشترک فرمی، همه کاتبان (خوش نویسان) بتوانند تابع یک الگوی نوشتاری یکسان (متحدالشکل) باشند.
اما در یک نمای کلی- و با توجه به تمام شرایطی که از نظر اجتماعی و اقلیمی و سایر شرایط گوناگون و مختلف دیگر در آن دوران وجود داشته است. کلیّت فرم نوشتاری همه نسخه هایی که تهیه گشته است، دارای وجوه مشترک فراوانی می باشد . تفاوت ها – یا بهتر بگوییم تنوعی که در دست نوشته ها دیده می شود– اغلب در نکات ریزتر و ظریف تر می باشد. هر چند که سطح کیفی نسخه های به جا مانده از آن دوران، بر اساس همین تفاوت های موجود در بین آنها ، قابل دسته بندی و تشخیص می‌باشند.
کتابت سوره کوثر / برگرفته شده از: خط کوفی، بدون نقطه و اعراب / طراح: ابوالفضل رنجبران
نکته های ظریف و حساس نوشتاری، با دقت و هوشمندی شگفت انگیز کاتبان آن دوره ها به وجود آمده اند. بعدها در خطوط متأخر خط کوفی (پس از کوفی اوّلیه)، و حتّی سبک های غیر از کوفی که با فاصله زمانی تقریبا زیاد به وجود آمده اند نیز، آن تاثیرات فرمی را می توان به گونه های دیگر، و گاهی به صورت اثر پذیری مستقیم از خطوط کوفی مشاهده نمود.واقعیت آن است که ارزش های اعتقادی بسیار عمیق کاتبان – که بعضی از آن ها ناظر عینی نزول وحی نیز بوده اند – سهم فوق العاده مؤثّری در شکل گیری خط کوفی اوّلیه با آن همه جذبه و کشش معنوی را داشته است. خطی که تا به امروز، به عنوان برجسته ترین – یا حداقل یکی از برجسته ترین – مرتبه های هنر قدسی، از آن یاد می شود. ذوق سرشار و خلاقیت شگفت انگیز کاتبان در فهم نکته های ظریف نوشتاری، همواره مسیرهای نوینی را در خوش نویسی و سایر هنرهای وابسته به آن ، به روی هنرمندان گشوده است.
دریچه همواره گشوده ایمان و اعتقاد از یک سو و همجواری با طبیعت از سوی دیگر ، سبب پیدایش و ظهور شیوه ها و سبک هایی شده است که هنوز هم پس از گذشت صدها سال از آن تاریخ ، همچنان به حیات خود ادامه می دهند و سبب فخر و مباهات هستند.
کتابت سوره العصر / برگرفته شده از: خط کوفی، بدون نقطه و اعراب / طراح: ابوالفضل رنجبران
آیه 4 سوره تغابن / برگرفته شده از: خط کوفی، بدون نقطه و اعراب / طراح: ابوالفضل رنجبران
قسمتی از آیه 187 سوره الاعراف / برگرفته شده از: خط کوفی، بدون نقطه و اعراب / طراح: ابوالفضل رنجبران
شباهت خط کوفی با خط اوستایی
و در پایان برخی از محققان بر این باور هستند که ایرانیان تا نزدیک به ظهور اسلام و مدتی پس از آن به هفت خط متداول خود می‌نوشته‌اند، و مردم مدائن، انبار، یمن... که بعدا به دین اسلام گرویدند، در تنوع و ترویج خطوط اسلامی خصوصا، آغاز پیدایش و رواج خط کوفی تاثیرگذار بوده‌اند. علی قلی اعتماد در شماره ۲۸ مجله هنر و مردم در این باره می‌گوید: که خط قدیمی‌تر کوفی شباهت بسیاری با خط قدیم ایران ، حتی در قرون سوم و چهارم هجری داشته است و از دو کتیبه (لاجیم) و (ابرکوه) ، برخی از حروف الفبای کوفی را با حروف الفبای اوستایی مقایسه و مطابقت داده و می گوید:«دو کتیبه مذکور که در اوایل قرن پنجم هجری نوشته شده اند ، از معتبرترین اسناد قدیم شیوه خط کوفی به شمار می‌آیند» با کمی دقت در خطوط اوستایی ، پهلوی و کوفی روشن می‌گردد که ریشه خطوط کوفی، نسخ و تعلیق (خط پهلوی) بوده است ، زیرا خط پیرآموز خط ویژه ایرانیان بوده که در زمان ساسانیان رواج داشته و پس از اسلام به کوفی مبدل گشته است . خط کوفی و خط پیراموز شباهت زیادی در گردش و حرکات و پیوستگی با هم دارند.
