پیدایش اقلام سته (خطوط ششگانه)

اصل و اساس خطوط جهان اسلامی
از همان آغاز شکل‌گیری خط عربی یا فارسی و رسم‌الخط آن دو شیوه نگارش متداول بود؛ یکی بیشتر متشکل از خطوط مستقیم بود که بعدها خط کوفی را تشکیل داد؛ و دیگری حاوی حرکت‌های مدور بود که می‌توان از آن به عنوان نوعی خط نسخ اولیه یاد کرد.

خطوط ششگانه یا اقلام سته که اصل و اساس خطوط جهان اسلامی می‌باشد و پایه گذاری این خطوط را به ابن مقله ادیب، خوشنویس، مبتکر و مبدع خطوط، وزیر ایرانیعباسیان 
نسبت می‌دهند. که تحول عظیمی در سیر نگارش حروف به سمت خوشنویسی هنرمندانه به‌شمار می‌رود و نقطه عطفی در خوشنویسی اسلامی است.
این خطوط ششگانه بعدها توسط ابن بواب و یاقوت مستعصمی ملقب به قبلة الکتاب، خطاط شهیر به حد کمال و زیبایی رسید.
 
پیدایش اقلام سته
«محمد بن علی مقله بغدادی» معروف به «ابن مُقله» (۳۲۸-۲۷۲ ق)، ادیب، خوشنویس و از دیوانسالاران و وزرای عباسیان در قرن ۴ هجری است. بیشتر کسانی که شرح حال ابن مقله را نوشته‌اند، او را نخستین مخترع و مبتکر رسم‌الخط بدیع و شیوه جدید خط عربی دانسته‌اند. خطوطی که ابن مقله اختراع کرد عبارتند از: محقق، ریحان، ثلث، توقیع، رقاع و نسخ.

ابوعلی محمد بن علی بغدادی در شوال ۲۷۲ ق. در بغداد به دنیا آمد؛ هرچند به نوشته برخی متأخران، اصل خاندان وی از بیضای فارس بوده است. پدر او ابوالعباس علی‌ بن حسین، ملقب به مُقله، خطی زیبا داشته و قرآنی نوشته که ابن‌ ندیم آن را دیده است.

ابن مقله نزد کسانی چون ابوالعباس ثَعْلَبْ و ابوبکر محمد ابن دُرید به کسب دانش پرداخت و در علوم ادبی تبحر یافت.

وی در شانزده سالگی به دستگاه ابوعبدالله محمد بن داوود بن جرّاح راه یافت و به دبیری پرداخت، اما بعد از هشت ماه از ابن جراح جدا شد. ظاهراً نخستین سمت دیوانی او گردآوری مالیات اراضی فارس بود و پس از چندی در دستگاه علی‌ بن محمد بن فُرات سمت دبیری یافت و ابن فرات در حق وی بسیار نیکی کرد و افزون بر شغل دبیری مسئولیت‌های دیگری بر عهده او نهاد که برایش منافعی دربر داشت.

ابن مقله در نخستین دوره وزارت ابن فرات (۲۹۶-۲۹۹ ق) سمت دبیری و ریاست دیوان خاتم را بر عهده داشت و در دوره دوم وزارت او (۳۰۴-۳۰۶ ق)، جزو خواص دستگاه وی و عهده‌دار دبیری سیده، مادر المقتدر عباسی گردید. از آنجا که وی به طمع وزارت در این دوره با مخالفان ابن فرات همدست شده بود، اخبار پنهان دستگاه ابن فرات را در اختیار آنان نهاد. در ۳۰۶ق پس از سعایتها و دشمنیهای آشکار این گروه، ابن فرات از وزارت برکنار و دستگیر شد. پس از برکناری وی، ابن مقله از سوی علی‌ بن عیسی که در این هنگام ریاست دیوان‌ها را بر عهده داشت، به نظارت امور مالی ناحیه سواد انتخاب گردید.

چون در ۳۱۱ ق. ابن فرات برای سومین بار به وزارت المقتدر رسید، ابن مقله را دستگیر و به‌ همراه همدستانش، نخست به بصره سپس به اهواز و بعد به شیراز تبعید کرد. ابن مقله سرانجام در ۳۱۲ ق. به شیراز رسید و با آن که ابن فرات به حاکم شیراز دستور قتل او را داده بود، جان سالم به‌در برد، اما در عین حال اموال وی مصادره شد. در ۳۱۴ ق، به‌ هنگام وزارت علی‌ بن عیسی، ابن مقله بار دیگر قدرت یافت، اما شغل رسمی پیدا نکرد. وی اخباری را از فردی به حاجب المقتدر می‌داده و رضایت خاطر او و خلیفه را فراهم می‌آورده است و ظاهراً همین امر باعث شد، تا پس از برکناری علی‌ بن عیسی در ۳۱۶ ق. به توصیه نصر حاجب، المقتدر او را به وزارت برگزیند. نخستین دوره وزارت وی، دو سال‌ و چهار ماه به طول انجامید و در سال ۳۱۸ ق. از وزارت برکنار و زندانی شد و پس از مصادره اموالش بار دیگر به شیراز تبعید گردید.

پس از درگذشت المقتدر، ابن مقله دو نوبت دیگر به وزارت خلفای عباسی رسید. یک‌بار در زمان خلافت القاهر عباسی (۳۲۰-۳۲۱ ق) که پس از بدست گرفتن زمام امور، سختگیری بسیار روا داشت و اموال مختلفی از مردم مصادره و آنان را دستگیر کرد. بار دیگر نیز پس از به خلافت رسیدن الراضی‌بالله (۳۲۲ ق) به فرمان او به وزارت منصوب شد و همان سیاست گذشته را در مورد مخالفان در پیش گرفت. در سال ۳۲۳ ق. به‌ دستور خلیفه، برای فرونشاندن شورشِ ابومحمد حسن‌ بن عبدالله ناصرالدوله حمدانی به موصل رفت اما تلاش وی برای سرکوب مخالفان به جایی نرسید و سرانجام مجبور به استعفا گردید و در ۳۲۴ ق. دستگیر و زندانی شد. در زندان هم که بود کوشید تا نظر خلیفه را تغییر دهد ولی توفیقی نیافت و چون بیم آن می‌رفت که با نوشته‌هایش موجب آشوب شود دست راست وی را بریدند.

ابن مقله، اواخر عمر را در زندان الراضی‌بالله سپری کرد. به‌ سبب مکاتبات بسیار ابن مقله با افراد، اطرافیان الراضی از وی ایمن نبودند؛ به همین سبب زبانش را هم بریدند و به این ترتیب زندگی پرتلاطم او در سال ۳۲۸ ق. پایان یافت و در بغداد به خاک سپرده شد.

فعالیت‌های علمی و هنری
ابن مقله در علوم و فنون مختلف دست داشت، از جمله در فن بلاغت، حفظ لغت، علم اِعراب و فنون شعر استاد بود. اشعار وی زیبا و ملیح بود و توقیعات او بی‌مانند و بسیار زیبا شمرده شده است. عمده شهرت او در هنر خوشنویسی است.

اگرچه بعضی نوشته‌اند که پیش از سال ۲۰۰ ق. خطوطی بجز خط کوفی دیده شده است، اما اکثر دانشمندان ابن مقله را اولین مبتکر و مخترع خط عربی دانسته‌اند و پس از وی افرادی چون محمد بن سمسانی و محمد بن اسعد شیوۀ او را فرا گرفتند و ابوالحسن علی بن هلال معروف به ابن بواب، این شیوه را از آن دو آموخت و تکمیل و تنقیح کرد و بیشتر خطوطی که ابن مقله پدید آورده بود، وی آنها را کمال بخشید.

علوم هندسه و ریاضی
ابن‌مقله با دانشی که از علوم هندسه داشت، اندازه و قیاس حروف الفبا را بر مبنای دایره و نقطۀ لوزی به عنوان واحد اندازه‌گیری بنا نهاد، و با ابداع اقلام سته در سال 310هـ ق(قرن چهارم)، خوشنویسی اسلامی را در ایران و کشورهای اسلامی پایه‌گذاری نمود و بانی یکی از مهم‌ترین تحولات خوشنویسی گردید.

ابن ندیم مرتبه کمال هنر خوشنویسی را مخصوص ابن مقله و برادرش ابوعبدالله حسن دانسته است. یاقوت حموی نوشته است که ابوعلی در خط توقیع و ابوعبدالله برادرش در خط نسخ یگانه بوده‌اند، اما کمال از آن ابوعلی وزیر بود، زیرا که او حروف را هندسی کرد و در زیبا نوشتن آنها دقتی وافر داشت.

ثعالبی نوشته است که خط ابن مقله در زیبایی ضرب‌المثل بود، زیرا نیکوترین خطوط دنیا شمرده می‌شد، همانند خط وی را نه کسی دیده و نه نشانی داده و در این هنر چنان والا بود که نمی‌توان وصف کرد و صاحب بن عباد در بیتی خط او را بوستان دل و چشم خوانده است.

خطوطی که ابن مقله اختراع کرد، عبارتند از: محقق، ریحان، ثلث، توقیع، رقاع و نسخ که مدار آنها را بر دایره و سطح نهاد. ابن مقله خط نسخ را در ۳۱۰ ق. در زمان المقتدر عباسی و وزارت ابن فرات اختراع و وضع کرد که به مناسبت سهولت در تحریر، ناسخ خطوط دیگر شد و از همین‌رو "نسخ" نام گرفت و از همان زمان در ممالک اسلامی شایع و رایج گردید. ابن مقله هر یک از این خطوط را برای نوشتن مطلبی مخصوص تعیین کرد.

آثار و تألیفات
برخی آثار برجای مانده از ابن مقله عبارتند از:
رسالة فی علم‌ الخط‌‌ و القلم که در دارالکتب موجود است؛
رسالة فی میزان‌ الخط، که در کتابخانه عطارین تونس نگهداری می‌شود؛
مرقّعی از خطاطان مختلف، که در کتابخانه سلطنتی (سابق) در تهران موجود است.
همچنین از وی چند نامه برجای مانده است. نامه‌ای برای فرماندهان سپاه و حکام ولایات، نامه‌ای برای ابوعبدالله بریدی و نامه‌ای برای ابن فرات آنگاه که در زندان بوده و از او تقاضای بخشودگی کرده است.

نقطه گذاری حروف برمبنای دایره، قطر دایره براساس عرض قلم نقطه گذاری شده، رسالۀ علم الخط و القلم، ابن‌مقله بیضاوی شیرازی (بدائع الخط العربی) تهیه و تنظیم: ابوالفضل رنجبران 

سعدی شیرازی درباره ابن‌مقله می‌گوید:
کــاش بـودی ابن‌مقلــه در حیــــات   /    تا بمالیـــــدی خطــت بر مُقلَتیـــن

و در جای دیگر گفته است:
گر ابن‌مقلـــه دگـر باره درجهــــان آید   /   چنان که دعوی معجز کند به سحر مبین
به آب زر نتواند کشیـــــد چون تو الف   /    به سیم حـل ننگارد به سان ثغر تو سین

 علی بن هلال معروف به ابن‌ بواب
«ابوالحسن علی بن هلال» (م، ۴۱۳ ق) معروف به «ابن بَوّاب»، خوشنویس و مذهِّب مشهور مسلمان در قرن پنجم قمری است. علاوه بر اصلاح و تکمیل انواع خط، وضع اصول و قواعد خطوط نسخ و ثلث، و ابداع برخی از خطوط از جمله خط ریحان و محقّق‌ را نیز به ابن بوّاب نسبت می‌دهند.

دو صحنه از رسالۀ علم الخط و القلم، تألیف ابن‌مقله بیضاوی شیرازی(بدائع الخط العربی).  تهیه و تنظیم: ابوالفضل رنجبران 

زندگی‌نامه ابن بواب(علی ابن هلال)
درباره زندگی وی اطلاعات بسیار اندکی در دست است. دقیقاً نمی‌دانیم کجا و در چه تاریخی متولد شده است الا این‌که اکثر عمر خود را در بغداد گذرانده و مدتی نیز در شیراز بوده است، اما قطعاً ایرانی و شیعی بوده است.

می‌گویند پدرش نگهبان درب «بیت‌القضاء» و یا پرده‌دار دربار آل بویه بوده و لذا وی را بدین لحاظ ابن‌بواب می‌گفتند. شروع زندگی هنری وی با نقاشی در خانه‌ها آغاز می‌شود، سپس به هنر کتاب آرایی روی می‌آورد و خوش‌نویسی را نیز آغاز می‌کند. در همان زمان است که تحصیلات ادبی خویش را ادامه می‌دهد به طوری که در مقام واعظ دربار محمد منصور بغداد نیز مدت‌ها انجام وظیفه کرده است. وی در زبان عربی ادیبی است توانا که اشعاری از وی باقی مانده‌است.

شهرت وی به آن‌جا می‌رسد که بهاءالدوله فرزند عضدالدوله دیلمی در روزگار آل بویه وی را کتاب‌دار و امین کتاب‌خانه خویش در شیراز کرده است. کتاب‌خانه دیلمی در شیراز در قرن چهارم هجری معروفیت بسیار زیادی داشته است. می‌گویند: فهرست کتاب‌خانه وی چندین مجلد شده است. در تاریخ آمده است: ابن بواب روزی گفت که در شیراز عهده‌دار کتابخانه بهاءالدوله بودم، روزی میان کتاب‌ها نسخه‌ای دیدم که جلدی سیاه داشت، آن را باز کردم، قرآنی بود به خط ابن‌ مقله، اما جزء سی‌ام آن کامل نبود. این قرآن را به بهاءالدوله نشان دادم و از او خواستم تا اجازه دهد تا بررسی‌ام را به همان شیوه ابن‌مقله بنویسم و اگر وی نتوانست تشخیص دهد جایزه‌ای به من عطا نماید. می‌گوید: به کتابخانه رفتم و کاغذی کهنه را انتخاب کردم و مشغول کتابت گردیدم. بعد از چندی که قرآن آماده شده بود و یک سال از این رویداد گذشته بود، در دربار، بهاءالدوله سراغ قرآن را گرفت. به او نشان دادم، او نتوانست فرقی بین خط من و ابن‌مقله قایل شود و جایزه‌ای که از او خواستم تعدادی برگه‌های کاغذ کهنه بود که در کتاب‌خانه وی وجود داشت. اطلاعاتی که از وی در دست است نشان می‌دهد که وی به لباس و آرایش موهای خود بی‌توجه و دارای لحیه‌ای طولانی بوده است.

می‌گویند: در دیوان حکومتی کاتبی بود به نام نصر بن‌ مسعود؛ روزی علی بن هلال را تصادفاً دید و فوراً دست او را بوسید. ابن بواب گفت: چرا دست مرا می‌بوسی؟ وی جواب می‌دهد به خاطر آن‌که در بغداد مانند و مثل نداری، یکی این‌که در حسن خط نادره دورانی و دیگر ندیدم در عمرم کسی غیر از تو را که فاصله عمامه تا لحیه آن دو ذرع و نیم باشد!

با همه شهرت و تلاش و محبوبیتی که در میان مردم داشته از جهت معیشتی و گذران زندگی به شدت در مضیقه بوده است.

یاقوت حموی صاحب معجم‌البلدان می‌گوید: نامه‌ای از وی دیدم که به یکی از اعیان شهر نوشته بود که چرا به وعده خود وفا نکرده و «دو دینار» به او نداده بود؟ یاقوت می‌گوید: برای گرفتن دو دینار هفتاد سطر عبارت ادبی نگاشته بود. و ادامه می‌دهد که بعد از مرگ وی این نامه ۱۷ دینار خرید و فروش شد و قیمت آن بعد از اندکی به ۲۵ دینار رسید. در کتب تاریخی مطالبی است که نشان می‌دهد چگونه خط وی بعد از مرگش بسیار گران‌بها و پرقیمت شده و خرید و فروش می‌شده است.

اساتید ابن بواب(علی ابن هلال)
ابن‌ بواب شاگرد دو نفر استاد خوش‌نویس به نام‌های محمد بن‌ علی شیرازی سمسمائی و محمد بن‌اسد بوده که هر دو از شاگردان «ابن‌مقله» می‌باشند. می‌گویند: از فرزند ابن‌مقله نیز خط را آموخته است و آنچه راز و رمز خوشنویسی ابن‌ مقله بوده و فرزندش می‌دانسته، به او یاد داده است.

ابن مقله همان است که اقلام سته یعنی ثلث، محقق، ریحان، نسخ، توفیع، رقاع را از خط ثلث ایجاد کرد و در سال ۳۲۸ دست و زبان او به دستور خلیفه عباسی المقتدر بالله عباسی بریده شد و در زندان درگذشت.

ابن مقله ملقب به «قروة‌الکتاب» شاگرد ابراهیم سبکری سیستانی بود. اقلام سته در زمان ابن‌ بواب به نام‌های فوق شناخته نمی‌شد و در عهد ابن‌ بواب معروفیت پیدا کرد.

شاگردان ابن بواب(علی ابن هلال)
شاگردان معروف ابن بواب عبارتند از: محمد بن عبدالملک و سید قاسم که آن‌ها دارای شاگردانی مانند احمد بن فضل‌الله ترکستانی و عبدالمؤمن بن ‌صفی ‌الدین اصفهانی بودند و سرانجامِ آنان به اساتید یاقوت مستعصمی متوفی به سال ۶۹۸ می‌رسند. یعنی در شجره اجازات خوشنویسی یاقوت، عموم خوش‌نویسان از شاگردان ابن بواب بوده‌اند و در فاصله سه قرن بعد از ابن‌ بواب، یاقوت در عالم خوش‌نویسی درخشیده است.

آثار باقی‌مانده از ابن بواب(علی ابن هلال)
مذکور است که وی بسیار پرکار بوده است و می‌گویند توانسته است در طول مدت عمر خویش ۶۴ قرآن مجید استنساخ کند، اما آثار باقی‌مانده از وی بسیار اندک است؛ هم‌چون:
۱- در ترکیه موزه توپقاپی، شعر سالمه‌ بن جندل با امضا به تاریخ رمضان سال ۴۱۳ ه. ق و هم در آن‌جا دو صفحه به قلم طومار به خط وی موجود است.
۲- در ترکیه در گنجینه اوقاف موزه آثار ترکیه کتاب «بزوغ‌الهلال» مورخ به سال ۴۰۸ ه. ق.
۳- در ترکیه گنجینه اباصوفیه، جنگی در «آداب و حکم» با قلم ثلث.
۴- قرآن مجید که در کتاب‌خانه مرحوم حضرت آیة‌الله نجفی مرعشی نگهداری می‌شود.
۵- قرآن مجید به صورت کامل و جامع از ابتدا تا انتها به خط وی که بسیار سالم باقی مانده و در سال ۳۹۱ ه. ق نوشته شده است. این قرآن
در مجموعه موزه چستربیتی (CHESTER BEATTY) دوبلین نگهداری می‌شود. این قرآن در سال ۱۹۸۳ به صورت تصویری چاپ و در تعداد ۲۰۰ نسخه در معرض فروش قرار گرفته است.

وفات ابن بواب(علی ابن هلال)
وفات ابن‌بواب بنابر آن‌چه که ابن خلکان و دیگران در کتاب‌های تراجم آورده‌اند: وی روز پنج‌شنبه جمادی‌الاول سال ۴۱۳ هجری قمری در بغداد از دنیا رحلت کرد و در جوار آرامگاه احمد بن حنبل دفن شد.

اصول دوازده گانه خوشنویسی
اصول دوازده گانه خوشنویسی اصولی هستند که از حدود هزار سال پیش تا به امروز مورد استفاده قرار می‌گیرند و قواعد کلی خطوط اسلامی به خصوص خطوط ششگانه را تشکیل داده‌اند. همان طور که در بالا هم اشاره کردیم، ابن مقله با تصحیح و دسته بندی خطوطی که بین خوشنویسان آن زمان رواج داشت و همین طور نوشتن قوانین مختلف و قانون‌مند کردن آن ها، این اصول را ایجاد کرد. لازم به ذکر است که ابن مقله قواعد خوشویسی را در رساله خط و قلم بیان کرده و آن ها را به دو دسته تقسیم می‌کند: اول «حسن تشکیل» که قواعد «اصول» و «نسبت» از آن پدید می آید و دوم «حسن وضع» که در قواعد «ترکیب» و «کرسی» از آن استفاده می شود. در ادامه این اصول دوارده گانه را به شما معرفی می کنیم تا بتوانید به راحتی آن ها را به کار گیرید.

قوَت: استفاده صحیح و به کار بردن جزئی از دم قلم بر سطح کاغذ یا تمام نیروی خود در وسط و انتهای مدها و وسط دایره ها و سریال «ف» و «ق» و «و» و …

ضعف: به کار بردن جزئی از دم قلم و نیش آن در ابتدا و وسط بیشتر حروف و در انتهای آن که موجب نازکی می شود.

سطح: حرکت راستی که با قلم در خط به وجود می آید که شامل خطوط افقی، عمودی و مایل می شود. چون این حالت در انتهای مدهای کامل اصلی و برخی مدهای زاید و عارضی بیشتر پدیدار می شود، سطح را بیشتر مخصوص این نوع حرکات افقی می دانند.

دور: به معنای گردش حروف که در دایره های معکوس و مستقیم و در سر «ف»، «ق» و «و» و همانند آن به وجود می آید و دقیقا حالتی بر خلاف سطح است. در به وجود آوردن دور قلم بر حسب استادی و هنر خوشنویسی به نرمی و به راحتی به گردش در می آید.

صعود: صعود حقیقی به معنای راست بالا بردن الف های آخر، لام وسط و کاف آخر در کلمات است. صعود مجازی نیز بالا بردن انتهای دوایر حروف است هنگامی که قلم به حالت دور در گردش درمی آید.

نزول: نزول حقیقی در الف و لام و کاف مفرد و لام و کاف اول و دنباله میم معنا پیدا می کند. نزول مجازی نیز در ابتدای دایره ها و آغاز بعضی از مدها و سرکش کاف گاف و امثال آن است. یادتان باشد که در صعود و نزول حقیقی باید حروف مشابه به موازات هم نوشته شود تا زیبایی بیشتری داشته باشد.

سواد و بیاض: رعایت و سنجش سیاهی خط و به وجود آمدن آن سفیدی ای است که در حلقه های بعضی از حروف مانند صاد، ضاد، طا، ظا، فا، قاف، عین، جیم، ها و… پدید می آید.

ارسال: آزاد و رها کردن قلم است در نوشتن بعضی حروف مثل را، میم و واو مسطح، تا و نون دراز، برخی از حروف شکسته و مانند آن.

قاعده نسبت یا تناسب: یعنی حروف هم جنس و هم شکل اعم از مفرد یا مرکب در همه موارد به یک اندازه و برابر باشند.

قاعده ترکیب: در آمیختن هماهنگ و دلپذیر حروف، کلمات، جمله ها و سطور با یکدیگر؛ به نحوی که همه آن ها از حسن ترکیب برخوردار باشند.

قاعده کرسی: یعنی در نوشتن سطر یا شعر حروف و کلمات، با توجه به خطی مستقیم و افقی که خطاط در نظر دارد، حروف طوری نوشته شود که به طور قرینه و معادل یکدیگر باشند. در واقع این قرینه سازی مکمل قاعده ترکیب است. لازم به ذکر است که تعداد خط کرسی نسبت به حروف پنج است.
صفا و شان: این دو اصطلاح صفت خطی است که به مرحله کمال رسیده ست. در واقع خطی است که با توجه به استعداد و قریحه خطاط و بر اثر رعایت قواعد، اصول، نسبت ها، ترکیب و بسیاری از چیزهای دیگر درجه ممتاز را احراز کرده است.

«ترکیب جزئی»و«ترکیب کلی»
رعایت این اصل را در ترکیب حروف و کلمات «ترکیب جزئی» و در جمله ها و مصراع ها و سطرها «ترکیب کلی» می گویند. به وجود آوردن این نظم و ترتیب و اعتدال و خوش ترکیبی باید در حرف و کلمه، جمله و سطر، صفحات، فواصل و سواد و بیاض، سنجش قلم یا زمینه خط، حسن مجاورت، رعایت کشیدگی ها، کرسی، حرکات و ضوابط، تزئینات، نقطه گذاری و… مصداق پیدا کند و سرتاسر خط منظره ای زییا و هماهنگ به دست آورد. مدها و کشیدگی ها که یکی از اجزای قاعده ترکیب و از زیبایی های خط است، دستخط را بسیار روان و به دور از خشکی می آفریند و به آن تنوع و زیبایی می بخشد. طبق آن چه توضیح دادیم، قاعده ترکیب در خوشنویسی اهمیت بسیار زیادی دارد و در عین حال کاری دقیق و اصولی است به خصوص در مواردی مانند کتیبه نویسی و گنجاندن جمله ها در سطحی محدود و معین که نیازمند ذوق و حوصله بسیار است.

آثار ابن مقله
کتابت سه جلد قرآن مجید(یک جزء آن منتسب به ابن‌مقله است و در کتابخانۀ خدیوی مصر نگهداری می‌شود)، رسالۀ علم الخط و القلم (دربارۀ اصول و قواعد خوشنویسی) با تألیف  این کتاب مورخان او را امام الخطاطین لقب داده‌اند، رسالۀ میزان الخط، رسالۀ اصناف الکتاب، رسالۀ مقدمة فی الخط، نسخه ای از قرآن مجید به خط نسخ که چند صفحه از آن در کتاب گنجینۀ خطوط علماء دانشمندان، شعرا، خوشنویسان‌چیره دست و معاصران، تألیف فخرالدین نصیری امینی به چاپ رسیده است. از دیگر آثار وی آنچه دیده شده شش رقعه از مرقعاتی به خط ثلث و رقاع و نسخ است که در کتابخانۀ کاخ گلستان و یک قطعه از آثار وی در کتابخانه ملی تهران نگهداری می‌شود.

ابداع و هندسی
اقلام سته که توسط ابن‌مقله ابداع و هندسی گردید عبارت‌اند از: خط مُحقق، خط ریحان، خط ثلث، خط نسخ، خط توقیع و خط رقاع.

در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و راهنمایی اساتید معظم و ارجمند خود در تعلیم و تربیت و انتقال معلومات و تجربیات ارزشمند، در کنار برقراری رابطه صمیمی و دوستانه و ایجاد فضایی به دور از تشریفات، برای کسب هنر و دانش خوشنویسی، تاریخ هنر جهانی اسلام، بر خود وظیفه میدانم در کسوت شاگردی از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی، عبدالرسول یاقوتی، ناصر طاووسی تقدیر و تشکر نمایم. از خداوند متعال برای این اساتید عزیزم، سلامتی، موفقیت و همواره شاگرد پروری را مسئلت دارم. شاگرد شما، ابوالفضل رنجبران

© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.