به گزارش راسخون؛ این اخبار چند روز اخیر العربیه و ان. بی. سی در شرایطی منتشر می‌شود که حالا مرکز نوآوری سلامت جهانی دانشگاه دوک گزارش داده است که بیشتر از ۸۰ کشور جهان به علاوه اتحادیه جهانی واکسن یعنی کواکس حدود ۷ میلیارد دلار واکسن کرونا خریده‌اند.

در فهرست خریداران واکسن کرونا اسامی کشور‌هایی مانند اکوادور، پاناما، قزاقستان و حتی ونزوئلا به چشم می‌خورد، اما ایران نه تنها در این فهرست جایی ندارد که حتی نتوانسته است سهمیه ناچیز خود را از طریق کواکس خریداری کند. واقعا ایران برای خرید واکسن چه کرده است؟ پاسخ به این سوال، از مدتها پیش و به روایت‌های مختلفی داده شده است

واکسن بخریم ترند توییتر شد

اما چرا ایران واکسن کرونا نمی‌خرد؟ این پرسش حالا در ایران دهان به دهان می‌چرخد و طوفان توئیتری با هشتگ واکسن بخرید راه انداخته است. در این میان شهروندان ایرانی دلایل متفاوتی برای نخریدن واکسن قائل شده‌اند که کمبود بودجه یکی از این موارد است.

این در حالی است دنیای اقتصاد در گزارشی نوشته است که اگر ایران بخواهد گران‌ترین واکسن‌های کرونا را بخرد برای جمعیت ۸۴ میلیون نفری ایران فقط به ۵ میلیارد دلار بودجه نیاز دارد و البته دولت اگر پول ندارد چرا برای طرح پر از انحراف ارز ۴۲۰۰ تومانی حدود ۱.۵ برابر این رقم در بودجه ۱۴۰۰ در نظر گرفته است؟

تحریم های بانکی، مانع اصلی در خرید واکسن کرونا

محمود نجفی عرب – رئیس کمیسیون اقتصاد سلامت اتاق بازرگانی تهران – در گفت و گو با ایسنا، اظهار کرد: موضوع تحریم در سال‌های گذشته همواره مطرح بوده و با وجود شعارهایی که از سوی آمریکایی‌ها مطرح می‌شود، در حوزه دارو نیز محدودیت‌ها به شکل واضح قابل رصد است.

به گفته وی، وقتی شرکت ایرانی برای نقل و انتقال ارز خود، بانکی پیدا نمی‌کند یا این فرایند بسیار طولانی‌تر و گران‌تر تمام می‌شود، عملا دارو نیز تحت تحریم است و کسی نمی‌تواند اثرات این موضوع را کتمان کند.

رئیس کمیسیون اقتصادی سلامت اتاق تهران با اشاره به مشکلاتی که در ماه‌های گذشته برای واردات برخی مواد اولیه به وجود آمده، بیان کرد: امروز موضوع مهم بحث تحریم‌های بانکی و چالش انتقال ارز است. از حدود دو ماه پیش، ارز لازم برای واردات برخی مواد اولیه به شرکت چینی تحویل داده شده و شرکت‌های ایرانی نیز ریال موردنیاز را در داخل تسویه کرده‌اند اما به دلیل مشکلات به وجود آمده در بانک چینی، هنوز این واردات انجام نشده است.

نجفی عرب ادامه داد: احتمالا در حوزه واردات واکسن کرونا نیز ما با همین مشکلات مواجه هستیم. اراده قطعی خرید واکسن در وزارت بهداشت وجود دارد و این وزارتخانه به شدت پیگیر خرید واکسن از شرکت‌هایی است که محصول آنها تاییدات لازم را گرفته است اما احتمالا در این مسیر محدودیت در جابجایی ارز مشکل ساز شده است.

FATF مانع شد

این اظهارنظر‌های متفاوت در شرایطی است که حجت‌اله صیدی، مدیرعامل بانک صادرات می‌گوید که عوامل بسیاری مانع ورود واکسن کرونا به ایران شده است، اما عمده آن حضور ایران در فهرست سیاه FATF است.

او توضیح می‌دهد با وجود آنکه گفته شده است خرید دارو از تحریم معاف است، اما بانک‌های اروپایی حتی اگر بخواهند نقل و انتقال پول واکسن کرونا برای ایران را انجام دهند ناچارند هزینه زیادی برای شناسایی منشا پول ایران و ردیابی آن انجام دهند تا مشمول برخورد FATF نشوند و طبیعی است که آن‌ها زیر بار چنین هزینه‌ای نمی‌روند.

در همین زمینه افشین کلاهی، رییس کمیسیون کسب‌وکار‌های دانش‌بنیان اتاق بازرگانی ایران هم امروز به ایلنا گفته است بخشی از مشکلات ما در پرداخت‌های ارزی ناشی از تحریم‌ها و بخشی از آن مربوط به شناسایی منشا و مبدا است. کشور‌هایی که در لیست سیاه FATF هستند برای تمام تراکنش‌های کسانی که مربوط به شرکت‌های آن‌ها هستند باید مبدا و منشا پول و علت واریز را مشخص کنند و برای این مساله سند داشته باشند؛ بنابراین برای این موضوع، جزییات هر پرداخت و دریافت به شدت پیگیری و گاه حتی مانع می‌شوند.

او ادامه داده است: بعضی بانک‌ها به خاطر سخت بودن فرآیند اصلا قبول نمی‌کنند که این تراکنش‌ها را انجام دهند؛ بنابراین پذیرش FATF تاثیر بسیار مثبتی در عملکرد بین‌المللی ما و تامین مایحتاج غذا و دارو خواهد داشت.

اما و اگر و تعلل برای نخریدن واکسن کرونا در وضعیتی است که ایران و کشور‌های جهان ارقام سنگینی برای خسارت کرونا به اقتصادشان برآورد کرده‌اند. خسارت‌هایی که ایران به دلیل تحریم و نپیوستن به FATF چندین برابر آن را تجربه می‌کند.

امکانات انتقال و نگه‌داری واکسن فایزر را داریم

علی فاطمی، نایب رئیس انجمن داروسازان ایران گفت: با توجه به ضرورت تزریق فوری واکسن‌های کرونا به گروه های آسیب پذیر به ویژه کادر درمان، با یک برنامه ریزی صحیح حداکثر یک ماهه می توان این واکسن ها را به افراد نیازمند رساند و روزانه جان ده ها نفر را نجات داد. نایب رئیس انجمن داروسازان ایران گفت: بر اساس دستورالعمل شرکت فایزر، توزیع واکسن‌هایی که به فریزرهای منفی هفتاد برای انبارش نیاز دارند، تا یک ماه با کیسه یخ خشک قابل انتقال و نگهداری هستند.

فاطمی گفت: این واکسن‌ها در بسته های ۵۰۰۰ عددی با یخ خشک بسته بندی می شوند و با بسته بندی اصلی، تا ۱۰ روز قابلیت نگهداری در شرایط معمولی را دارند. نگهداری این واکسن ها به همراه کیسه های یخ خشک (تجدید هر ۵ روز یکبار) تا یک ماه امکان پذیر است که ما امکانات آن را در داخل کشور داریم. حتی می‌توان این واکسن‌ها را به مدت ۵ روز قبل از تزریق، در یخچال معمولی هم نگه داشت.

نایب رئیس انجمن داروسازان ایران ادامه داد: چنانچه کشوری بخواهد این واکسن ها را به مدت طولانی نگه دارد (تا ۶ ماه)، در این صورت به فریزرهای فوق سرد (منهای هفتاد) نیاز خواهد بود که به دلیل سرعت مصرف، عملا این نیاز وجود ندارد.

مشکل جابه‌جایی واکسن کرونا نداریم

وزیر راه و شهرسازی و مسوولان حمل و نقل هوایی کشور، بهانه یکی از مسوولان ستاد مقابله برای عدم خرید و تامین واکسن «فایزر» مبنی بر نبود تجهیزات مورد نیاز برای حمل و نقل این واکسن ضد کرونا را رد کردند. در این حال، اگر چه واکسن کرونای شرکت آمریکایی «فایزر» بزرگ‌ترین شرکت داروسازی جهان باید در دمای منفی ۹۴ درجه فارنهایت (منفی ۷۰ درجه سانتیگراد) ذخیره شود، اما تازه‌ترین تحقیقات نشان می‌دهد که این واکسن ضد کرونا نیازی به نگهداری در دمای منفی ۷۰ درجه سانتیگراد نداشته و در دمای معمول یخچال ثابت می‌ماند. به گزارش پایگاه اینترنتی نیوساینتیست، این احتمال بر اساس نتایج مطالعه دو گروه از محققانی است که آنها هم برای تولید واکسن‌های خود از همان فناوری واکسن فایزر استفاده کرده‌اند. این محققان متوجه شدند که واکسن‌های تولیدی آنها برای مدت دست کم سه ماه می‌توانند در دمای یخچال ثابت بمانند.

محمد اسلامی، وزیر راه و شهرسازی در جمع خبرنگاران در خصوص آمادگی این وزارتخانه برای حمل واکسن کرونا، گفت: مشکل جابه‌جایی واکسن کرونا را نداریم و هر لحظه که وزارت بهداشت مقصد را اعلام کند آماده جابه‌جایی و وارد کردن واکسن می‌شویم. مسوولی که در وزارت بهداشت آن صحبت را مطرح کردند به ما نگفتند و ما اطلاع نداریم این فرد با چه کسی صحبت کرده است.

بر اساس این گزارش، پیش‌تر «مصطفی قانعی» رییس کمیته علمی ستاد مقابله با کرونا در یک برنامه‌ تلویزیونی گفته بود: ایران در اتحادیه جهانی واکسن کرونا (کوواکس) اعلام کرده که واکسن فایزر را نمی‌خواهد چرا که این واکسن به شرایط و الزاماتی مانند زنجیره سرد منفی ۷۰ درجه نیاز دارد و این امکانات در هواپیماها و سیستم حمل و نقل ما وجود ندارد. وزیر راه و شهرسازی همچنین در پاسخ به اینکه «اخیرا یکی از مسوولان اعلام داشته است که ایرلاین‌های ایرانی امکان حمل واکسن‌های کرونا را به کشور ندارند، آیا این موضوع صحت دارد؟» گفت: ایرلاین‌ها و شرکت‌های هواپیمایی مشکلی برای جابه‌جایی و حمل واکسن کرونا ندارند و ما آمادگی حمل و جابه‌جایی این واکسن را داریم.

ایران واکسن آمریکایی کرونا را می‌خرد/ اولویت ایران واردات است نه تولید

کیانوش جهانپور، سخنگوی سازمان غذا و دارو و رییس مرکز روابط عمومی وزارت بهداشت، روایت تازه‌تری از تلاش‌ها برای خرید واکسن ارائه می‌دهد.

جهانپور درباره خرید واکسن به همشهری‌آنلاین می‌گوید: «ساز و کار ما برای دسترسی به واکسن تفاوتی با جای دیگه دنیا ندارد و بعضا از بسیاری از کشورها بیشتر و فعال‌تر بوده‌ایم.»

او از چهار مسیر برای تهیه واکسن خبر می‌دهد: «استراتژی ایران برای دسترسی به واکسن، خرید مستقیم از تولیدکننده‌ها، تهیه از سازوکار کوواکس، تولید مشترک و سپس تولید داخل واکسن بوده است.»

اما آنطور که در روزهای گذشته از اظهارات مسئولان وزارت بهداشت و ستاد کرونا برداشت شده، ترجیح واکسن ایرانی به خرید از منابع دیگر است. چه اینکه مدام در رسانه‌ها گفته شده ایران به دلیل تحریم‌ها نمی‌تواند پولی برای تهیه واکسن خرج کند و البته هرروز هم خبری تازه از واکسن ایرانی کرونا منتشر می‌شود. به همین دلیل است که در روزهای گذشته مطالبه مردمی که دو سه سالی است در فضای مجازی خودنمایی می‌کند، به هشتگ #واکسن_بخرید رسیده است.

چشم امید به کره جنوبی

روز گذشته برخی منابع از تهیه واکسن کرونا از کره جنوبی خبر داد که البته تحریم‌ها مانع هستند؛ «از کره جنوبی واکسن خریداری شده، اما تحریم‌های بانکی آمریکا مانع انتقال پول است.» هرچند این گزاره به همین یک‌خط خلاصه نمی‌شود و در پس خود معمایی دیگر دارد؛ کره جنوبی تاکنون اعلام نکرده واکسنی را که در دست تهیه دارد، تایید می‌کند. حتی در آخرین آمار آمده است کره جنوبی ۶۴ میلیون دُز واکسن کرونا از شرکت‌های غیرکره‌ای تولید کننده واکسن و البته خارج از سازوکار کوواکس پیش‌خرید کرده است. اما از فحوای دیگر خبرها چنین بر می‌آید که ایران برای خرید واکسن دست به دامن کره جنوبی شده است تا از بخش اندکی از منابع هنگفتی بلاک شده در این کشور که از بدهی نفتی به ایران است را آزاد کند تا ایران برای خرید واکسن هزینه کند.

ایران در ماه‌های گذشته برای تهیه نیازهایش در راه مبارزه با کرونا بسیار سراغ کره‌جنوبی رفته‌ است؛ خرید رپیدتست، تست پی‌سی‌آر، ماسک و لباس‌های پروتکت، الگوبرداری از شیوه غربالگری و بیماریابی کره‌جنوبی و قرنطینه بیماران خفیف از جمله این موارد بوده است. ایران البته حدود ۸ میلیارد دلار از کره‌جنوبی طلب دارد که تاکنون نتوانسته آن‌را نقد کند و دست بر قضا، کره جنوبی در ماجرای کرونا، عملکرد شگفت‌آوری داشته است و ایران هم از این فرصت برای برطرف کردن نیازهایش استفاده می‌کند. هرچند که اعدادی که برای کرونا از طرف کره جنوبی برای ایران خرج می‌شود، به نیم میلیارد دلار هم نمی‌رسد.

با این حال علی ربیعی، سخنگوی دولت در نشست خبری هفتگی خود درباره خرید واکسن کدهای مهمی ارائه کرد: «بخشی از علت این که به سرانجام نرسید واقعا ناشی از فشارهای تحریم و از طرف دیگر مشکلات انتقال پول بود. پولی که باید به سازمان بهداشت جهانی پرداخت می‌شد در انتقال آن مشکل ایجاد کردند. اما ما قراردادمان با سازمان بهداشتی پابرجا است. اخیرا هم تصمیم گرفتیم به هر ترتیبی که شده این خرید را حتی با ریسک پرداخت بالای پول انجام دهیم. البته فقط به سازمان بهداشت جهانی اکتفا نکردیم و با شرکت‌های مختلف هم مذاکرات و تفاهماتی صورت گرفته است و حتی همکاران ما در وزارت بهداشت و بخش خصوصی که مجوز واردات دارند در این زمینه فراخوان دادند و در کنار آن تولیدات داخلی را دنبال می کنیم. مردم بدانند که برای خرید واکسن، پول و ارز آن تمهید شده است و ما مشکلی از این نظر نداشتیم. مشکل موانع انتقال پول بوده است که راه‌هایی برای آن پیدا شده است قطعا ما به زودی خرید واکسن‌های تولید شده در خارج را و هم تولیدات داخلی را دنبال خواهیم کرد و دولت از هیچ تلاشی در این زمینه فروگذار نکرده است و این را یک مساله ملی می‌داند.»

پیش از این عبدالناصر همتی، رئیس کل بانک مرکزی از واهمه بلوکه شدن پول آزاد شده ایران از کره جنوبی حرف زده بود. مهمترین ترس ایران خرید واکسن کرونا از شرکت‌های آمریکایی است؛ فایزر و مُدرنا تنها شرکت‌های غربی هستند که تزریق عمومی واکسن کرونا شروع کرده‌اند و هرروز هم خبرهای شروع تزریق واکسن کرونای این دو کشور منتشر می‌شود. هرچند که کشورهای خاورمیانه و همسایه ایران، اولویت تزریق واکسن را بر نوع چینی آن گذاشته‌اند؛ ترکیه پیش‌قراول استفاده از واکسن چینی کروناست و تاکنون ۵۰ میلیون دز از واکسن سینوواک چین را خریده است و به زودی تزریق عمومی را شروع می‌کند. امارات، بحرین، عربستان و عمان هم در همین راه هستند.

واکسن آمریکایی به ایران می‌رسد

اما ایران تاکنون گفته برنامه‌ای برای خرید واکسن‌های آمریکایی ندارد. مسئولان ستاد ملی کرونا با توجیهات مختلف مثل زنجیره سرد، چنین چیزی را رد کرده‌اند. اما همشهری‌آنلاین به شواهدی دست پیدا کرده است که نشان می‌دهد باید منتظر رسیدن واکسن آمریکایی کرونا به ایران باشیم. این درحالی است که سخنگوی سازمان غذا و دارو هم در گفت‌وگو با همشهری‌ آنلاین تلویحا این شواهد را تایید می‌کند: «یادم نمی‌آید هیچ‌گاه درباره واکسن فایزر گفته باشیم نمی‌آید، اما به دلیل شرایط خاص نگهداری در اولویت نبوده است. ولی برای زنجیره سرد انتقال واکسن شرکت سازنده تسهیلاتی ایجاد کرده است.»

جهانپور درباره خرید واکسن مُدرنا که گفته شده به زنجیره سرد ساده‌تری نیاز دارد هم می‌گوید: «مدرنا هم همین شرایط حمل و نقل و نگهداری را دارد. اما نسبت به فایزر در اولویت است.»

این نخستین چراغ سبز یکی از مسئولان وزارت بهداشت به خرید واکسن‌های آمریکایی کروناست. اگر این اظهار نظر را در کنار سخنان روز گذشته علی ربیعی درباره تلاش برای خرید واکسن کرونا حتی از مسیرهای با ریسک بالا بگذاریم، نشان می‌دهد ایران از انزوای واکسن کرونا خارج می‌شود.

رئیس مرکز روابط عمومی وزارت بهداشت می‌گوید: «تاکنون هیچ مرز و کشور خاصی برای تهیه واکسن کرونا تعیین نکرده‌ایم. واکسنی که تاییدیه سازمان غذا و دارو، وزارت بهداشت و سازمان جهانی بهداشت را داشته باشید و در کشور مبدا استفاده شود در اولویت ما قرار دارد. این واکسن در هر جغرافیایی باشد، برای ما فرصت خرید است. اکنون هم هرکدام از واکسن‌ها نهایی شده باشد، هدف خرید ایران است.»

اما نکته اینجاست که تاکنون سازمان جهانی بهداشت هیچ واکسنی را تایید نکرده است که شروط ایران را داشته باشد. واکسن‌های کرونا فقط شرط آخر را دارند؛ استفاده در کشور تولیدکننده. هم فایزر، هم مدرنا، هم سینوواک و هم اسپوتنیک ۵ در آمریکا، چین و روسیه تزریق عمومی داشته‌اند.

همین امروز روحانی، رئیس جمهور درباره واکسن کرونا گفت: «در زمینه کرونا هیچ نگرانی برای تولید و تهیه واکسن نداریم، هم بانک مرکزی و هم وزارت بهداشت درمان همه توان خود را به کار گرفتند و برنامه‌ریزی کردند هم واکسن از داخل و خارج در اختیار مردم قرار می‌گیرد و هم امیدواریم واکسن داخلی در ماه‌های آینده به تولید برسد.»

دست ایران در پوست گردو

با این حال به نظر می‌رسد دست ایران که ظاهرا چشم امید به سازوکار کوواکس داشت، حالا در پوست گردوی کوواکس مانده است؛ پیش از این گفته شده بود ۹ واکسن برای توزیع از طریق کوواکس در حال ارزیابی هستند؛ دو واکسن از چین، دو واکسن از آمریکا، یک واکسن کره جنوبی، یک واکسن از بریتانیا و یک واکسن ساخته‌شده با همکاری جهانی چندشرکتی، اما تاکنون هیچ‌کدام به تاییدیه سازمان جهانی بهداشت که یکی از سه ضلع اصلی COVAX محسوب می‌شود، نرسیده است.

وزیر بهداشت گفته است ایران از معتبرترین منابع واکسن کرونا را تهیه می‌کند. معتبرترین منابع تهیه واکسن تاکنون فایزر، مدرنا، دو واکسن چینی و واکسن روسی بوده‌اند. اما پرتیراژترین و پراقبال‌ترین، واکسن چینی است. ایران بالاخره کدام را می‌خرد؟ رییس مرکز روابط عمومی وزارت بهداشت دراین باره به همشهری‌آنلاین می‌گوید: «یکی از گزینه‌های جدی ایران در کنار سایر گزینه ها یکی از دو واکسن چینی است. واکسن روسی هم منعی ندارد، به هرحال مراحل ارزیابی آنها باید طی شود.»

البته پیش از این و در زمانی که خبرهای واکسن کرونا به محوریت واکسن آکسفورد/آسترازنکا بود، افرادی مانند مینو محرز، عضو کمیته علمی ستاد ملی کرونا و محقق اصلی واکسن ایرانی کرونا و همچنین دکتر رضا ملک‌زاده، معاون پیشین وزیر بهداشت گفته‌بودند ایران واکسن چینی و روسی را نمی‌خرد. اما اکنون واکسن چینی، سردرمدار تزریق است، واکسن‌های آمریکایی هم به دلیل تکنولوژی اغواگرانه، پیش می‌تازند و آکسفورد هنوز خبری از تایید نهایی واکسن نداده است و سازمان بهداشت جهانی هم هیچ واکسنی را تایید نکرده است.

با این حال رییس کل سازمان نظام پزشکی کشور گفته است: پیشنهاد ما به دلیل مشکلات تبادل ارزی در همین زمینه است. در حال حاضر دولت عمدتا از سبد WHO یعنی کوواکس تهیه واکسن خواهد کرد که عمدتا دو واکسن آکسفورد و چین در دستور کار تامین از طریق کوواکس است که هر زمان تاییدیه دریافت کنند، واکسن تهیه می شود.

اولویت؛ تولید واکسن داخلی؟

در سه چهار روزی که از زمستان ۹۹ می‌گذرد، در جمع ترندهای توییتر فارسی، چند هشتگ مربوط به واکسن کرونا وجود داشت؛ #واکسن_بخرید، #واکسن_میسازیم و #واکسن_نزنید. اما #واکسن_بخرید یکی از مهمترین ترندهایی بود که ظاهرا وعده تکرارش هم داده شده است! سخنگوی سازمان غذا و دارو البته در واکنش به این هشتگ چنین توییت کرده است: «در ادامه پروژه تحریم دارو، تحریم وام IMF، تحریم ماسک، تحریم تجهیزات حفاظتی، تحریم کیت تشخیصی PCR، تحریم رپیدتست کرونا، این بار رمز عملیات فریب و عنوان مستعار پیوست رسانه‌ای تحریم: واکسن بخرید. خیلی ممنون! خوب شد گفتید!»

جهانپور دراین‌باره می‌گوید: «به هرحال تهیه واکسن کرونا نیاز و مطالبه اجتماعی است و در اولویت ما هم قرار دارد. اما وقتی هشتگ بدون اطلاع از مسایل پشت پرده زده می‌شود، موضوع دیگری است. این یک حرکت رسانه ای بود که در فضای مجازی همزمان با موضوع مشخص شدن جهش تازه ویروس در اروپا و مشکلاتی که ایالات متحده و هم پالگی‌هایشان بر سر خرید واکسن توسط ایران ایجاد کردند، بوجود آمد و برای پوشش عواقب تحریم‌ها ایجاد شد تا موانعی که برای دسترسی مردم ایران به واکسن وجود دارد را به سمت داخل سوق دهند و به نوعی متهمان را تطهیر کنند و این قابل چشم پوشی نیست.

جهانپور همچنین در پاسخ به اولویت دادن به تولید داخل که همه اذعان به زمان‌بر بودن آن دارند، می‌گوید: «از اول می‌دانستیم که باید واردات مستقیم داشته باشیم. الان هم همین است. اگر اختلالی در خرید واکسن بوجود بیاید مستقیما متوجه آمریکا و هم‌پالگی‌هایش در اجرای تحریم است. اولویت نخست، تولید داخل نیست. اولویت ما همان است که همه پیگیری می‌کنند و بعضاً جلوتر از بقیه کشورها هم هستیم.»

به گفته رییس مرکز روابط عمومی وزارت بهداشت از ابتدا مشخص بوده که در بهترین حالت ایران در اواخر بهار ۱۴۰۰ به واکسن ایرانی دست پیدا می‌کند: «می‌دانستیم که زودتر از اواخر بهار ۱۴۰۰ به واکسن تولید داخل دست پیدا نمی‌کنیم و باید این فاصله را با خرید مستقیم جبران کنیم و اگر خللی در این تلاش بوجود بیاید ناشی از تحریم ها و بسته بودن راه های نقل و انتقال پول است و متوجه آمریکاست. اولویت‌های ما همان است که گفتم؛ خرید مستقیم، کوواکس، تولید مشترک و تولید داخل.»

او در پاسخ به انتقادات درباره تعلل ایران در تهیه واکسن هم می‌گوید: «نه، تعللی نبوده و از اول برنامه همین بوده است.»

منبع:
1. ایسنا/ رئیس کمیسیون اقتصاد سلامت اتاق تهران پاسخ داد؛ چه چیزی مانع از خرید واکسن کرونا برای ایران شده است؟
2. اعتماد آنلاین/ مشکل جابه‌جایی واکسن کرونا نداریم / بهانه ستاد مقابله با کرونا رد شد
3. سالم خبر/ امکانات انتقال و نگه‌داری واکسن فایزر را داریم
4. تجارت نیوز/ ماجراهای عجیب پروسه خرید واکسن!
5. همشهری آنلاین/ ایران واکسن آمریکایی کرونا را می‌خرد | سهمیه ایران در سازمان جهانی بهداشت ابطال شد؟ | اولویت ایران واردات است نه تولید