سال تحصیلی عجیب و غریب ۱۴۰۰-۱۳۹۹ سالی بود پر از استثناها، اولین‌ها و تجربه‌های تازه و دست اول. سالی که شروعش در اوج کرونا بود و پایانش هم با اپیدمی کرونا عجین شد. ۹ ماه تحصیلی که اکثریت دانش‌آموزان در شهرهای بزرگ حتی یک روز هم به مدرسه نرفتند و در شهرهای کوچک و روستاها هم اگر کلاسی برگزار شد با استرس و اضطراب بالای ناشی از افزایش بیماری همراه بود. سالی که در آن همه کلیشه‌ها از مدرسه، دانش‌آموز، معلم و کلاس درس برای نخستین بار در تاریخ صد و اندی ساله آموزش‌وپرورش شکسته و قالب‌های نو و جدیدی در فضای آموزشی کشور ترسیم شد.
اینترنت به‌جای مدرسه
.jpg "پایان تلخ سال تحصیلی ۱۴۰۰ - ۱۳۹۹/ سه میلیون دانش آموز ترک تحصیل کردند")
مهم‌ترین ویژگی سال تحصیلی که روز گذشته به پایان رسید، جایگزینی بلامنازع اینترنت به‌جای فضای فیزیکی مدرسه بود. دانش‌آموزان و والدین آنها، معلمان و مدیران وزارتخانه در جبری که کرونا باعث و بانی آن بود، تن به تغییر موقعیت داده و از ساختار و تعاریف رسمی و همیشگی مدرسه خارج شدند و فضای جدیدی را برای تدریس و تحصیل تجربه کردند.
اینترنت که پیش از این از سوی مدیران ارشد وزارت آموزش‌وپرورش تهدیدی برای امنیت روانی و اخلاقی دانش‌آموزان به شمار می‌رفت، در عرض چند هفته به‌سرعت تبدیل به بستر اصلی آموزش عمومی کشور شد و مدیران ارشد وزارتخانه برای نخستین بار در تاریخ آموزش‌وپرورش تن به ایجاد یک سامانه سراسری برای آموزش از راه دور و مجازی دادند. سامانه شاد که از ابتدای راه‌اندازی، حرف و حدیث‌های زیادی درباره آن بود و منتقدان جدی در بدنه کارشناسی کشور داشت، توانست به مرور جایگزین تمام اپلیکیشن‌های غیررسمی آموزشی شود و راه خودش را در بدنه مدارس باز کند؛ سامانه‌ای که حالا به‌گفته مدیران وزارتخانه، نزدیک به ۱۲ میلیون دانش‌آموز از سراسر کشور عضو آن هستند و از بزرگ‌ترین سامانه‌های آموزش مجازی ایران به شمار می‌آید.
علیرضا کاظمی، معاون پرورشی و فرهنگی وزارت آموزش‌وپرورش در این‌باره به همشهری گفت: بی‌اغراق نیست اگر بگویم که یکی از بزرگ‌ترین محصولات و دستاوردهای دوران کرونا در جمهوری اسلامی ایران، ورود آموزش‌وپرورش به فضای مجازی بود. این بیماری باعث شد وزارتخانه تحت اجبار به سمت این فضا برود و زیرساخت‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری خود را جهت ورود ۱۵ میلیون معلم و دانش‌آموز به‌روز و کارآمد کند.
او افزود: قبول دارم که پیش از این در سطح بالای وزارتخانه تلاش زیادی می‌شد که دانش‌آموزان از موبایل و سایر ابزارهای هوشمند دوری کنند ولی کرونا این ساختار ذهنی را به‌هم ریخت و باعث شد که آموزش‌وپرورش برای امتداد فعالیت‌های خود وارد این فضا شود که باید آن را به فال نیک گرفت.
طبق آمار رسمی وزارت آموزش‌وپرورش، ۱۱۰ هزار و ۹۷۹ مدیر، ۱۲ میلیون و ۲۸۶ هزار و ۱۹۳ دانش‌آموز و ۷۰۶ هزار و ۳۴۲ معلم عضو شبکه شاد هستند و در این فضا سال تحصیلی را دنبال کردند.
روی تلخ آموزش مجازی
اگرچه کرونا باعث شد آموزش‌وپرورش بالاخره از قالب‌ها و ساختارهای رسمی و غیرمنعطف خود خارج شود و روش‌های آموزشی دیگر را هم تجربه کند اما قسمت تلخ این داستان، خارج‌شدن دانش‌آموزان زیادی از گردونه تحصیل بود. دانش‌آموزانی که به‌گفته وزیر آموزش‌وپرورش تعدادشان به ۳ میلیون نفر می‌رسد. «بیشتر آنها کودکان یا نوجوانانی هستند که یا به ابزار هوشمند مثل موبایل و تبلت دسترسی ندارند یا در مناطقی زندگی می‌کنند که اینترنت در آنجا نیست.»
البته مسئولان آموزش‌وپرورش می‌گویند که در طول سال تحصیلی تلاش کرده‌اند با تهیه جزوه‌های آموزشی برای دانش‌آموزان بازمانده از تحصیل، به‌خصوص در مناطق محروم، استمرار آموزش زنده تلویزیونی و فرستادن معلم در خانه آن دسته از افراد که نتوانسته‌اند عضو سامانه شاد شوند، تا حدی این نقیصه را حل کنند اما به‌گفته مدیران آموزش‌وپرورش برخی از استان‌ها، بازهم آمار دانش‌آموزانی که ترک تحصیل کرده یا از تحصیل بازمانده‌اند، زیاد است.
حسنعلی اصغری، مدیرکل آموزش‌وپرورش استان قزوین در این‌باره به همشهری گفت: ۲ هزار دانش‌آموز بازمانده از تحصیل در سطح این استان حضور دارند که یک هزار و ۲۲۷ نفر در مقطع متوسطه و ۷۷۳ نفر در دوره ابتدایی هستند. ۵۲۷ نفر از دانش‌آموزان بازمانده از تحصیل در مقطع متوسطه باید از پایه ششم به هفتم می‌رفتند و ۷۰۰ نفر نیز از پایه نهم به دهم، ولی هیچ‌کدام ثبت‌نام نکرده بودند.
احمد اسکندری‌نسب، مدیرکل آموزش‌وپرورش استان کرمان هم آمار دانش‌آموزان ترک‌تحصیلی در مقطع اول متوسطه را ۴ هزار و ۵۱۰ دانش‌آموز عنوان کرد و گفت: ۳ هزار و ۶۷۷ نفر از ۶۵هزار کودک هفت‌ساله برای ثبت‌نام در مقطع اول ابتدایی به مدرسه مراجعه نکرده بودند. همچنین کورش مودت، مدیرکل آموزش‌وپرورش استان خوزستان، پیش از این به همشهری گفته بود که ۴ هزار و ۵۰۰ دانش‌آموز در خوزستان ترک‌تحصیل کرده‌اند که بیشترین آمار متعلق به دختران است. او توضیح داده که در سال تحصیلی ۱۳۹۹-۱۳۹۸ هم تقریبا تعداد ۱۱ هزار دانش‌آموز بازمانده از تحصیل داشتیم که ۵ هزار و ۳۰۰ نفر آنها شناسایی شدند و از این تعداد بیش از ۲۷۰۰ نفر تحت پوشش قرار گرفتند و بقیه در دسترس ما نیستند.
بین استان‌های کشور، خراسان رضوی بیشترین آمار ترک‌تحصیل را دارد. قاسمعلی خدابنده، مدیرکل آموزش‌وپرورش خراسان رضوی آمار ۴۰ هزار دانش‌آموز بازمانده از تحصیل را داده و گفته بود بسیاری از آنها در مناطق محروم خراسان زندگی می‌کنند. مسئله بسیاری از دانش‌آموزانی که در دوره کرونا ترک تحصیل کردند، گران‌بودن ابزار هوشمند مانند تلفن همراه، تبلت، لپ‌تاپ و هزینه‌های اینترنت بود. یک گوشی ایرانی هوشمند در بازار تهران حداقل ۶ میلیون تومان قیمت دارد.
مهدیه یارعلی، کارشناس آموزشی و معلم ابتدایی، به همشهری می‌گوید: اگر کمک پراکنده نیکوکاران و افراد دغدغه‌مند نبود، قطعا تعداد دانش‌آموزان ترک تحصیل کرده در مناطق حاشیه‌نشین شهرهای بزرگ، روستاها و شهرستان‌های محروم تا دوبرابر آمار فعلی افزایش می‌یافت. وضعیت معلمان هم در این زمینه بهتر از دانش‌آموزان نبود. معلمان هم هزینه‌های زیادی دادند. واقعیت این است که آموزش‌وپرورش وظیفه داشت که ابزار هوشمند را برای تدریس در اختیار همه معلمان قرار دهد اما نه‌تنها این کار را نکرد، بلکه باعث شد آنها در این وضعیت اقتصادی سخت، هزینه‌های گزافی را برای تهیه موبایل یا تبلت از جیب خود بپردازند تا آموزش رسمی کشور عقب نیفتد.
امتحانات، دعوای ناتمام والدین و مدارس
حضوری‌کردن کلاس‌های درس در برخی از بازه‌های زمانی که شیوع کرونا افت می‌کرد و برگزاری امتحانات به‌صورت حضوری از مهم‌ترین و اساسی‌ترین موضوعات مورد اختلاف دانش‌آموزان و والدین‌شان با مسئولان آموزش‌وپرورش در سال تحصیلی۱۴۰۰-۱۳۹۹ بود. دو موضوعی که در یکی، حرف دانش‌آموزان و والدین به کرسی نشست و در موضوع دیگر، مسئولان آموزش‌وپرورش موفق به اعمال نظرشان شدند. در موضوع بازگشایی مقطعی مدارس، وزیر آموزش‌وپرورش چندباری تلاش کرد که دانش‌آموزان را وادار به حضور در مدرسه کند.
ابتدای سال تحصیلی و هفته پس از عید نوروز دوبازه زمانی بود که این تلاش از سوی محسن حاجی‌میرزایی صورت گرفت اما هر دو بی‌نتیجه ماند. اما او و معاونانش روی برگزاری امتحانات نهایی به شکل حضوری پافشاری کردند و آن را در ستاد ملی مبارزه با کرونا به تصویب رساندند؛ اتفاقی که موج اعتراضات دانش‌آموزی در کل کشور را رقم زد.
قاسم جعفریان، معاون آموزشی یکی از مدارس کرمان و فعال صنفی، در این‌باره به همشهری گفت: جامعه با وزارت آموزش‌وپرورش در سالهای اخیر بر سر محتوای آموزشی و تربیتی ارائه شده در مدارس اختلافات جدی داشت که باعث کوچ بسیاری از دانش‌آموزان از مدارس دولتی به خصوصی شده بود اما این اختلاف عقیده در دوره کرونا شدت بیشتری گرفت و ابعاد تازه‌ای پیدا کرد. والدین زیادی یکصدا با هم جلوی این وزارتخانه ایستاده و مانع حضور فرزندانشان در کلاس درس شدند. این را می‌توان هم به فال نیک گرفت چون نشان از افزایش مطالبه‌گری خانواده‌ها در این حوزه است و هم می‌توان از آن برداشت کرد که قدرت نظام آموزش کشور کاهش پیدا کرد. به هر سوی تمام این تجربیات جدید و بکر در این سال کرونایی رقم خورد و می‌توان از آن در برنامه‌ریزی‌های آینده استفاده کرد. سال تحصیلی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ در حالی تمام شد که چشم‌انداز سال تحصیلی آینده همچنان برای معلمان، دانش‌آموزان و والدین‌شان مبهم است. پرسش اساسی آنها این است که آیا سال تحصیلی بعدی هم مجازی خواهد بود؟ آیا همه مردم واکسینه شده و بچه‌ها به مدرسه برمی‌گردند یا آموزش تلفیقی برای همیشه جایگزین آموزش حضوری خواهد شد؟
چرا ترک تحصیل؟/ آیا فقط به خاطر کرونا؟
.jpg "پایان تلخ سال تحصیلی ۱۴۰۰ - ۱۳۹۹/ سه میلیون دانش آموز ترک تحصیل کردند")
پژوهش ها و اظهار نظرهای مسئولان استانی دلایل مختلفی را برای ترک تحصیل دانش آموزان اعلام می کنند. چندی پیش آصفری، نماینده اراک و کمیجان در مجلس شورای اسلامی، با انتقاد از عملکرد دولت گفت: متأسفانه به علت نبود معلم و عدم وجود فضای آموزشی دانش آموزان مجبور به ترک تحصیل می‌شوند. داریوش قنبری، نماینده ایلام نیز درسخنانی مشابه گفت «در برخی مناطق عشایری و روستایی دورافتاده چندان توجهی به تحصیل نمی‌شود. هنوز روستاهایی در حوزه انتخابیه بنده وجود دارد که امکان ادامه تحصیل برای دختران در دوران دبیرستان یا حتی بعضاً در دوران راهنمایی نیست. چون دختران برای ادامه تحصیل باید به شهرها و مناطق دوردست بروند و این امکان در محل زندگی آنها فراهم نیست و از طرف دیگر حساسیت‌های خاصی هم نسبت به رفت‌و‌آمد دختران وجود دارد، لاجرم آنها از ادامه تحصیل بازمی‌مانند. این معضلی است که در نقاط دورافتاده و محروم کشور با آن روبه‌رو هستیم.»
همچنین یک پژوهش دانشگاهی که در سال تحصیلی 90-89 و در سه پایه متوسطه شهرستان میاندوآب انجام شده واتفاقا نتایج آن در مجله آکادمیک آموزش و ارزشیابی نیز منتشرشده نشان داد که عوامل محیطی، خانوادگی، اقتصادی، عوامل مربوط به مدرسه ترک تحصیل، گروه همسالان بین دانش‌آموزان عادی و بازمانده از تحصیل متفاوت است و بیشترین نقش را در ترک تحصیل دختران داشته است. اما محیط زندگی نقش عمده‌ای در ترک تحصیل دانش آموزان دختر نداشته است.
این دلایل در استان های مرکزی شکل دیگری به خود می گیرد. به عنوان مثال سال گذشته معاون سیاسی، اجتماعی استانداری خوزستان خواستار بررسی علل افت تحصیلی و ترک تحصیل دانش‌آموزان مناطق مرزی شد و در عین حال خودش، دوزبانه بودن استان را یکی از دلایل این مسئله دانست.
از سویی کارشناسان معتقدند بسیاری از این ترک تحصیلها در مناطق دور افتاده و روستایی کشور صورت می گیرد و به علت فرهنگ خاص حاکم بر آن مناطق بیشتر منجر به ترک تحصیل در دختران می شود به نحوی که در حال حاضر میزان ترک تحصیل در بین دختران بیش از پسران است.
این کارشناسان، فقر، ازدواج زودرس برای دختران، فرهنگ پایین خانواده درخصوص میزان تحصیل فرزندانشان و اختلافات خانوادگی را از جمله عوامل عمده در این مسئله ذکر می کند.
به اعتقاد آنها وجود مدارس مختلط و نبود مدارس راهنمایی به تعداد کافی در مناطق نیز، در رها کردن تحصیل از سوی دانش آموزان به ویژه دختران نقش زیادی دارد.
همچنین کارشناسان معتقدند از عوامل دیگر که در موفقیت تحصیلی جوانان و نوجوانان می توانند تاثیر گذار باشند سلامت جسمی و روحی و بهداشتی، عوامل ارثی ‚ذهنی و هوشی ‚ امکانات آموزشی ‚ اعتماد به نفس و تلاش و پشتکار فردی ‚ تاثیر همسالان ‚ اهمیت قائل شدن والدین به تحصیل فرزندان می باشد.
همچنین محیط نامناسب خانه و مدرسه،خشونت و تنبیه و تشویق معلم ‚ سختگیری های بیهوده که باعث می شود انگیزه تحصیلی شاگردان ضعیف شودزمینه های ترک تحصیل رافراهم می کند.
حتی به گفته یکی از کارشناسان آموزش و پرورش، بسیاری از بزهکاری‌ها نتیجه ترک تحصیل دانش‌آموز از مدرسه است به نحوی که 51 درصد بزهکاران زیر 18سال در کانون اصلاح و تربیت، دانش‌آموزان ترک تحصیل کرده هستند.
از سویی تحقیقات نشان می‌دهد که بین شکست تحصیلی، فرار از منزل و مدرسه و میزان آسیب‌های اجتماعی، رابطه معناداری وجود دارد. دانش‌آموزانی که در یکی از دوره‌های تحصیلی با شکست مواجه می‌شوند شانس‌شان برای موفقیت‌های بعدی در زندگی کاهش می‌یابد.
اعترافی دیگر
اما آمار 3/5 یا 5 میلیونی ترک تحصیل دانش آموزان در سال جدید چیزی نیست که بتوان به راحتی از کنار آن گذشت. فاجعه ای که بی تردید اصلی ترین دلیل این ترک تحصیل دست جمعی، نداشتن وسایل هوشمند، برای اتصال به آموزش مجازی بوده است.
این آمار آنچنان فاجعه بار بود که دولت بالاخره پس از گذشت چند ماه از آغاز سال تحصیلی در اقدامی دیرهنگام و در جلسه کارگروه اقتصادی کرونا مورخ 25 دی ماه به پیشنهاد وزارت ارتباطات، تصمیم به تأمین تسهیلات خرید وسایل هوشمند برای 2 میلیون دانش آموز گرفته است. در این طرح، تسهیلات یاد شده به شکل تهیه تبلت ارزان قیمت با سیم کارت مشخص، در اختیار دانش آموزان قرار می‌گیرد و خانواده به شکل اقساطی هزینه آن را خواهند پرداخت.
تصمیمی که به نظر نمی‌رسد با استقبال خانواده های به شدت محرومی که حتی از تهیه نان شب خود نیز عاجزند، همراه باشد.
اما شاید فاجعه بار ترین ارقام ترک تحصیل را دانش آموزان پایه اول داشته باشند. چرا که اصولا معنای تحصیل را از همان ابتدا درک نکرده و از همان ابتدا راهشان را از مدرسه و درس و کتاب جدا می کنند.رضوان حکیم‌زاده، معاون آموزش ابتدایی وزارت آموزش و پرورش در همین زمینه چندی قبل درباره آمار بازماندگان از تحصیل در پایه اول ابتدایی گفت: هر سال آمار بازماندگان از تحصیل را استخراج می‌کنیم و امسال هم با آمارهایی که از سازمان ثبت احوال گرفتیم، بازماندگان پایه اولی‌ها را با اطلاعات اسم آنها به استان‌ها ارسال کردیم. آمار بازماندگان از تحصیل در پایه اول حدود ۸۹ هزار نفر است که به تفکیک استان‌ها شناسایی و احصا شدند، آمار بازماندگان از تحصیل سایر پایه‌ها هم در حال پیگیری هستیم.
حکیم‌زاده درباره خانواده‌هایی که دو یا سه فرزند دارند که از یک گوشی استفاده می‌کنند و امکان دارد امتحانات آنها باهم همزمان باشد و آنها را با مشکل مواجه کند، گفت: مسئولیت موضوع امتحانات و نحوه برگزاری آن با مرکز سنجش و ارزیابی وزارت آموزش و پرورش است، اما نکته‌ای که قابل توجه بوده، این است که ما همواره به مدارس و مدیران مدارس تاکید کردیم که برنامه‌ریزی دقیقی در این زمینه داشته باشند.
وی با اشاره به خطر ترک تحصیل در مناطق کم برخوردار گفت: در خصوص دانش آموزانی که عمدتا در مناطق کم‌برخوردار هستند، خطر ترک تحصیل و افت تحصیلی خیلی نگران کننده بود. همچنین در مناطق زرد و آبی برای دانش آموزان پایه اول و دوم ابتدایی با توجه به شرایط و ویژگی‌هایی که دارند امکان این که بتوانند مهارت‌های پایه به خصوص حروف الفبا را از طریق فضای مجازی و بدون ارتباط با معلم یاد بگیرند، تقریبا غیرممکن است.
با تمام این تفاصیل، جهش ناگهانی آمار و ارقام، نشان می‌دهد که در طول سالهای گذشته نه تنها از سمت مسئولین تقریباً هیچ اقدام موثری برای مقابله با ترک تحصیل ناگهانی و دست جمعی دانش آموزان صورت نگرفته که حتی به دلیل اهمال دولت و عدم برنامه ریزی مناسب آموزش و پرورش امروز کار به جایی رسیده که بیش از یک سوم دانش آموزان کشور در سال جاری، ازتحصیل محرومند. آماری که در قرن 21 می تواند فاجعه ای بزرگ برای کشوری در حال توسعه باشد که داعیه تلاش برای صدر نشینی علمی و فنی در منطقه و حتی جهان را دارد.
منبع:
1. همشهری آنلاین/پایان عجیب‌ترین سال تحصیلی مدارس
2. جماران نیوز/ ترک تحصیل 3 میلیون دانش آموز در کشور
3. موج نیوز/ فاجعه ترک تحصیل ۳۰ درصدی دانش آموزان ایرانی
