در لغت عرب، این واژه از سه حرف اصلی «ن»، «ع» و «م» تشکیل شده و مشتقات آن فراوان است و همه آنها به یک معنا هستند: آسایش، خوشی، خیر و شایستگی در زندگی. در مفردات راغب اصفهانی در باب مادة «نعم»، معنای نعمت اینگونه بیان شده است: نعمت، حالت نیک و پسندیده است.
به رفاه رسیدن را نیز نعمت می‌گویند و ساخت آن برای بیان یک مرتبه کاری است. علامه طهرانی می‌گوید: نعمت عبارت است از چیزی که با طبع، ملایم بوده و طبع از قبول آن امتناع نکند و اشیاء موجوده در عالم، اگر چه به سبب وقوع آنها در نظام تدبیر همگی با هم متّصل و مرتبط هستند و اکثر آنها یا همه آنها نسبت به بعضی دیگر نعمت محسوب می‌شوند.
همچنان که خداوند فرموده است: «و اگر بخواهید نعمت‌های خدا را به شمارش در آورید، به پایان عدد آنها نخواهید رسید.»(ابرهیم/34) علامه در حقیقت نعمت نیز می‌گوید: «نعمت و نعیم در حقیقت همان ولایت خداوند است.» ولایت خداوند بالاترین و بهترین نعمت است که هر انسانی می‌تواند به آن متنعم شود و بهترین بهره را از آن ببرد. این در حالی است که بیشتر انسان‌ها اصلاً نعمت‌های خداوند را نمی‌شناسند یا از آن غافل هستند و در برابر نعمت‌هایی که خداوند به آنها داده است، شکرگزار نیستند.
خداوند در قرآن برای رفع غفلت و فراموشی در چندین آیه به انسان‌ها تذکر می‌دهد که نعمت‌های خداوند را به‌یاد بیاورند و آن را شکر گویند؛ برای نمونه، در آیه 3 سوره فاطر فرموده است: «ای مردم! نعمتی را که خدا به شما داده است، متذکر شوید.» این چه نعمتی است که خداوند به ذکر و یادآوری و شکر آن امر می‌کند؟ همانطور که گفته شد، نعمت ولایت است که در آیات متعدد قرآن نیز ذکر شده است.
خداوند در قرآن در خصوص ولایت خود می‌فرماید: «خداوند ولیّ کسانی است که ایمان آورده‌اند، ایشان را از تاریکی‌ها به‌‌سوی نور وارد می‌کند.»(بقره/۲۵۷) و می‌فرماید: «این به‌‌جهت آن است که خداوند مولای کسانی است که ایمان آورده‌اند و حقاً که کافران مولایی ندارند.»(محمد/۱۱) و در خصوص ولایت اولو‌الامرش می‌فرماید: «ای کسانی‌که ایمان آورده‌اید از خداوند اطاعت کنید و از رسول او و صاحبان امر از شما اطاعت کنید.»(نساء/۵۹)
همچنین می‌فرماید: «این است و غیر از این نیست که ولیِّ شما خداست، و رسول خدا و کسانی که ایمان آورده‌اند. آنانکه نماز را بر پا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند.»(مائده/۵۵) خداوند پس از ابلاغ پیامش از سوی پیامبر(ص) در روز غدیر خم، از ولایت علی(علیه السلام) سخن گفته و آن را هم نعمت خطاب می‌فرماید: «امروز [با نصبِ علی بن ابی طالب به ولایت، امامت، حکومت و فرمانروایی بر امت] دین‌تان را برای شما کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم و اسلام را برای‌‌تان به‌عنوان دین پسندیدم.»(مائده/3)
نعمت ولایت علی(علیه السلام) نه تنها بهترین نعمت از سوی خدا دانسته شده است، بلکه به‌طور مؤکد بندگان خود را به یادآوری این نعمت امر می‌کند. در آیه 47 سوره بقره آمده است: «اى بنى‌اسرائیل، نعمتى را که بر شما ارزانى داشتم و شما را بر جهانیان برترى دادم به یاد بیاورید.» درست است که در این آیه بنی‌اسرائیل مخاطب اصلی است؛ اما خطاب آن به همه انسان‌هاست که به‌دلیل برتری یافتن به‌واسطه یک نعمت باید آن را یادآوری کنیم و شکر عملی و زبانی‌اش را به‌جا آوریم. وقتی به نعمت ولایت خدا، رسول خدا(ص) و علی(علیه السلام) نگاه می‌کنیم، درمی‌یابیم که این نعمت ولایت‌مداران را در عالم دارای فضیلت و برتری کرده است.
تا جایی‌که حتی دشمنان دین و ولایت به این فضیلت و جایگاه خاص اقرار می‌کنند و حسرت آن را دارند. أبوحنیفه از حضرت صادق(علیه السلام) درباره معنای این آیه پرسش کرد: ... فدایت شوم، مراد از نعیم نزد شما چیست؟! حضرت فرمودند: «ما اهل بیت، نعیم هستیم که خداوند به سبب ما نعمت خود را بر بندگان خود ارزانی داشته است....»(مجمع‌البیان، ج۵، ص۵۳۴) امام باقر(علیه السلام) نیز می‌فرمایند: «... این است و جز این نیست که شما از ولایتی که حقّ است و شما بر آن اساس، امور خود را بنا نهاده‌اید، پرسش خواهید شد!»(محاسن، ج22، ص400)
همچنین حضرت امیرالمؤمنین(علیه السلام) ولایت خودشان را که خدا به ما داده است، نعمت به‌شمار آورده و می‌فرمایند: «بعد از پایان گردهمایى خود(در روز غدیر) به خانه برگردید، خدا بر شما رحمت فرستد. به خانواده خود گشایش و توسعه دهید، به برادران خود نیکى کنید، خداوند را بر این نعمت که شما را بخشیده است، سپاس گزارید، متحد شوید تا خدا به شما وحدت بخشد، نیکویى کنید تا خدا دوستی‌تان را پایدار کند، به همدیگر نعمت خدا را تبریک بگویید، همانطور که خداوند در این روز با چندین برابر عیدهاى دیگر پاداش دادن به شما تبریک گفته، اینگونه پاداش‌ها جز در روز عید غدیر نخواهد بود.» (بحارالانوار، ج۹۷، ص۱۱۷)
