بازخوانی نقش زن، از مادری تا مرجعیت دینی

نقش زنان در جامعه و خانواده، به‌ویژه از دیدگاه اسلامی، همواره یکی از موضوعات محوری تمدن اسلامی بوده است. سخنان اخیر مقام معظم رهبری درباره جایگاه زن، نه تنها بر اهمیت نقش مادری و همسری تأکید دارد، بلکه ظرفیت‌های گسترده زنان در عرصه‌های فرهنگی، علمی و اجتماعی را نیز برجسته می‌سازد. این دیدگاه، زن را به عنوان یکی از پایه‌های تمدن‌سازی اسلامی معرفی کرده که می‌تواند در کنار مردان، جامعه‌ای متعالی و عادلانه بنا کند.
در این مقاله، ضمن بازخوانی نقش زن، به جنبه‌های مختلف جایگاه زن در اسلام پرداخته می‌شود. همچنین با بررسی جایگاه زن در خانواده، ظرفیت‌های او برای مشارکت در تعلیم و تربیت، دفاع از ولایت و ایفای نقش‌های کلیدی در تمدن اسلامی، به شخصیت حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) به‌عنوان الگویی تمام‌عیار برای زنان مسلمان اشاره می‌شود.

از نگاه اسلام، زن موجودی مستقل و ارزشمند است که توانایی‌های او در عرصه‌های گوناگون زندگی به رسمیت شناخته شده است. قرآن کریم بارها به جایگاه و مقام زن اشاره کرده و او را در نقش‌هایی چون مادر، همسر، مربی ستوده است.
یکی از مهم‌ترین آیات قرآن که بر نقش زن تأکید دارد، آیهٔ 14 از سورهٔ لقمان است:
و وصّینا الانسان بوالدیه حملته امّه وهناً علی وهن
ما به انسان سفارش کردیم که به پدر و مادرش نیکی کند؛ مادرش او را با مشقت بر دوش کشید و با مشقت زایید.
این آیه، نه تنها رنج‌ها و فداکاری‌های مادر را برجسته می‌کند، بلکه به ارزش بی‌بدیل او در تربیت نسل آینده و ساختن انسان‌هایی شایسته اشاره دارد. در روایات اسلامی نیز، جایگاه مادر بالاتر از پدر شمرده شده و پیامبر اکرم (ص) در پاسخ به این سؤال که چه کسی بیشترین حق را بر انسان دارد، سه بار "مادر" را بر زبان آورده‌اند.
در کنار این، احادیثی همچون "الجنة تحت اقدام الامهات" (بهشت زیر پای مادران است) نشان می‌دهد که اسلام، مادر بودن را نه تنها یک وظیفه، بلکه مقامی الهی می‌داند که شایسته احترام و تکریم است.

نقش مادری در اسلام، نقشی بی‌بدیل و محوری است. مادر نخستین معلم انسان است و تربیت نسل‌های آینده تا حد زیادی به مهارت، آگاهی و اخلاص او بستگی دارد. تربیت فرزندان صالح، تأثیر مستقیم بر پیشرفت و تعالی جامعه دارد و به همین دلیل، اسلام به زنان توصیه کرده که در کنار کسب فضایل اخلاقی و معنوی، خود را برای ایفای این نقش مهم آماده کنند.

حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) نمونه‌ای کامل از مادری است که نه تنها فرزندانی شایسته تربیت کرد، بلکه با اخلاق و روش زندگی خود، الگویی ماندگار برای تمام زنان جهان شد. فرزندان ایشان، امام حسن (علیه السلام)، امام حسین (علیه السلام) و حضرت زینب (سلام الله علیها)، هر کدام در عرصه‌های مختلف تاریخی و دینی، نقشی بی‌بدیل ایفا کردند. این فرزندان نه تنها محصول تربیت اخلاقی و دینی مادر بودند، بلکه با درس‌هایی که از او گرفتند، توانستند در دفاع از اسلام و مقابله با ظلم، سرآمد شوند.

اسلام، رابطه زن و شوهر را رابطه‌ای متقابل می‌داند که در آن هر یک از طرفین، وظایفی برای تکمیل دیگری بر عهده دارند. قرآن کریم این رابطه را با تعبیر زیبای "لباس" توصیف کرده است:
هُنَّ لِبَاسٌ لَکُمْ وَأَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ
آن‌ها لباس شما هستند و شما لباس آن‌ها.
زن به عنوان همسر، آرامش‌بخش خانه و خانواده است. او با محبت، مدیریت عاطفی و تدبیر خود، فضای امن و آرامی برای رشد و پیشرفت خانواده فراهم می‌کند. حضرت زهرا (سلام الله علیها) در این زمینه نیز الگویی بی‌نظیر است. سیرهٔ ایشان در تعامل با امیرالمؤمنین (علیه السلام) نشان‌دهندهٔ اهمیت نقش زن در تقویت پایه‌های خانواده و تربیت فرزندان است.

اسلام، زن را موجودی فعال و مؤثر در تمامی عرصه‌های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی می‌داند. برخلاف تصور برخی، اسلام زنان را محدود به خانه‌داری نکرده، بلکه فرصت‌هایی برای رشد علمی، فرهنگی و اجتماعی برای آن‌ها فراهم کرده است.

یکی از نقش‌های اساسی زنان، مشارکت در آموزش و پرورش جامعه است. بسیاری از زنان در تاریخ اسلام، با دانش و آگاهی خود در گسترش معارف اسلامی نقش داشته‌اند. حضرت زینب (سلام الله علیها) با خطبه‌های روشنگرانه خود، نمونه‌ای از زنانی است که در حساس‌ترین شرایط تاریخی، توانستند نقش هدایتگر جامعه را بر عهده بگیرند.

زنان مسلمان همواره در دفاع از ارزش‌های دینی و ولایت نقشی مؤثر ایفا کرده‌اند. حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) با خطبه فدکیه خود، از حقوق اهل‌بیت (علیهم السلام) دفاع کرد و در مقابل ظلم و انحرافات ایستاد. این خطبه، علاوه بر جنبهٔ سیاسی، نشان‌دهندهٔ عمق دانش و تسلط حضرت بر مباحث دینی و اجتماعی است.

یکی از ابعاد کمتر شناخته‌شده نقش زنان در اسلام، توانایی آن‌ها در مرجعیت دینی است. تاریخ اسلام، زنانی را می‌شناسد که در زمینهٔ فقه، حدیث و تفسیر قرآن تخصص داشتند و مرجع علمی جامعه خود بودند. 

در دنیای امروز، تربیت زنان عالمه و فقیهه برای پاسخگویی به مسائل دینی زنان، از نیازهای اساسی جوامع اسلامی است. زنان می‌توانند با تحصیل در علوم دینی و کسب تخصص، به نیازهای خاص زنان در مسائل فقهی، اخلاقی و اجتماعی پاسخ دهند و مرجعیت علمی و معنوی را در جامعه ایفا کنند. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در بخشی از دیدار اقشار مختلف زنان و دختران  که در تاریخ سه‌شنبه ۲۷ آذر ۱۴۰۳ برگزار شد، با اشاره به درخشش زنان در فعالیت‌های علمی و تحقیقی دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمیه خاطرنشان کردند:
امروز تعداد زنان مجتهد، کم نیست و حتی معتقدیم که در بسیاری از مسائل زنانه که مردها تشخیص خوب و درستی ندارند، خانم‌ها باید از مجتهدان زن تقلید کنند.

حضرت زهرا (سلام الله علیها) نمونهٔ تمام‌عیار زنی است که توانست در تمامی نقش‌های زندگی، از مادری و همسری تا دفاع از ولایت و رهبری مردم، الگویی کامل برای زنان مسلمان باشد. امام خمینی (ره) در وصف ایشان می‌فرمایند:
"تمام ابعادی که برای زن متصور است، در حضرت زهرا (سلام الله علیها) جلوه کرده است."

حضرت زهرا (س)، با تربیت فرزندانی چون حسنین (علیهما السلام) و زینب (سلام الله علیها)، نشان داد که مادر می‌تواند آینده‌ساز باشد.

حضرت زهرا (س)، در خطبه فدکیه، شجاعانه از حقوق اهل‌بیت دفاع کرد و درس ایستادگی و ولایت‌مداری را به تمام مسلمانان آموخت.

نقش زن در اسلام، نقشی جامع و چندبُعدی است که از مادری و همسری آغاز شده و تا مرجعیت دینی و اجتماعی گسترش می‌یابد. اسلام، زن را موجودی ارزشمند و تأثیرگذار می‌داند که می‌تواند با تکیه بر ظرفیت‌های الهی و انسانی خود، در مسیر تمدن‌سازی اسلامی گام بردارد.
بازخوانی نقش زن با تأکید بر آموزه‌های قرآنی، سیرهٔ حضرت زهرا (س) و سخنان مقام معظم رهبری، می‌تواند راهگشای حرکت جامعه اسلامی به سوی پیشرفت و تعالی باشد. توجه به تربیت زنان آگاه، عالم و متعهد، نه تنها بنیان خانواده را تقویت می‌کند، بلکه جامعه‌ای صالح و پویا پدید می‌آورد.