فصلنامه وقف میراث جاویدان 88

آثار اجتماعی وقف اسلامی در ایران (قسمت چهارم)
حجت‌الاسلام والمسلمین سید احمد سجادی
چکیده:
کشور ایران در دوره‌های مختلف و امروزه دارای مردمی با گرایش‌های مذهبی و دینی متفاوت است ولی از آنجایی که اکثر مردم را مسلمانان و خصوصاً شیعیان تشکیل می‌دهند به آثار اجتماعی وقف اسلامی در ایران اشاره می‌کنیم و باز با توجه به گستردگی آثار اجتماعی وقف اسلامی در ایران، در این تحقیق به بیست و یک بُعد از این آثار پرداخته و به اسناد موجود در سازمان‌ اوقاف و امور خیریه و لیست نیات واقفین که در سال 1391 به اهتمام دفتر اسناد اوقافی سازمان اوقاف و امور خیریه از تمامی اسناد وقفی موجود در کشور استخراج شده اشاره می‌نماییم.
در قسمت‌های قبلی این مقاله، به هفده بُعد از آثار اجتماعی وقف که عبارت بودند از: امنیت اجتماعی، عدالت اجتماعی، حل معضلات و مشکلات فردی و اجتماعی، آبادی شهرها، نوع دوستی، کمک به نیازمندان، رفع نیازهای مردم، برگزاری مراسم دینی، ایجاد اماکن مذهبی، اهتمام به کتابخانه‌ها، کارآفرینی، توسعة پایدار، تأمین بهداشت و درمان، گسترش رفاه، کاهش فقر مادی، رونق گردشگری و ایجاد رقابت سالم و مفید اشاره نمودیم و در قسمت پایانی به چهار بُعد دیگر از این آثار که عبارتند از: ارائه آموزش، پرداخت مبالغ کمک آموزشی و شهریه، ایجاد ارتباط سالم در جامعه و ایجاد فرهنگ صحیح می‌پردازیم.
کلید واژه‌ها: وقف، ایران، وقف اسلامی، آثار اجتماعی وقف.
**************
بررسی رابطه متقابل وقف و فرهنگ انتظار در جامعه اسلامی
دکتر دادخدا خدایار
صدیقه محمدی
چکیده:
مهدویت در فرهنگ شیعه، از جمله آموزه‌های اعتقادی و بلکه از ضروریات مذهب به شمار می‌آید. گسترش فرهنگ مهدویت در عصر غیبت، منوط به شناخت صحیح از این فرهنگ و حضور ایثارگرانه و فعال پیروان حقیقی این مکتب است و وقف به عنوان یکی از پشتوانه‌های مالی حکومت اسلامی و نمادی از اخلاص ولایی، ابزاری قوی برای حضور عبادی و فعالیت در این عرصه می‎باشد.
این نوشتار با روش توصیفی - تحلیلی - موضوعی و با ابزار کتابخانه‎ای (مطالعه اسناد و منابع معتبر و استناد به آن‌ها) تهیه شده و پس از بیان کوتاهی در خصوص کلیات وقف و فرهنگ انتظار، درصدد است تا با تبیین رابطه متقابل فرهنگ انتظار و وقف، بر اهمیت فعالیت مؤثر و کاربردی در این دو عرصه ارزشمند در جامعه اسلامی تأکید ورزد.
کلید واژه‌ها: مهدویت، فرهنگ انتظار، وقف، جامعه اسلامی.
**************
موقوفات امام رضا علیه السلام و بررسی کارکردهای آن    
سید حسین حر                
چکیده:
ورود مبارک امام رضا (علیه السلام) در ایران سرشار از برکات و آثار ارزشمندی است که تا کنون و در آینده نیز باقی خواهد ماند. یکی از برکات ویژه ورود این امام همام به کشورمان که برگرفته از فرهنگ غنی قرآن و سیره معصومین (علیهم السلام) بوده، سنت پسندیده «وقف» است.
جایگاه وقف در فرهنگ و تمدن اسلامی بسیار دیرینه و کهن است، و بنیانگذار آن پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) و پس از ایشان عترت و اهل بیت پاکشان، ادامه دهنده راه ایشان بودند. پس از شهادت امام رضا (علیه السلام) علاقه‌مندان به خاندان عصمت و طهارت، با عشق و محبتی که نسبت به این خاندان داشتند، قسمتی از اموال و مایملک خود را وقف آستان قدس رضوی می‌نمودند تا عایدات آن صرف زائران و یا نیازمندان و ضعفاء گردد. این سنت ارزشمند باقیمانده و کارکردهای ارزشمند آن در حوزه های مختلف پرتوافشانی نموده است.
در این مقاله علاوه بر پرداختن اجمالی به موقوفات امام رضا (علیه السلام) در ایران، شفاف‌سازی پیرامون آثار و پیامدهای این موقوفات و یا به عبارتی کارکردهای مذهبی، اجتماعی، علمی، پژوهشی، فرهنگی، هنری، بهداشتی، درمانی و سیاسی مترتب برآن‌ها را مورد پژوهش و دقت قرار داده‌ایم.
بدیهی است با روشن شدن جایگاه موقوفات امام رضا (علیه السلام) از قدیم الایام تا کنون به نتایج ارزنده و مطلوبی، از جمله گسترش و توسعه فرهنگ وقف در میان آحاد مردم، رسیدگی به حقوق افراد محروم و بی‌بضاعت جامعه، ایجاد مساوات و عدالت اجتماعی و برخورداری از جامعه سالم، پویا و عزتمند دست می‌یابیم.
کلید واژه‌ها: وقف، موقوفات، امام رضا، فرهنگ، آستان قدس رضوی.
**************
سواد وقفنامه مسجد و حمام دارالسلطنه تبریز
مرضیه مرتضوی
چکیده:
سوای اسناد اصیل بی‌شماری که در مراکز آرشیوی و فرهنگی نگهداری می‌شوند، در میان نسخه‌های خطی نیز می‌توان به سواد (رونوشت) تعداد زیادی از اسناد تاریخی دست یافت که شاید امروزه حتی اثری از اصل برخی از آن‌ها در میان نباشد. لذا گاهی سوادها به عنوان تنها مدارک بازمانده از وقایع گذشته می‌توانند در عرصه مطالعات تاریخی حائز اهمیت ویژه‌ای باشند. این نوشتار بر آن است تا ضمن بیان اهمیت و اعتبار سوادها از لحاظ اعتبار و ارزش تاریخی به معرفی سواد وقفنامه‌ای از عصر صفوی مربوط به وقف مسجد و حمام دارالسلطنه تبریز مندرج در نسخه‌ خطی شماره 3846 از مولفی بی نام موجود در کتابخانه ملی ملک بپردازد. بر اساس این وقفنامه ملک محمود خان به تعمیر مسجد بزرگ تبریز و احداث حمام و وقف آن بر عامه مبادرت کرده است.
کلید واژه‌ها: وقفنامه، کتابخانه ملی ملک، مسجد، حمام، دارالسلطنه تبریز، ملک محمود خان.
**************
وقفنامه‌های سنگی زنجان در عهد قاجار
پرستو قاسمی اندرود
چکیده:
سنگ نوشته‌هاي تاريخي از جمله ميراث مكتوب جوامع بشري‌اند كه با توجه به مقاوم بودن جنس آن نسبت به ساير آثار نوشته شده، سالم و ملموس‌تر به‌دست ما و نسل‌هاي آينده مي‌رسند. اين ميراث گران‌قدر در اثر عوامل طبيعي و انساني در معرض تخريب و نابودي قرار دارند. از این رو، بررسي و مطالعه و مستندسازي آن‌ها كاري ارزشمند و درخور توجه خواهد بود. از جمله عناصر مهم در شهرهای قدیمی ایران بازارها به عنوان مهم‌ترین عنصر اقتصادی می‌باشند که سنت حسنه وقف در شکل‌گیری مجموعه‌های آن از قبیل مساجد، سراها، حمام‌ها و کاروانسراها نقش اساسی داشته است. در بازارهای قدیمی که به عنوان بخش تپنده اقتصادی شهرها محسوب می‌شوند نمونه آثار ارزشمندی برجای مانده است که هر کدام در شناساندن هنرمندان، واقفان و بانیان این اماکن عام‌المنفعه نقش اساسی دارند. در این مقاله سعی گردیده با نگاهی تخصصی به وقفنامه‌های سنگی، نمونه‌های باقیمانده از این آثار ارزشمند در زنجان معرفی گردند.
کلید واژه‌ها: کتیبه سنگی، وقفنامه سنگی، بناهای تاریخی، بازار، قاجار، زنجان.
**************
شجره طیّبه‌ امامزاده علی بن جعفرعلیه السلام
غلامرضا گلی زواره
چکیده‌:
علی بن جعفر فرزند امام صادق (علیه السلام) در میان علویان و سادات از منزلت والایی برخوردار است. وی در قلمرو حدیث مورد وثوق است و روایات متعددی از برادر خود، امام کاظم (علیه السلام) نقل کرده که در کتابی به نام مسائل علی بن جعفر آمده است. ایشان با وجود مقام علمی و معنوی و اقتدار اجتماعی، به دلیل آن که مقام امامت به نواده‌ برادرش، امام جواد (علیه السلام) تفویض گردیده بود، در برابر امام نهم به شدت تعظیم می‌کرد و در تکریم و تجلیل مقام آن حضرت اهتمام می‌ورزید. علی بن جعفر برای مبارزه با ستمگران در قیام ابوالسرایا و جنبش برادر خود، محمد دیباج شرکت داشت. نسل او از طریق چهار فرزندش و نیز احفاد آنان در جهان اسلام پراکنده‌اند. این امامزاده به دلیل سکونت و نشو و نما در دهکده‌ عریض از توابع مدینه به عریضی موسوم است. زمان رحلتش را بین 210 تا 240 هجری نوشته‌اند و در مورد محل دفنش بین مورخان و نسب‌شناسان اختلاف وجود دارد و محل مرقدش را در عریض مدینه، قم و سمنان ذکر کرده‌اند.
کلید واژه‌ها: عریض مدینه، امام صادق، امام جواد، محمد دیباج، درب بهشت قم.
**************
معرفی مجموعه مقالات چونان دری گشوده به بهشت (بررسی جلوه‌های معماری آستان مقدس امامزادگان)
سید امیرحسین کامرانی راد
در شماره‌های قبلی این فصلنامه (86 و 87)، دو جلد از مجموعه چهار جلدی مجموعه مقالات منتخب اولین کنگره بین‌المللی امامزادگان را معرفی نمودیم. این دو جلد به ترتیب عبارت بودند از: 1. «امامزادگان تجلی‌گاه هنر قدسی» که در آن تزیینات و آرایه‌ها در امامزادگان و بقاع متبرکه بررسی شده بود، و 2. «حُرمت حَرم» که مروری بر نقش اجتماعی امامزادگان(علیهم السلام) به عنوان قطب‌های فرهنگی در کشور داشت. در این شماره یک جلد دیگر از این مجموعه مقالات را که با عنوان «چونان دری گشوده به بهشت» چاپ گردیده و در آن جلوه‌های معماری بقاع متبرکه امامزادگان(علیهم السلام) بررسی شده، معرفی می‌کنیم.
کلید واژه‌ها: امامزادگان، معماری، بقاع متبرکه.
 

لینک های دانلود