منابع تفکر در اسلام‏

رضیه برجیان

مقدمه

تفکر در اسلام جایگاه مبنایی دارد و بر آن بسیار تاکید شده است تا آنجا که در روایتی از امام صادق (ع) در توصیف اولوالالباب چنین آمده است: «إنَّ اُولی الألْبابِ الّذینَ عَمِلوا بالفِکْرَةِ حتّى وَرِثوا مِنهُ حُبَّ اللّه فان حب الله إذا ورثه القلب واستضاء به أسرع إلیه اللطف، فإذا نزل اللطف صار من أهل الفوائد، فإذا صار من أهل الفوائد تکلم بالحکمة [وإذا تکلم بالحکمة] صار صاحب فطنة، فإذا نزل منزلة الفطنة عمل فی القدرة، فإذا عمل فی القدرة عرف الاطباق السبعة، فإذا بلغ هذه المنزلة صار یتقلب فی فکر بلطف وحکمة وبیان،.فإذا بَلغَ هذهِ المَنزِلَةَ جَعلَ شَهْوَتَهُ و مَحَبّتَهُ فی خالِقِه ، فإذا فَعلَ ذلکَ نَزلَ المَنزِلَةَ الکُبرى فعایَنَ رَبَّهُ فی قَلبهِ ، و وَرِثَ الحِکمَةَ بغَیرِ ما وَرِثَهُ الحُکَماءُ ، وَ ورِثَ العِلمَ بغَیرِ ما وَرِثَهُ العُلَماءُ ، وَ ورِثَ الصِّدقَ بغَیرِ ما وَرِثَهُ الصِّدِّیقونَ . إنَّ الحُکَماء وَرِثُوا الحِکمَةَ بالصَّمتِ ، و إنَّ العُلَماءَ وَرِثوا العِلمَ بالطَّلَبِ ، و إنّ الصِّدِّیقینَ وَرِثوا الصِّدقَ بالخُشوعِ و طُولِ العبادة، فمن أخذه بهذه المسیرة إما أن یسفل وإما أن یرفع وأکثرهم الذی یسفل ولا یرفع، إذا لم یرع حق الله ولم یعمل بما أمر به، فهذه صفة من لم یعرف الله حق معرفته ولم یحبه حق محبته، فلا یغرنک صلاتهم وصیامهم وروایاتهم وعلومهم فإنهم حمر مستنفرة [1] خردمندان، کسانى هستند که با اندیشه کار کنند تا بر اثر آن، محبّت خدا را به دست آورند .... و چون به این منزلت برسد خواهش و محبّت خود را از آنِ آفریدگارش قرار دهد و هر گاه چنین کند به بزرگترین منزلت دست یابد و پروردگارش را در دل خویش ببیند و میراث دار حکمت شود، نه از راهى که حکما یافتند و میراث بان دانش شود، نه از راهى که دانشمندان رفتند و صدق را بیابد، نه از راهى که صدّیقان یافتند. حکیمان حکمت را با خاموشى فراچنگ آورده اند و دانشمندان دانش را با جستجو و صدّیقان با خشوع و عبادت دراز مدّت.» این روایت شرح روایتی است که می فرماید:«تفکر ساعه خیر [2] چون تفکر محبت می آورد و محبت راه میان بر است.[3]

قرآن منابع تفکر را نیز ارائه داده ‏است، یعنى موضوعاتى که شایسته است انسان در آن موضوعات فکر خویش را به ‏کار اندازد و از آنها به عنوان منابع علم و اطلاع خویش بهره‏گیرى نماید نیز ارائه داده است.
در اسلام به طور کلى با صرف انرژى فکرى در مسائلى که نتیجه‏اى جز خسته کردن فکر ندارد، یعنى راه تحقیق براى انسان در آنها باز نیست، و همچنین مسائلى که فرضاً قابل تحقیق باشد فایده‏اى به حال انسان ندارد مخالفت شده است.پیغمبر اکرم «صلی الله علیه و آله» علمى را که دارا بودن آن سودى نبخشد و نداشتن آن زیانى نرساند بیهوده خواندند. اما علومى که راه تحقیق در آنها باز است و به علاوه سودمند مى‏باشد مورد تأیید و تشویق اسلام است.

منابع تفکر از منظر قرآن

قرآن کریم سه موضوع براى تفکرِ مفید و سودمند ارائه می‏دهد:
1. طبیعت‏
در سراسر قرآن آیات زیادى است که طبیعت یعنى زمین، آسمان، ستارگان، خورشید، ماه، ابر، باران، جریان باد، حرکت کشتی‏ها در دریاها، گیاهان، حیوانات و بالاخره هر امر محسوسى را که بشر در اطراف خود مى‏بیند به عنوان موضوعاتى که درباره آن دقیقاً باید اندیشید و تفکر و نتیجه‏ گیرى کرد یاد کرده است. براى نمونه یک آیه ذکر مى‏کنیم:«قُلِ انْظُرُوا ما ذا فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ»[4].
2. تاریخ‏
در قرآن آیات بسیارى است که به مطالعه اقوام گذشته دعوت مى‏کند و آن را مانند یک منبع براى کسب علم معرفى مى‏کند. از نظر قرآن، تاریخ بشر و تحولات آن بر طبق یک سلسله سنن و نوامیس صورت مى‏گیرد؛ عزت‏ها و ذلت‏ها، و موفقیت‏ها و شکست‏ها، و خوشبختی‏ها و بدبختی‏هاى تاریخى حسابهایى دقیق و منظم دارد و با شناختن آن حساب‏ها و قانون‏ها مى‏توان تاریخ حاضر را تحت فرمان درآورد و به سود سعادت خود و مردم حاضر از آن بهره‏گیرى کرد. اینک یک آیه به عنوان نمونه:
«قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِکُمْ سُنَنٌ فَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُروا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ»[5].
3. ضمیر انسان‏
قرآن ضمیر انسانى را به عنوان یک منبع معرفت ویژه نام مى‏برد. از نظر قرآن سراسر خلقت آیات الهى و علائم و نشانه‏هایى براى کشف حقیقت است. قرآن از جهان خارج انسان به «آفاق» و از جهان درون انسان به «انفس» تعبیر مى‏کند[6] و از این راه، اهمیت ویژه ضمیر انسانى را گوشزد مى‏نماید. اصطلاح «آفاق و انفس» در ادبیات اسلامى از همین جا پدید آمده است.[7]
افراد مختلف در برخورد با حوادث و پدیده‏های هستی به گونه‏ای متفاوت می‏اندیشند. آنچه این تفاوتها رارقم می‏زند دغدغه‏های شخصی، تاثیرات محیطی، وفضاسازی‏های رسانه‏ای است.
اولوا الالباب از آنجایی که صاحبان اندیشه‏اند و زمام اندیشه خویش را در دست دارند، مستقل از عوامل محیطی و رسانه‏ای اندیشه خود را به سمت مسائل اساسی خلقت سوق می‏دهند وبه مدد تفکر و تعقل در پی یافتن جایگاه خود در هستی وهدف خلقت و راهیابی در این جهان گسترده می‏پردازند. مسایل و سوالاتی که بسیاری از افراد در پیچ و خم زندگی روزانه خود آنها را به فراموشی می‏سپرند و در نتیجه قدرت فکر وعقل خود را برای حل مسائل جزئی به کار می‏گیرند و در مسائل اساسی صرفا مقلدانی بی‏ تدبیر از جریان عمومی حاکم بر جامعه خویش‏اند. و به این سبب انرژی آنها تماما صرف اجرای برنامه‏ ریزی‏ها واهداف دیگران می‏شود.
خردمندان، کسانى هستند که با اندیشه کار کنند تا بر اثر آن، محبّت خدا را به دست آورند .... و چون به این منزلت برسد خواهش و محبّت خود را از آنِ آفریدگارش قرار دهد و هر گاه چنین کند به بزرگترین منزلت دست یابد و پروردگارش را در دل خویش ببیند و میراث دار حکمت شود.
و نکته آخر این که تفکر در خلقت آسمان و زمین اگر آمیخته، با یاد خدا نباشد، به جایى نمی‏رسد چه بسیارند دانشمندانى که در مطالعات فلکى ‏خود و تفکر مربوط به خلقت کرات آسمانى این نظام شگفت‏انگیز ‏را مى‏بینند اما چون به یاد خدا نیستند، و عینک توحید بر چشم ‏ندارند و از زاویه شناسایى مبدا هستى به آنها نگاه نمى‏کنند، از ‏آن نتیجه لازم تربیتى و انسانى را نمى‏گیرند.‏[8]

پی نوشت
[1] بحار الأنوار : ج67،ص25.
[2] تفسیر عیاشی،ج2،ص208
[3] طیب، مهدی؛ مصباح الهدی در نگرش و روش عرفانی اهل محبت و ولاء. (نشرسفینه، تهران، 1385)‏،ص191.
[4] . قرآن کریم؛ سوره یونس، آیه 101.
[5] . قرآن کریم؛ سوره آل عمران، آیه 137.
[6] . قرآن کریم؛ سوره فصلت، آیه 53.
[7] .. مطهری،مرتضی؛مجموعه‏آثاراستادشهیدمطهرى.(انتشارات صدرا،قم، 1375). ج‏2، ‏ص 73.
[8] . مکارم شیرازی،ناصر؛ تفسیر نمونه. (دارالکتب الاسلامیه،تهران،1374). ج3، ص 245.

منابع
قرآن کریم
مطهری،مرتضی؛مجموعه‏آثاراستادشهیدمطهرى.(انتشارات صدرا،قم، 1375). ج‏2.
مکارم شیرازی،ناصر؛ تفسیر نمونه. (دارالکتب الاسلامیه،تهران،1374).
بحارالانوار ، علامه محمدتقی مجلسی،تحقیق: السید إبراهیم المیانجی ، محمد الباقر البهبودی،الطبعة: الثالثة المصححة دارالحیا التراث، سنة الطبع: ١٤٠٣ - ١٩٨٣ م .
طیب، مهدی؛ مصباح الهدی در نگرش و روش عرفانی اهل محبت و ولاء. (نشرسفینه، تهران، 1385)‏،ص191.
تفسیر عیاشی، عیاشى، محمد بن مسعود،محقق: رسولى، هاشم‏،ناشر: مکتبة العلمیة الاسلامیة،چاپ اول، تهران‏،1380 ه. ق‏.