اثرات زيست محيطي سموم دفع آفات و حشره کش ها

نويسنده: مهندس احمدرضا شيرواني- مهندس فرهاد ايرجي

رشد سريع جمعيت، افزايش درآمد سرانه و بهبود سطح زندگي، همه از عوامل افزاينده ي تقاضا براي مواد غذايي بيشتر و بهتر مي باشند. براي رسيدن به اين هدف، استفاده از سموم شيميايي در سطح گسترده تري رو به افزايش است، ليکن در مدت زماني طولاني، اثرات سوء بسيار در محيط زيست پديد خواهد آورد. سمومي که درخاک يا بقاياي جنگلي، پايدار مي مانند، ممکن است مستقيماً موجودات زنده را مسموم کنند يا از نظر ژنتيکي آنها را تحت تأثير قرار دهند. نگراني جامعه با توجه به وجود مواد شيميايي در محيط زيست، معمولاً مربوط به قابليت سرطان زايي آنهاست، اما دانشمندان دريافته اند که مسائل مربوط به توليد مثل، از جمله مسائلي که به نقص جنين مي انجامد، در حيوانات آزمايشگاهي که در معرض غلظت هاي زياد مواد شيميايي زيست محيطي قرار مي گيرند، به همان اندازه مشخص کننده است. اکنون مشخص شده است که بسياري از اجسام پايا همچون آفت کش هايي نظير DDT (ترکيب کلردار) در طبيعت تحليل نمي روند و تغييري نمي کنند. از اين بدتر، بسياري از اجسام پايا در سراسر محيط زيست به طور يکنواخت پخش نمي شوند، بلکه در بدن موجودات زنده (بافت چربي) تجمع مي کنند. آفت کش ها شامل عواملي هستند که گياهان، حشرات، کرمها و قارچ ها را مي کشند.
آفت کش ها به دو صورت آلي و معدني وجود دارند که ترکيبات سرب، آرسنيک و جيوه از اشکال معدني و هيدروکربورهاي کلره و ترکيبات آلي فسفره از ترکيبات آلي مي باشند. به طور کلي هيدروکربورهاي کلره مثل DDT و آلدرين به علت سرعت کم تجزيه پذيري، داراي مشکلات محيطي بسيار جدي هستند.
 

الف- ترکيبات آلي کلره:
 

اين ترکيبات، سمومي عصبي Neurotoxins هستند و مقادير زيادشان باعث قطع انتقال آکسوني محرک هاي عصبي درسيستم عصبي مرکزي و محيطي مي شود.
قرار گرفتن انسان در معرض اين عوامل، ممکن است باعث تحريک پذيري Excitability، سردرد، ناتواني در درک زمان و مکان و افراد، تشنج و اغما شده و سرانجام به مرگ منتهي مي شود. اندرين که سمي ترين آفت کش آلي کلره است، براي کبد بسيار سمي (Hepatotoxin) مي باشد. جالب است بدانيد آفت کش کلردان را که براي از بين بردن موريانه در اطراف زمين هاي مسکوني مصرف کرده اند پس از ده سال، اين ترکيب به همان غلظت در آن مکان ها پيدا شده است.
اين دسته آفت کش ها به دو طريق وارد زنجيره ي غذايي مي شوند:
1. به صورت باقيمانده بر روي غذاي حيوانات و يا انسان (مستقيم).
2. به صورت غير مستقيم و در ارگانيسم هايي که به وسيله ساير ارگانيسم ها مصرف مي شوند.

ب- ترکيبات آلي فسفره:
 

اين ترکيبات، پرمصرف ترين گروه حشره کش ها هستند و برخلاف دسته ي قبلي، به راحتي هيدروليز مي شوند و شامل پاراتيون، مالاتيون، ديازينون و ... مي باشند.
همه ي آنها آنزيم کلين استراز را به طور غير قابل برگشت مهار مي کنند. به طور طبيعي کلين استراز، استيل کولين را بي اثر مي نمايد. در ادامه، افزايش غلظت استيل کولين در خون باعث تحريک سيستم هاي عصبي مرکزي، بدني (Somatic) و پاراسمپاتيک مي گردد. اين عوامل به آساني از راه پوست و دستگاه معده اي - روده اي و تنفسي جذب مي شوند.

اثرات پاراسمپاتيک:
 

شامل انقباض چشم، عرق کردن و ترشح بزاق، استفراغ، اسهال، سرفه، امکان خيز ريوي، افزايش ترشحات دستگاه تنفسي مي باشد.

اثرات بدني:
 

شامل عدم هماهنگي، کشش ناگهاني ( muscle twitching)، ضعف و فلج ماهيچه ها مي باشد.

اثرات سيستم اعصاب مرکزي: شامل گيجي يا اغتشاش مغزي، تشنجات، اغما، دپرسيون تنفسي و مرگ به استثناي مالاتيون مي باشد.
 

کاهش فعاليت کولين استراز، نشانه ي تماس انسان با اين ترکيبات است. آلمان ها در جنگ جهاني دوم، تحقيقاتي در زمينه ي تهيه ي عوامل شيميايي جنگي که معمولاً به نام گازهاي عصبي معروفند، انجام دادند که مدلي براي اين دسته ترکيبات بود.
انگيزه ي اصلي به کار بردن حشره کش ها، مهار امراض است، امراضي که توسط حشرات و جوندگان به وجود آمده بودند، مثل مالاريا، تب زرد، طاعون غده اي و مرض خواب.
انگيزه ي ديگر مصرف حشره کشها، جلوگيري از حمله ي حشرات به محصولات غذايي است.
قديمي ترين ثبت تاريخي مصرف آفت کش ها، سوزاندن گوگرد براي ضد عفوني کردن خانه هاي يوناني ها در 1000 سال پيش از ميلاد بوده است .
ساير اثرات نامطلوب کاربرد مواد شيميايي (آفت کشها، حشره کش ها):
1. تجمع در بدن و ايجاد مشکل
2. ايجاد سرطان، جهش زايي و مرگ
3. توقف فعاليت بعضي از آنزيم هاي حياتي بدن
4. ايجاد طعم و بوي نامطبوع به خصوص در آب هاي سطحي
5. کاهش حاصلخيزي خاک از طريق PH، بافت خاک و کاهش نفوذپذيري خاک
6. ايجاد تنش و تغيير فرآيندهاي فيزيولوژيکي و صدمه به گياه
7. مسموميت انسان در اثر خوردن ماهي
8. در يکي از کارخانجات توليد آفت کش «دي برومو کلرو پروپان» که يک کرم کش قوي و مقاوم است، برخي کارگران مذکر ضمن گفتگو با يکديگر، متوجه شدند که عقيم شده اند.
منابع:
-مباني بهداشت محيط (دکتر شريعت پناهي).
- شيمي محيط زيست (کالين برد).
- بهداشت و محيط زيست (مهندس خالصي).
منبع: نشريه پيام پزشک، شماره 55.

 

منبع: نشريه پيام پزشک، شماره 55..