چگونه بازار سرمایه را در خدمت تولید قرار دهیم

سفته بازی اصطلاحی است که این روزها به دفعات در بازار سرمایه کشور به گوش می خورد و به خصوص در سال جهش تولید، توجه به مقوله سفته بازی که در مقابل حرکت پویا در اقتصاد تولیدی قرار می گیرد، از اهمیت بالایی برخوردار خواهد بود. در این مقاله می خواهیم نگاه روشنگرانه ای به مفهوم حقیقی سفته بازی و عمل افراد سفته باز داشته باشیم و با یک دیدگاه کنشگرانه به نقش این فرایند در بازار سرمایه و تاثیر آن بر تحقق شعار جهش تولید داشته باشیم.

سفته بازی چیست و سفته باز به چه کسانی گفته می شود؟

سفته بازی اصطلاحی است که اولین بار در فرانسه به کار برده شد و در اصطلاح فرانسوی به آن Spéculation گفته می شود. ساده ترین تعریف برای سفته بازی، عمل سرمایه گذاری پرخطر برای کسب سود آنی یا کوتاه مدت با درصد بالا است. چنین عملی در قسمت های مختلف بازار اعم از بازار سهام، اوراق قرضه، قرارداد آتی، ارزها و رمزارزها، هنرهای زیبا، کلکسیون ها، املاک و مستغلات و... همواره اتفاق می افتد و آثار مثبت و منفی را بر جای می گذارد.

همچنین سفته باز به افرادی گفته می شود که با شناخت بازارهای کم ثبات و درک شیوه نوسانات آنان، اقدام به خرید سرمایه در زمانی خاص می نمایند و با پیش بینی نوسانات پیش رو، سود سرشاری را نصیب خود می کنند. بنابراین یک فرد سفته باز در پی ارزش کالا یا شرکت خاصی نیست و تنها تمرکز آن بر روی قیمت آنی و نوسانات آتی آن کالا یا شرکت خواهد بود. به این شیوه می توان گفت که سفته بازان، ریسک بسیاری را می پذیرند و مانند یک موج سوار، بر روی موج نوسانات پر خطر بازار، اقدام به کسب سود می کنند. (1)

بررسی آثار مثبت و منفی سفته بازی در بازار؟

به طور کلی نمی توان عمل سفته بازی را عملی ناپسند دانست؛ چرا که این عمل باعث چرخش نقدینگی در بازارها و انجام داد و ستدهای مبتنی بر سود و زیان (خنثی) است. در واقع سفته بازان، سهام هایی را که به هر دلیلی از توجه بازار دور مانده اند و حجم مبنای پایینی دارند، انتخاب می کنند تا بتوانند سهم مورد نظرشان را اصطلاحاً باد کنند و یا به بیانی دیگر، اقدام به نوسان گیری از سهم مورد نظر نمایند.

نقدینگی بالایی که توسط سفته بازان به بازار تزریق می شود، منجر به افزایش تقاضا و در نهایت افزایش قیمت سهم به میزانی بیش از ارزش واقعی آن سهم می گردد و این جایی است که آثار ناخوشایند سفته بازی نیز دیده می شود و ممکن است سبب ایجاد حباب سفته بازی در سهم شود.

در مواقعی حالت عکس بالا نیز ممکن است رخ دهد. برای نمونه، اگر سفته باز عقیده داشته باشد که روند رو به پایینی در بازار وجود دارد یا قیمت دارایی خاصی، بیش از ارزش واقعی آن است، تا جای ممکن و در حالی که قیمت ها بالاتر هستند، آن دارایی را می فروشد و این عمل، موجب پایین رفتن قیمت فروش آن دارایی خواهد شد. اگر سایر سرمایه گذاران نیز مانند او عمل کنند، قیمت آن دارایی باز هم پایین تر می رود و در نهایت منجر به ترکیدن هر گونه حباب سفته بازی موجود می شود، تا زمانی که فعالیت در بازار، به حالت ثبات و تعادل برسد. (2) و (3)

با توجه به توضیحات بالا به این نتیجه می رسیم که سفته بازی می تواند به طور مانند یک شمشیر دو لبه گاهی برای بازارها مفید و گاهی نیز مضر باشد. البته تمام آنچه گفتیم تئوری زیبایی از این عمل است و برای قضاوت بهتر باید دید که در عمل چه اتفاقاتی در این بخش از بازار در حال وقوع است.

به عنوان مثال وارد شدن رانت های کلان، بزرگ کردن شرکت های غیر تولیدی به صورت سفارشی، ایجاد تنش و موج های کاذب در بازار، استفاده از برخی نهادهای خبری و رسانه های اقتصادی برای پخش شایعات و تهییج مردم برای خرید و یا فروش احساسی یک سهم و... مواردی هستند که در عمل باعث ایجاد بی ثباتی و رسیدن منفعت به عده ای خاص می شوند و آثار سوء بسیاری نیز در جامعه بر جای می گذارند. (4)

سفته بازی و تاثیر آن بر مقوله تولید

یکی از آثار ناخوشایند افزایش بی رویه و بی کنترل سفته بازی در بازارها، تاثیرات ضمنی آن بر روی مقوله تولید است. از آنجایی که هدف اصلی بازار سرمایه، جذب سرمایه های عمومی و نقدینگی جامعه برای رشد و توسعه شرکت های تولیدی و عمرانی است، بنابراین سفته بازی می تواند به طور غیر مستقیم مانع از این امر شود. دلیل آن را به شکلی ساده برایتان توضیح خواهیم داد.

به طور کلی سرمایه های جذب شده در بازار سرمایه باید در جهت تامین سرمایه (یا افزایش سرمایه) شرکت های تولیدی و عمرانی هدایت شوند و این امر می تواند سبب رشد و توسعه صنعت در کشور باشد. البته موضوع شرکت های ارائه دهنده خدمات هم در حوزه صنایع مفید برای اقتصاد در نظر گرفته می شود و تفاوت چندانی با شرکت های تولیدی ندارند.

در هر صورت وقتی که تب جامعه سرمایه ها را به سوی سفته بازی و مبادلات مالی زودگذر سوق می دهد، نقدینگی که می توانست به سوی شرکت های تولیدی هدایت شود در عمل رو به سوی شرکت هایی می گذارد که یا به دلیل رانت های گسترده و دست های پشت پرده رشدی موقتی را تجربه می کنند و یا اصولاً تنها قصد آن ها ایجاد تنش در بازار و کسب سود بوده و هیچ دغدغه تولیدی در فعالیت های عینی شرکت دیده نمی شود.

پرسشی که باید مطرح شود این است که حرکت رو به رشد بازار سرمایه در دو سال اخیر آیا در عمل توانسته تاثیری بر تولید و صادرات در کشور داشته باشد یا خیر؟ اگر پاسخ به این پرسش پاسخ مثبت قاطعی نیست، بنابراین ما شاهد سوء تدبیر در مدیریت نقدینگی جامعه هستیم که بدون جهت دهی در حال کسب بهره های زودگذر است. (3) و (4)

از سویی دیگر می توان حق را به سفته بازان داد که در شرایط ابرتورمی موجود نمی خواهند ارزش سرمایه آن ها کاسته شود و میل به حرکت پایاپایی با نرخ تورم آن ها را از نظر اخلاقی مجاب می کند که رو به مبادلات پر خطر با سود بیشتر آورند و توجهی به تبعات بعدی آن نداشته باشند و حتی دغدغه ای نیز برای رونق تولید داخلی به دل راه ندهند. به اصطلاح می توان گفت بسیاری تنها به فکر ماهی گرفتن از آب گل آلود خواهند افتاد و تنها هدفشان نجات خودشان در این ورطه متلاطم اقتصادی است. (4)

سفته بازی مانعی برای تحقق شعار جهش تولید

سال 1399 به نام سال جهش تولید نامگذاری شد و در این سال، توجه تمامی نهادهای مسئول و سران سه قوه معطوف به تولید و مسائل پیرامون آن گردید. هم زمان شدن این موضوع با شدیدترین تحریم ها علیه مردم ایران و البته شیوع ویروس کرونا در جهان، سبب آشفتگی در بازار ایران گردید و زمینه را برای فعالیت هر چه بیشتر سفته بازان فراهم نمود.

به همین جهت تمامی تلاش های دولت برای هدایت نقدینگی جامعه به سوی بازارهای سرمایه و رشد و رونق تولید، ناکارآمد شد و بخشی از نقدینگی در بازارهای پرتلاطم سرمایه گذاری گردید. در این زمان شاید بیشتر از هر زمان دیگری بتوانیم تاثیرات فرایند سفته بازی بر چرخه اقتصاد را درک کنیم.

سرمایه گذاری در تجارت های پرخطر و پرسود، بخشی جدا نشدنی از بازارهای سرمایه در سراسر جهان است و مزایای این موضوع را نیز پیش از این ذکر نموده ایم؛ اما زمانی که سفته بازی بخش مهمی از بازار اقتصادی یک جامعه را فرا بگیرد و سودجویان بسیاری را نیز به این سمت بکشاند، در اینجا باید تحلیل دقیق تری بر روی مزایا و معایب عینی سفته بازی داشته باشیم و تمهیداتی نیز برای محدود کردن این گونه فعالیت ها بیاندیشیم.

درباره اقتصاد ایران به گفته رهبر معظم و بسیاری از تحلیلگران اقتصادی، هیچ اهرمی مانند رونق تولید نمی تواند در بی اثر کردن تحریم ها و رونق دوباره اقتصاد تاثیرگذار باشد؛ بنابراین کنترل قیمت ها و افزایش چرخش نقدینگی در بازار به وسیله سفته بازان مانند یک مسکن زودگذر برای التیام زخم های بازار است و هیچ وقت نمی تواند درمان قطعی این اقتصاد بیمار باشد. به همین جهت هم ایجاد ساز و کارهای محدود کننده برای فعالیت های این حوزه الزامی به نظر می رسد. در ادامه کنکاشی کوتاه پیرامون راهکارهای احتمالی خواهیم داشت.

راهکارهایی برای محدود کردن سفته بازی

سفته بازی از نظر قانونی هیچ گونه خللی ندارد و یک فرایند کاملاً قانونی محسوب می شود. از این رو شناخت داد و ستدهایی که بتوان نام آن را سفته بازی گذاشت، کار چندان آسانی نخواهد بود. در واقع خود فرایند سفته بازی نیز می تواند به دو دسته کلیِ «مفید و مضر» تقسیم شود و پیش نیاز هر گونه اقدام برای کنترل فعالیت های اینچنینی، درک و شناخت انواع سفته بازی و ایجاد چارچوب هایی برای دسته بندی دقیق آن است.

چیزی که در کشورهای شرق آسیا و انگلستان و کانادا پیش از این ها اتفاق افتاد و منجر به ارائه راهکارهای مختلی نیز گردید. در اینجا چند راهکار آزموده شده کشورهای دیگر را در جهت کنترل و محدود کردن فعالیت های سفته بازانه با هم مرور خواهیم نمود: (5)

ایجاد محدودیت های مالی و تراکنشی

پس از شناخت و دسته بندی داد و ستدها، یکی از راهکارهای مهم برای جلوگیری از فعالیت های سفته بازی، ایجاد محدودیت در مبالغ و زمان داد و ستدها است. با وضع قوانین اینچنینی مشابه قوانین مقابله با پول شویی می توان از حجم این گونه مبادلات در بازار کاست.

وضع قوانین مالیاتی پلکانی

یکی دیگر از راهکارها، وضع قوانین مالیاتی و ایجاد محدودیت در نرخ بهره است. چند محوره شدن نرخ مالیات برای فعالیت های سفته بازی، یکی از بهترین راه کارها برای مقابله با سفته بازی است.

منع سازمان های دولتی و تحت نظارت دولت از فعالیت های سفته بازانه

نخستین کاری که کشورهای توسعه یافته برای کاهش سفته بازی در بازارشان کردند، اجرای قانون منع بانک ها، موسسات مالی و تمامی سازمان های دولتی و تحت نظارت دولت از سفته بازی بود؛ چرا که حجم داد و ستد چنین ارگان هایی می تواند گاهی بیشتر از تمام حجم مبادلات نوسانی درون بازار باشد.

مجازات اختلالگران

در مواردی که سفته بازی مصداق بارز ایجاد اختلال است، مقابله به صورت برخورد قانونی و قاطع با سفته بازان می تواند یکی دیگر از راهکارهای موثر باشد. البته این موضوع منوط بر وضع قوانین دقیق و تصویب آن توسط مجلس و شورای نگهبان خواهد بود. چرا که در زمینه برخورد با اختلالگران اقتصادی در پوشش سلاطین بازار، تجربه ناموفق به خاطر فقدان قوانین کافی و دقیق بود.

ایجاد ثبات در وضعیت اقتصادی داخلی

و اما مهم ترین راهکار برای مبارزه با سفته بازی مازاد و نامطلوب، کنترل وضعیت اقتصادی و ایجاد ثبات در بازارها است. از آن جایی حرکت مردم و نقدینگی به سوی سفته بازی اغلب در شرایط عدم ثبات اقتصادی اتفاق می افتد، ایجاد ثبات در قیمت ها و کنترل تورم، بیشتر از هر چیز می تواند سفته بازی را در بازار سرمایه کنترل نماید. (6) و (7)

نتیجه گیری و جمع بندی

سفته بازی به معنای انجام سرمایه گذاری های پرسود اما پرخطر است که در شرایط عدم ثبات بازار و رشد تورم، بیشتر اتفاق می افتد. این پدیده با آن که می تواند در مواردی باعث تنفس بازار و تثبیت قیمت ها نیز بشود، اما در شرایط فعلی با وجود فعالیت های لجام گسیخته سفته بازی در بازار و عدم نظارت و توجه کافی به آن، اثرات منفی بیشتری برای اقتصاد کشور به همراه دارد.

در سال جهش تولید، برای تحقق این شعار مهم لازم است که سران سه قوه، توجه بیشتری به این نوع فعالیت ها داشته باشند و با وضع قوانین سفت و سخت و ایجاد محدودیت در تراکنش ها، نقدینگی جامعه را به سمت نهادهای تولیدی و عمرانی سوق بدهند.

پی نوشتها