نویسنده: سیدامیرحسین کامرانی راد
مقدمه:
هر نوزادی با فطرت دینی متولد می شود و از همان دوران طفولیت باید فرزندان را به روش دینی تربیت کرد،زیرا حضرت علی (علیه السلام) می فرمایند: (الدَّرسُ فِی الصِغَرِ کَالنَّفسِ فِی الحَجَرِ؛دروس در دوران کودکی،هم چون نقش در سنگ است.)امروز دیگر تردید در فعالیت های برنامه ریزی دشمن برای هجوم به فرهنگ دینی و ارزش های اخلاقی و انقلابی ما،نشانه ی بی خبری و غفلت و سادگی است. معرفی الگوهای ناسالم به جوانان و نوجوانان و کشاندن آنان به وادی عشق های سر راهی و نمونه های مبتذل و اشباع گناه آلود و انحرافی این نیاز و خلأ روحی،یکی از همین دامها و برنامه هاست.
با این حساب،برای صیانت جوانان و نوجوانان عزیز از این آفت ها و توطئه ها،از سنین کودکی و نوجوانی باید برنامه داشت و هوشیارانه و دقیق،در جهت تغذیه ی فکری و روحی و عاطفی و هدایت آنان در سیر (صراط مستقیم) بر اساس (قرآن و عترت) تلاش کرد.
ایجاد محبت اهل بیت (علیهم السلام) در دل کودکان و نوجوانان و گره زدنِ اندیشه و عاطفه و محبت آنان با این خاندان پاک و نمونه،می تواند یکی از این شیوه ها و برنامه ها به شمار آید.
برای آنان که در پی (مهرورزی) و دل باختن و محبوب گزیدن و دوست داشتن اند،اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) بهترین و برترین محبوب و معشوق اند.رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) فرمودند: (فرزندان خود را با محبت من و محبت اهل بیت من تربیت کنید.)
(مودّت ذی القربی) توصیه ی قرآن کریم و اجر رسالت پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) است و (حبّ اهل بیت) به عنوان (عشق برتر) گرانبها ترین سرمایه ی ماست که سعادت دنیا و نجات آخرت را در پی دارد.
تربیت دینی و ولایی فرزندان،موجب سربلندی والدین و مصونیت فرزندان در مقابل مفاسد اخلاقی و انحرافات فکری می شود.
آن چه در ساختن شخصیت یک انسان مؤثر است،خیلی پیشتر از مدرسه و جامعه آغاز می شود و به مسأله ی تغذیه،شیر مادر،روحیات والدین،شرایط ایام بارداری،انعقاد نطفه و... هم مربوط می شود و موضوع وراثت نیز،در جای خود مهمّ است. در زندگی نامه ی بسیاری از بزرگان دین یا شهیدان اسلامی می خوانیم و می شنویم که مادرانشان آنان را با وضو شیر داده اند،ایام بار دادن و شیر دادن،مواظب حالات روحی خود،غذای حلالی که می خورده اند،مجالسی که شرکت می کرده اند،کتابهایی که می خوانده اند و... بوده اند.
این مراقبت ها در روحیه و خصلت های کودک تأثیر می گذارد. این که مادر در ایام بارداری و یا هنگام شیر دادن،چه صداها و
نوارهایی بشنود و چه تصاویر و فیلم هایی ببیند،در چه جلساتی شرکت کند با چه کسانی معاشرت داشته باشد،در تکوین شخصیت
معنوی فرزند بی اثر نیست.
آن چه در آداب و سنن اسلامی در مورد کودکان ونوزادان است (از قبیل: از خداوند فرزند صالح خواستن کام نوزاد را با آب فرات و تربت کربلا برداشتن،هنگام تولد و نامگذاری در گوش او اذان و اقامه گفتن،نام نیک برای او نهادن،از نام ائمه (علیهم السلام) برای فرزندان گذاشتن،یاد دادن قرآن کریم و حدیث اهل بیت (علیهم السلام) به فرزندان و آموختن نماز و وداشتن به روزه و...) همه نشان دهنده ی تأثیر این گونه امور در خلق و خوی کودکان است.حضرت علی (علیه السلام) فرموده اند: من از خدای خود فرزندانی زیبا روی و خوش قامت نطلبیدم،بلکه از پروردگار خواستم فرزندانی به من عطا کند که مطیع خدا و خائف از او باشند،تا هرگاه به آنان می نگرم که مطیع خدایند،چشمانم روشن گردد.) (1)
1.انعقاد نطفه و خانواده ی اصیل:
یکی از مهمترین و سرنوشت یاز ترین مراحل تکوین شخصیت هر فرد،مرحله ی تشکیل و انعقاد نطفه ی او می باشد. انعقاد مشروع نطفه ی هر فرد و حلال زاده بودن او،یکی از مهم ترین و اساسی ترین زمینه ها برای پذیرش ولایت اهل بیت (علیه السلام) و قبول معرفت و محبت و پیروی عملی از آنان است؛به عبارتی،نسل امام زمانی باید نسلی پاک و حلال زاده باشد وگرنه مانع بزرگی برای پذیرش حق و حقیقت خواهد داشت. حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) می فرمایند: (لا یُبغِضُنَا إلا مَن خُبِثَ وِلادَتُهُ؛با ما دشمن نیست مگر کسی که ولادتش نا پاک باشد.) (2)حضرت امام محمد باقر (علیه السلام) درباره ی حلال زادگی می فرمایند:
(مَن أصبَحَ یَجِدُ بَردَ حُبِّنا عَلی قَلبِهِ فَلیَحمَدِاللهَ عَلی بادِیِ النِّعَمِ.قیل: وَ ما بادِئُ النِّعَمِ؟ فَقالَ: طیبُ المَولِدِ؛هر که صبح کند و خنکای محبت ما را در دلش احساس کند،پس خداوند را بر نخستین نعمت سپاس گوید.عرض شد: نخستین نعمت کدام است؟ فرمودند: حلال زادگی.) (3)
حلال زاده بودن طفل بستگی به عوامل گواناگون دارد:
الف) انعقاد نطفه در زمان ها و حالاتی که عمل زناشویی حلال و مجاز می باشد که در غیر این صورت فرزند زنا زاده نیست ولی حرام زاده است. مواردی که در آن،انعقاد نطفه حرام می باشد،عبارتند از:
1. در حال احرام؛
2. در صورت ترک طواف نساء؛
3. در ماه مبارک رمضان در حال روزه داری؛
4. در حال اعتکاف؛
5. در حال حائض بودن زن؛
هم چنین در آداب مقاربت و زناشویی در حلیه المتقین آمده است:
الف) زن و شوهر باوضو باشند؛
ب) دو رکعت نماز بخوانند؛
ج) حمد و ستایش خدا نمایند؛
د) بر محمد و آل محمد (صلی الله علیه وآله وسلم) صلوات بفرستند؛
هـ ) دعای مخصوص درخواست فرزند صالح و شیعه را بخوانند تا شیطان در امر تکوین شخصیت فرزند،شریک نگردد.
حضرت امام محمد باقر (علیه السلام) می فرمایند: زن و شوهر اگر در وقت جماع نام خدا ببرند،و اگر نبرد،شیطان ذکر خود را با ذکر آن شخص داخل می کند پس جماع از هر دو می باشد و نطفه یکی است. (4)
2.قانون وراثت:
وراثت به طور کلی یعنی انتقال بعضی از خصوصیات والدین یا خویشان آنها به فرزندان و همین امر سبب شباهت فرزندان به والدین یا خویشان آنها می باشد.وراثت شامل تمام عواملی می شود که در وقت انعقاد نطفه ی فرد حضور دارند و محیط نیز از عوامل خارجی تشکیل می شود،این عوامل بلافاصله پس از انعقاد نطفه ی فرد روی او اثر می گذارند و از این پس رشد فرد تابع محیط وراثت می باشد. در بعضی از نظریات تربیتی مهم تأثیر وراثت بر شخصیت انسان را تا 70% اعلام می دارند و این نکته هم یک بشارت است و هم یک هشدار؛ چرا که اگر والدین عاشق و عارف نسبت به اهل بیت (علیهم السلام) باشند،امکان تأثیر گذاری مثبت از طریق قانون وراثت را بر کودک تا 70% دارند،ولی اگر دچار نقصان و کاستی باشند از این طریق لطمه ی بزرگی به روح و روان کودک وارد خواهد آمد و از این رو گفته اند که شخصیت انسان،ده ها سال قبل از تولدش شکل می گیرد و برای تربیت کودک باید از ده ها سال قبل از تولدش شروع کرد.
تأثیرات وراثتی مثبت حتی گاهی یک سویه عمل می کنند،مثلاً می تواند از ناحیه ی پدر یا مادر باشد که یکی از مهم ترین شواهد آن محمد بن ابوبکر است؛کسی که حضرت علی (علیه السلام) در توصیفش در نهج البلاغه،می فرمایند:
(محمدٌ إبنی مِن صُلبِ أبی بَکرٍ... ، محمد فرزند من است لکن از پشت ابوبکر به عمل آمده است...)
در بررسی علل و عوامل این که چرا محمد بن ابی بکر،فدایی امیرالمؤمنین (علیه السلام) و مدافع سرسخت حریم ولایت اهل بیت (علیهم السلام) شد،به نکاتی بر می خوریم که اصلی ترین و مهم ترین آنها،وراثت و مراقبت مادری فرهیخته و ولایتی از این فرزند می باشد. و این مادر نمونه کسی نیست جز أسماء بنت عمیس که محرم اسرار حضرت علی (علیه السلام) و حضرت زهرا (سلام الله علیها) بوده و به خاطر داشتن محبت اهل بیت (علیه السلام)،از خانه ی ابوبکر فرزندی علوی و شیعه و عاشق خاندان نبوی (صلی الله علیه وآله وسلم) تحویل داد که این خود درس بزرگی برای همه ی مردان و زنان مؤمن و عاشق اهل بیت (علیهم السلام) می تواند باشد. اسماء از عاشقان واقعی حضرت زهرا (سلام الله علیها) بود و تنها زنی بود که بنابر وصیت حضرت زهرا (سلام الله علیها) اجازه ی شرکت در مراسم غسل و تدوینشان را یافت.او در جریان فدک به حقانیت گفتار حضرت فاطمه (سلام الله علیها) شهادت داد و همواره به خاندان حضرت علی (علیه السلام) تربیت یافت و محمد نیز پدری جز حضرت علی (علیه السلام) برای خویشتن نمی شناخت و چنان بود که امام صادق (علیه السلام) در وصفش فرمودند: (محمد (ابن ابی بکر) نجابت را از مادرش به ارث برد.)
این عاشق فداکار،در جنگ جمل و صفین نیز در رکاب امیرالمؤمنین (علیه السلام) مشغول جهاد بود و پس از واقعه ی صفین،حضرت او را به فرمانروایی مصر برگزیدند،اما در مصر به دستور معاویه و با لب تشنه به شهادت رسید در حالی که از عمر شریفش تنها 28 بهار گذشته بود.
3.مراقبت های دوران جنینی:
در مدت نه ماهی که جنین در رحم مادر مراحل رشد و تکامل خود را می گذراند،به راستی در اولین ایستگاه تربیت خود قرار دارد و جسم و روح وی وابستگی و پیوستگی زیادی به مادر و حالات و روحیات او دارد. مراقبت و دقت های لازم تربیتی و حتی کیفیت تغذیه و حلال و حرام بودنش،تأثیرات کوتاه مدت یا بلند مدتی بر جسم و روان کودک خواهد گذاشت.انعقاد نطفه از راه حلال و بر اساس قانون دین و پرهیز از انعقاد نطفه در مواردی که شرع از آنها نهی کرده و هم چنین برقراری ارتباط معنوی و توجه به اهل بیت(علیهم السلام) در این مدت و گفتن برخی اذکار به توصیه ی بعضی از علماء و خوردن مقدار کمی از تربت سیدالشهداء (علیه السلام)،به خواست الهی سبب ولایتی شدن فرزندان خواهد شد. هم چنین رعایت و عمل به این موارد در تربیت ولایی جنین تأثیر بسزایی دارد:
الف) شرکت در مجالس اهل بیت (علیهم السلام) ، ب) زیارت ائمه ی معصومین (علیهم السلام) ، ج) خواندن زیارت جامعه،عاشورا و حدیث کساء ، د) خواندن و شنیدن مدح اهل بیت (علیهم السلام) ، ه) یاد دائمی ائمه (علیهم السلام) و خصوصاً حضرت زهرا (سلام الله علیها) ، و) دوری از هرگونه گناه و معصیت ، ز) مطالعه ی کتاب در مورد محبت اهل بیت (علیهم السلام) ، ح)مطالعه ی تاریخ پیامبر اعظم (صلی الله علیه وآله وسلم) و معصومین (علیهم السلام) ، ط) تلاوت قرآن کریم ، ی) خوردن غذای مجالس اهل بیت (علیهم السلام) و آب فرات ، ک) انجام دستورالعمل هایی که بزرگان برای دوران بارداری توصیه می کنند،مانند دستورالعمل حضرت آیت الله صدیقین (رحمت الله علیه) که می فرمودند:
1. قصد نذر گوسفند پس از تولد به نیت سلامتی امام زمان (علیه السلام)
2. دایم الوضو بودن
3. شب و روز جمعه ناشتا تربت امام حسین (علیه السلام) با دعای آن (بِسمِ اللهِ وَ ّبِاللهِ اللهُمَّ رِزقاً واسِعاً وَ عِلماً نافِعاً وَ شِفَاءً مِن کُلِّ داءٍ إنَّکَ عَلی کُلِّ شَیءٍ قَدیرٌ) میل شود.
4. هر ماه به دستورات ذیل عمل شود:
ماه اول: هر روز 14 صلوات و سوره ی (یس) یک مرتبه.
ماه دوم: هر روز 14 صلوات و سوره ی (هل أتی) یک مرتبه.
ماه سوم: هر روز 14 صلوات و سوره ی (عم یتسائلون) یک مرتبه.
ماه چهارم: هر روز 21 تا 210 صلوات و سوره ی (قدر) 10 مرتبه بعد از نماز صبح
ماه پنجم: هر روز 140 صلوات و سوره ی (حمد) 14 مرتبه
ماه ششم: هر روز 100 صلوات و سوره ی (تین) همراه با خوردن مقداری انجیز
ماه هفتم: هر روز 140 صلوات و سوره ی (توحید) 14 مرتبه
ماه هشتم: هر روز 120 صلوات و سوره ی (والعصر) 14 مرتبه
ماه نهم: هر روز 120 صلوات و سوره ی (زلزال) 1 مرتبه و سوره ی (قدر) 7 مرتبه و (آیه الکرسی) را یک مرتبه به شکمش بدمد و در موقع اذان آهسته اذان بگوید. هم چنین مداومت بر تلاوت سوره های مؤمنون،یوسف و نور داشته باشد.
4.توجه به آداب اسلامی در بدو تولد
لحظه های اولیه ی ورود طفل به عالم دنیا،لحظاتی مهم و سرنوشت ساز می باشد.پس از ماه ها انتظار،پدر و مادر چشمانشان به دیدن فرزند خویش روشن شده و بزرگترین تحول و ثمره ی زندگی خود را مشاهده می کنند. برای چنین لحظاتی آداب و اعمالی وجود دارد که می تواند آینده ای همراه با سلامت و سعادت را برای طفل رقم بزند. دستورات بهداشتی،دستورات مربوط به تغذیه و نگهداری و دستورات دینی و معنوی از آن جمله اند. در مورد دستورات دینی و معنوی که مورد بحث است در سخنان اهل بیت (علیهم السلام) به جهت تبرّک،ایمنی بخشی جسمی و روحی فرزند و تربیت او در مسیر اهل بیت (علیهم السلام) چندین دستورالعمل وارد شده است:1) باز نمودن کام طفل با تربت سیدالشهداء (علیه السلام) و آب فرات:
در تعالیم شیعه،از سنت های مؤکد مذهبی،برداشتن کام نوزاد هنگام تولد،با تربیت سیدالشهداء (علیه السلام) و آب فرات است یعنی اندکی از تربت به کام نوزاد مالیدن و یا آب فرات در دهان او چکاندن.
امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: (حَنِّکُوا أولادَکُم بِتُربَتِ الحُسَین (علیه السلام) فَإنَّهُ أمانٌ؛کام فرزندان خود را با تربت حسین (علیه السلام) بردارید که مایه ی امنیت (جسم و روان) کودک خواهد بود.) (5)
هم چنین در جایی دیگر می فرمایند: (مَا اَظُنُّ احداً بِحَنِّکُ بماء الفُراتِ الا احبَّنا اهلَ البَیت؛گمان نمی کنم که کسی با آب فرات،کام نوزاد را بردارد مگر آن که ما خاندان را دوست بدارد.) (6)
هم چنین حضرت علی (علیه السلام) در این باره می فرمایند: (اِنَّ اَهلَ الکوفَهِ لَو حَنَّکوا اولادَ هم بماء الفراتِ لکانوا شیعهً لَنا؛اگر کوفیان،اولاد خود را با آب فرات،کام برداشته بودند،شیعه ی ما می شدند.) (7)
اما سرّ این که تربت امام حسین (علیه السلام) و آب فرات دارای چنین آثار سازنده ای است آن است که خداوند به برکت خون سیدالشهداء (علیه السلام)،در تربتشان شفای هر دردی و امنیت از هر خوفی را در آن قرار داده و وقتی چنین تربت پاکی با خون و گوشت کودک می آمیزد،ولایت اهل بیت (علیهم السلام) را به اعماق وجود طفل می رساند و زمینه ی محبت این خاندان را در او ایجاد می نماید. البته در روایات تأکید شده است که این بهره گیری درمانی از تربت،وقتی است که انسان به این نکته باور داشته باشد که خداوند در تربت آن حضرت،این نفع و خیر بزرگ را قرار داده است.
2) غسل دادن کودک با آب فرات در صورت امکان
3) انتخاب نام مبارک (محمد) برای نوزاد پسر و (زهرا) برای نوزاد دختر حداقل تا هفت روز
4) انتخاب نام دائمی مناسب که دارای بار معنوی برای طفل باشد
5) عقیقه کردن (کشتن گوسفند یا شتر) برای سلامتی فرزند و اهدای گوشت آن به فقرا و نیازمندان
6) گفتن اذان و اقامه در گوش طفل
5.تغذیه ی پاک و حلال و دعای والدین در حق کودک:
به اندازه ای که به بهداشت و پاکیزگی غذای کودک باید حساس بود؛و به همان دلیل که باید والدین بر رژیم غذایی کودک نظارت و مراقبت داشته باشند،به همان مقدار نیز باید نسبت به پاک و حلال بودن غذای طفل اهمیت داد و مراقبت های لازم را در این زمینه به عمل آورد؛زیرا همان طور که غذای سالم و مقوّی سلامت جسم طفل را تأمین می کند،غذای پاک و حلال نیز بهداشت روح و روان و آینده ی روشن و معنوی او را تضمین می کند. بی دقتی کردن نسبت به حلال و حرام بودن غذای طفل،او را دچار تاریکی روحی و گاهی شقاوت دینی و دشمنی با اهل بیت (علیهم السلام) و قاتل خوبان شدن می کند. در این جا به داستانی تکان دهنده اشاره می کنیم که طی آن،در اثر یک تغذیه ی نامناسب فرزندی از جمله دشمنان اهل بیت (علیهم السلام) شد و جزء قاتلان پدر صالح خود گشت: (وقتی از مرحوم شیخ فضل الله نوری پرسیدند که چرا فرزند شما این قدر شرور است؟ در جواب فرمودند: زمانی که در سامراء بودیم خداوند این طفل را به ما داد. چون مادرش بی شیر بود،ناچار شدیم برای شیر دادنش دایه ای بگیریم.ما بدون تحقیق زنی را برای شیر دادنش انتخاب کردیم که حدود دو سال فرزندمان را شیر می داد و پس از آن بر ما معلوم شد که آن زن،ناصبی و از خوارج بوده و همان شراترش را بر فرزندم بر جای گذارد. گفتنی است که فرزند مرحوم آیت الله شیخ فضل الله نوری،کسی بود که بعدها پای دار پدرش کف زد و جزء قاتلان پدرش شد.)در اثر لقمه ی حرام ممکن است کار انسان به جایی برسد که حتی قاتل امام خودش شود.چنان که امام حسین (علیه السلام) در بیان علت عدم تأثیرگذاری سخنانشان بر لشکر یاران عمر سعد در روز عاشورا فرمودند:
(فَقَد مُلِئَت بُطُونُکُم مِنَ الحَرامِ... ؛ شکم های شما از حرام انباشته شده است.) (8)
در امین میان نه تنها بی دقتی والدین،بلکه اهی دست های پیدا و پنهان دشمنان اهل بیت (علیهم السلام) برای ربودن دلها و محبت ها و فزندان معصوم،از دامن پر مهر اهل بیت (علیهم السلام) و سرباز گیری برای جبهه ی باطل خودشان،حرام خواری را به شیوه های گوناگون ترویج و انتشار می دهند؛لذا والدین باید علاوه بر این که خودشان در کیفیت تغذیه ی فرزندشان مراقب هستند،از فرزندان خود در مقابل تغذیه های ناپاک دیگران نیز مراقبت نمایند.دعای والدین در حق فرزندشان نیز،در موفقیت،رشد و بالا رفتن ضریب پیروزی و توفیق او بسیار مؤثر است.
امام صادق (علیه السلام) در اهمیت دعای والدین برای فرزندان می فرمایند: (ثَلاثُ دَعَوَاتٍ لا یُحجَبنَ عَن اللهِ تعالی: دُعاءُ الوالِدِ لِوَلَدِهِ أذا بَرَّه... ؛ سه دعاست که از خداوند متعال پوشیده نمی ماند (و مستجاب می گردد): دعای پدر در حق فرزندش،هرگاه فرزند نسبت به او نیکوکار باشد... ) (9) .
خاطره ی تاریخی پدر علامه مجلسی (رحمت الله علیه) هم به عنوان یک شاهد تاریخی درباره ی استجابت دعا در حق فرزند بسیار
قابل تأمل است.پدر علامه مجلسی می گوید:
در شبی از شبها،پس از به پایان رسیدن نماز شب و برنامه های عبادی،حالتی برایم پدید آمد که از آن حالت دریافتم اگر در این هنگام حاجت و درخواستی از خداوند داشته باشم،اجابت خواهد شد. اندیشیدم که چه درخواستی از امور دنیا و آخرت از درگاه خداوند متعال نمایم که ناگاه صدای گریه ی محمد باقر از گهواره اش بلند شد.بی درنگ گفتم: پروردگارا! به حق محمد و آل محمد (صلی الله علیه وآله وسلم) این کودک را مروج دینت و ناشر احکام پیامبر بزرگوارت قرار ده و او را به توفیق های بی پایان نایل گردان!) (10) و تاریخ تشیع هی گاه تلاشهای احیاگرانه ی علامه مجلسی (رحمت الله علیه) را فراموش نخواهد کرد؛بنابراین والدینی که می خواهند فرزندانی عاشق اهل بیت (علیهم السلام) تربیت کنند از عامل دعا در حق فرزندانشان باید کمال استفاده را ببرند.
6.بیان حبّ اهل بیت (علیهم السلام) و بهره مندی از آن
فعال ساختن کانال تبلیغ محبت اهل بیت (علیهم السلام) در جذب دیگران اثر دارد. گفتن و مطرح کردن خوبی های آنان مؤثر است. به عنوان یک دستور کار،باید فضیلت،آثار و برکات محبت اهل بیت (علیهم السلام) را به صورت پیوسته برای کودکان مطرح کرددر این مورد احادیث بسیار است،از آن جمله پیامبر اعظم (صلی الله علیه وآله وسلم) می فرمایند:(هرکس با محبت آل محمد بمیرد،شهید مرده است،آمرزیده می شود،با توبه می میرد،با ایمان کامل می میرد،فرشته ی مرگ او را به بهشت مژده می دهد،در قبرش دو در به روی بهشت گشوده می شود،قبر او زیارتگاه فرشتگان رحمت الهی می شود.(11) چنین روایاتی فراوان است.ذکر اینها دل ها را تکان می دهد و شیفته ی اهل بیت (علیهم السلام) می سازد. از جمله نکاتی که در فضیلت این محبت در روایات فراوان آمده است،اینهاست:
حبّ اهل بیت (علیهم السلام) ،اساس و نظام دین است،حبّ خدا و رسول خداست،هدیه ای الهی،برترین عبادت و باقیات الصالحات است.پس وقتی حب اهل بیت (علیهم السلام) این همه فضیلت دارد،باید ظرف دل را از محبت آنان پر کرد و دیگران را نیز (به خصوص کودکان و نوجوانان) متوجه آن نمود. رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) در این باره مژده می دهند که:
(ای مردم! پیوسته مودّت ما خاندان را داشته باشید و از آن جدا نشوید،هرکس خدا را در حالی عبادت کند که مودّت ما را داشته باشد،با شاعت ما وارد بهشت می شود. (12)
انسان معمولاً مجذوب کسی یا جایی می شود که گره از کار او بگشاید و بهره برساند.در این زمینه هم حدیث بسیار است از جمله این که حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) فرمودند: (حب من و اهل بیت من در هفت جا سود می بخشد،هفت جایی که هول و هراس آنها عظیم است.هنگام مرگ،در قبر،هنگام برخاستن از قبر،هنگام تحویل نامه ی اعمال،هنگام حسابرسی اعمال،هنگام سنجش عمل ها و هنگام عبور از صراط.) (13)
آثار محبت اهل بیت (علیهم السلام) در روایات بسیار فراوان ذکر شده است،جمع بندی این آثار و منافع بخصوص برای مرحله ی
آخرت در این عنوانها می گنجد: (موجب از بین رفتن گناهان می شود،دل را پاک می سازد،کمال دین وموجب برخورداری از شفاعت و موجب نور و ایمنی در قیامت و ثبات در صراط و نجات از آتش دوزخ و سبب بهشتی شدن و محشور شدن با اهل بیت (علیهم السلام) می گردد.)
حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) در این باره می فرمایند: خداوند به هر کس محبت از اهل بیت مرا روزی کند،به خیر دنیا و آخرت رسیده و بی شک اهل بهشت است.) (14)
توجه به آثار و برکات این محبت،سبب شیفتگی انسان به اهل بیت (علیهم السلام) می شود و این گوهر گرانبها را در نظر افراد (مخصوصاً کودکان) ارزشمند می سازد. این مژده ی بزرگی است که علاقه مند به اهل بیت (علیهم السلام) بداند که در آخرت هم با آنان محشور خواهد بود.
7.جلوه دادن محبت اهل بیت (علیه السلام):
وقتی کاری مورد تقدیر و تشویق قرار می گیرد و به عنوان (الگو) مطرح می شود،در دیگران هم جذبه و کشش ایجاد می کند. وقتی کسی به خاطر شعر گفتن یا قصه نوشتن یا کتاب خواندن در مورد ائمه (علیهم السلام) تشویق شود،هم محبت پیدا می کند و هم به خاطر این پیوند،احساس عزّت و سربلندی دارد. افراد نسبت به هرچه که مورد تشویق و احترام قرار می گیرند،از جمله گرایشهای مذهبی و علاقه به اهل بیت (علیهم السلام) به آنها علاقه بیشتری پیدا می کنند و اگر بی توجهی و برخورد سرد ببینند،دل سرد و زده می شوند. در این زمینه،به خصوص تشویق در حضور دیگران مؤثرتر است. چون می داند که این کیف،چادر،کتاب و جایزه را به خاطر این موضوع جایزه گرفته است و از آن قضیه،خاطره ی شیرینی به یادش می ماند که در پدید آوردن این جذبه مؤثر است.اگر اهدای جوایز،در سالروز مناسبت های دینی و اهل بیتی انجام گیرد،به خصوص ولادتهای معصومین (علیهم السلام) در ایجاد زمینه های گرایش مؤثر است. در احادیث شفاعت آمده است که روز قیامت حضرت زهرا (سلام الله علیها) شیعیان را شفاعت می کند. آنان که مورد شفاعت قرار گرفته اند،از خدا می خواهند که منزلت و قدرتشان آن روز معلوم می گردد. به آنان خطاب می شود: برگردید و بنگرید،هرکس به خاطر محبت فاطمه (سلام الله علیها) شما را دوست داشته،یا به شما طعام و لباس داده و آب نوشانده،یا از آبروی شما دفاع کرده،دست او را بگیرید و وارد بهشت سازید. (15) این نیز نشان دهنده ی ارزش این محبت و اثربخشی آن در قیامت است.8.تکریم و تعریف ائمه ی اطهار (علیه السلام)
کودکان و نوجوانان،به خاطر حالت الگوگیری از والدین و مربیان،حتی از حالات و رفتار آنان هم سرمشق می گیرند و نکته می- آموزند. حالات و رفتار والدین،معلم و مربی به صورت (آموزش غیر مستقیم) در فرزندان اثر می گذارد. نحوه ی برخورد اولیاء مربیان با اهل بیت (علیهم السلام) در حضور فرزندان و جوانان،به آنان هم یاد می دهد. نام ائمه ی اطهار (علیهم السلام) را با تکریم و احترام یاد کردن،همراه اسمشان درود و صلوات فرستادن،به احترام نام امام زمان (علیه السلام) برخاستن و دست بر سر نهادن،روز میلاد ائمه (علیهم السلام) را جشن گرفتن و بزرگ داشتن. روز وفاتشان حریم نگه داشتن و حرفهای خنده دار و برخوردهای شاد نداشتن،در غم و اندوهشان حالت غم داشتن.تأثیر گذار است. در این گونه مسایل،کوچکترها به بزرگترها نگاه می کنند.این حالت خصلت شیعه است:(شیعَتُنا خُلِقُوا مِن فاضِلِ طینتنا،یَفرحون لفَرحنا و یَحزنون لِحُزبنا؛شیعیان ما را از اضافه ی سرشت ما آفریده شده اند. با شادی ما شاد می شوند و برای اندوه ما،اندوهگین می شوند.)
حتی کیفیت نام بردن و لحن ما در این مسأله،مؤثر است یک وقت می گوییم (امام رضا گفت) و یک وقت می گوییم (حضرت امام رضا (علیه السلام) فرمودند) این دو با هم خیلی فرق دارد. اگر هنگام شنیدن نام مبارک پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) یا یکی از معصومین (علیهم السلام) ،صلوات بر آنها بفرستیم،این هم نوعی تکریم است و در دیگران تأثیرگذار. اگر والدین،بزرگترها،معلمان و مربیان با شوق و ابتهاج و اظهار شیفتگی از ائمه (علیه السلام) حرف بزنند و از اهل بیت (علیهم السلام) و محبت آنان سخن و داستان بگویند،مؤثر است. گوینده و تبلیغ کننده باید عقیده اش هم همان باشد که می گوید و با عقیده و باور و شوق و علاقه حرف بزند. این حالت به شنوندگان و مخاطبان هم منتقل می شود. انتقال حس و حالت از گوینده به شنونده و تماشاگر بدیهی است. در احادیث مکرر،آمده است که هنگام شنیدن نام حضرت محمد (صلی الله علیه وآله وسلم) برایشان درود بفرستید. خود امامان (علیه السلام) نیز این گونه عمل می کردند و با شوق و احترام از اهل بیت (علیهم السلام) یاد می کردند و این احساس را به مخاطبین هم منتقل می شد. وقتی (دِعبل)،شاعر اهل بیت (علیهم السلام) ، قصیده ی معروف خودش را برای امام رضا (علیه السلام) در خراسان خواند،چون به آن جا رسید که از امام زمان (علیه السلام) و ظهور و قیام او در آینده یاد می کند، حضرت دست بر سر گذاشتند و به نشان تواضع در برابر نام حضرت مهدی (علیه السلام)،ایستاد و برای فرج آن حضرت دعا کردند. (16)
از حضرت امام صادق (علیه السلام) درباره ی حضرت قائم (علیه السلام) پرسیدند که آیا ایشان متولد شده اند؟ حضرت فرمودند: (نه،ولی اگر من ایشان را دریابم،در طول حیاتم خدمتگزار او خواهم بود). (17) نام گذاری فرزندان به نام های خاندان پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) و توجه دادن به آثار و برکات دنیوی و ثواب اخروی این نام ها و توصیه ی اهل بیت (علیهم السلام) به این گونه نام گذاریها و نقشی که این نامها در شکل دادن به شخصیت فرزندان دارد،در ایجاد این رابطه و محبت مؤثر است.
حضرت امام کاظم (علیه السلام) فرمودند: (در خانه ای که نام محمد،احمد،علی،حسن،حسین و فاطمه باشد فقر وارد نمی شود.) (18) امامان معصوم (علیهم السلام) نسبت به نام حضرت رسول (صلی الله علیه وآله وسلم) و حضرت زهرا (سلام الله علیها) با احترام و تقدس یاد می کردند.
9.ذکر فضایل،فرهنگ و تعالیم اهل بیت (علیهم السلام):
ما از هر کس که احسان و نیکی ببینیم،به او محبت پیدا می کنیم. طرح نیکی ها،احسانها و فواید و نعمت هایی که از سوی ائمه (علیهم السلام) به ما رسیده است،در ایجاد محبت مؤثر است. آنان واسطه ی فیض الهی اند،هدایت کننده و پیشوای دینی مایند،صاحب و ولی نعمت ما آنهایند.توجه داشتن و توجه دادن به نعمت و شناخت صاحب نعمت،محبت آور است. خداوند متعال به حضرت موسی (علیه السلام) وحی فرمود که مرا دوست بدار و مردم را هم دوستدار من کن. به خداوند عرض کرد:خودم دوستت دارم،با دل مردم چه کنم؟ خداوند وحی فرمود که: آنان را به یاد نعمت های من بینداز (فَذَکِّرهُم نِعمتی و آلایی.) ائمه (علیه السلام) حق زیادی بر ما دارند و ما هرچه داریم،به خصوص نعمت ها و مواهب معنوی و دینی از این خاندان است و آنان واسطه ی فیض خدا بر بندگانند و باید اینها به کودکان و نوجوانان یادآوری شود تا محبت بیازمایند.در زیارت جامعه درباره ی نقش رحمت آور اهل بیت (علیهم السلام) در عالم تکوین می خوانیم: (بِکُم فَتَحَ اللهُ وَ بِکُم یَختِمُ وَ بِکُم یُنَزِّلُ الغَیثَ وَ بِکُم یُمسِکُ السّماءَ اَن تَقَعَ عَلَی الأرضِ الّا بِإذنِهِ ؛ خداوند به سبب شما آغاز کرد و به شما ختم می کند،به خاطر شما باران و ابر می فرستد و به سبب شما آسمان را نگه می دارد که جز با اذن او (باران) بر زمین نیفتد.)و در مورد نقش هدایتی و ارشادی و دین آموزی آنان و جایگاهشان در تبیین دین،می خوانیم:
(بِمُولاتِکُم عَلَّمَنا اللهُ مَعَالِمَ دِینِنَا وَ أصلَحَ مَا کَانَ فَسَدَ مِن دُنیَانا وَ بِمُوالاتِکُم تَمَّتِ الکلمهُ وَ عَظُمَتِ النِّعمَهُ وَ أتلَفَتِ الفُرصَهُ وَ بِمُولاتِکُم تَمَّتِ الکلِمَهُ وَ عَظُمَتِ النِّعمَهُ وَ أتلَفَتِ الفُرقَهُ وَ بِمُوالاتِکُم تُقبَلُ الطَّآعَهُ المُضتَرَّضَهٌ ؛ به سبب موالات و دوستی با شما،خداوند نشانه های دینمان را به ما آموخت و آن چه از دنیایمان تباه شده بود اصلاح کرد،به سبب موالات شما سخن تمام شد و نعمت،عظمت یافت و تفرقه ها به هم دلی گرایید،با موالات شما طاعت واجب الهی قبول می شود.)
حضرت امام صادق (علیه السلام) درباره ی اهل بیت (علیهم السلام) می فرمایند: (لَولا هُم مَا عُرِفَ اللهُ عزَّوَجَلَّ ؛ اگر آنان نبودند خدای متعال شناخته نمی شد.) (19)
مردم،مخصوصاً کودکان و نوجوانان آرمان گرا و قهرمان دوستند و در پی فرزانگی هایند. در غرب،درباره ی شخصیت ها،چهره های ملی و علمی شان،آن قدر کتاب و مقاله می نویسند،فیلم می سازند و تبلیغات می کنند،تا آن چهره را در نقش الگو و قهرمان در ذهن و دل ملّت خود جا دهند. ما چرا درباره ی بزرگان دینمان که بسیار ارزنده تر و شایسته ترند،چنین نکنیم؟ اگر مردم و مخصوصاً کودکان و نوجوانان شخصیت،فضیلت،فکر و فرهنگ امامان معصوم(علیهم السلام) را بشناسند و با سخنان بلند آنان آشنا شوند،به آنان علاقه پیدا می کنند و این علاقه به تبعییت و پیروی و همسویی منجر می شود. امام رضا (علیه السلام) می فرمایند:
(إنَّ النَّاسَ لَو عَلِمُوا مَحَاسِنَ کَلا مِنَا لا تَّبعُونا ؛ مردم اگر خوبی های حرف ها و تعالیم ما را بشناسند از ما پیروی می کنند.) (20)
ترویج احادیث اهل بیت (علیه السلام) و مسابقه ی حفظ حدیث در زمینه مفید است. یکی از راه های دل بستن به کسی،آشنا بودن با
آثار و گفته های اوست. از آن جا که گفته های اهل بیت (علیهم السلام) گفته های پر معنا و ملکوتی است و برگرفته از پاک ترین ارواح است،کلامشان نوری است که انواع تاریکی ها را از دل و فکر می شوید و کودک را برای پذیرش عشق خالصانه ی این خانواده آماده می نماید. حضرت امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: (بادِرُوا أحدائَکُم بِالحَدِیثِ ... ؛ با سرعت و جدیت نوجوانان خود را با احادیث آشنا کنید.) (21)
لذا بر والدین است که به شیوه های گوناگون،حداقل چهل حدیث از احادیث اهل بیت (علیهم السلام) را به فرزندان خود آموزش دهند. استفاده کردن و اُنس داشتن با آثار خطابی و کتبی اهل بیت (علیهم السلام) هم چون نهج البلاغه،صحیفه ی سجادیه و آشنایی با ترنم مناجات های باقیمانده از ائمه (علیهم السلام) ،از بهترین شیوه های ارادتمندی و مریدپروری نسبت له اهل بیت (علیه السلام) می باشد. انتخاب مفاهیم و موضوعات برای گفتن به کودکان و نوجوانان بسیار مهم است. در احادیث امامان (علیه السلام) بسیاری نکته ها و معارف نهفته است،ولی همه ی آنها قابل گفتن برای همه نیست گاهی حدیثی برای مخاطب قابل هضم نیست،به جای جاذبه،دافعه دارد و به جای گرایش به مکتب اهل بیت (علیهم السلام) فراری می دهد و به جای روشنگری اذهان شبهه می آفریند. در انتخاب هم باید ذوق و خرد داشت و زمینه و ظرفیت ها را سنجید و این نکته بسیار مهم است تا جایی که امام صادق (علیه السلام) به یکی از اصحاب خویش به نام مُدرک بن هزهار می فرماید:
(ای مدرک! به یاران ما سلام برسان و بگو: رحمت خدا برکسی که مودّت مردم را به سوی ما بکشد به آنان سخنانی از مابگوید که آن را می شناسد و می پذیرد و آن چه را حالت انکار وعدم پذیرش دارند،نگویند.) (22)
باید کودکان،نوجوانان و جوانان،شیرینی کلام اهل بیت (علیهم السلام) و عمق حکمت های آنان را دریابند تا از طریق سخنانشان شیفته ی شخصیت هایشان شوند.در این مورد،کلمات قابل فهم تر،ترجمه های شیوا و دلنشین و روان و انتخاب موضوعات کاربردی و چاپ زیبا و جذّاب مؤثر است. گاهی باید از طریق (شکل) مخاطب را به (محتوا) جذب کرد.
آشنا ساختن نوجوانان و جوانان با (سیره ی معصومین (علیهم السلام)) و زندگی آنان بسیار لازم و مفید است. ذکر نمونه هایی از صبر،ایثار،عفو،تواضع،عبادت،شجاعت،اخلاص،عطا و بخشندگی،فتوت و جوانمردی،حُسن خلق،علم و حلم،کیفیت نماز و روزه و تهجّد و حج و اعمالشان،همه و همه بسیار سودمند است. به خصوص حکایاتی از اهل بیت (علیهم السلام) که نوعی برخورد خوب و شایسته و احترام آمیز با نوجوانان را در بردارد،تأثیرگذار تر است.
مثلاً قصه ی پیرمرد و امام حسن و امام حسین(علیه السلام) و کیفیت وضو یاد دادن،یا رفتار پیامبر با کودکان و سلام دادن به آنان،یا بغل کردن و بوسیدن کودکان خردسال مؤمنین. معرفی کودکانِ اهل بیت (علیهم السلام) و جاذبه های رفتاری آنان برای کودکان ما تأثیرگذار تر است و این سخیّت در سن و سال،بیشتر جاذبه می آفریند. محبت در دل کودکان ونوجوانان اگر به صورت یک بذر کاشته شده باشد،با ذکر نمونه های خوب اخلاقی و سیره ی اهل بیت (علیهم السلام) باید آن را آبیاری کرد،تا هم خشک نشود،هم رشد کند و ثمرات بیشتری دهد. این سبب تعمیق محبت می شود. انتخاب شعرهای ناب،زیبا و روان درباره ی شخصیت امامان و اهل بیت (علیه السلام) نیز خواندن و اجرای دلنشین و شیرین آنها ایجاد محبت می کند. از میان انبوه قصاید و اشعار ولایی،باید با آگاهی و ذوق لطیف،دست به گزینش زد. در این مسأله نیز هم چون برنامه های دیگر فرهنگی و هنری برای کودکان و نوجوانان،توجه به نکات روانشناسی و روحیات ویژه ی این مقطع سنّی و تحصیلی ضروری است.
پىنوشت:
1. بحارالانوار،ج101،ص98
2. امالی،صدوق،ج14،ص384
3. همان،ج13،ص384
4. حلیه المتقین،مجلسی،ص106
5. مستدرک الوسایل،ج15،ص139
6. بحارالانوار،ج97،ص228
7. بحارالانوار،ج63،ص448
8. بحارالانوار،ج45،ص8
9. میزان الحکمه،ح5693
10. زندگی ملامحمدباقر مجلسی (رحمت الله علیه)،سیدعلی محمد رفیعی،ص42
11. بحارالانوار،ج23،ص232
12. بحارالانوار،ج27،ص193
13. میزان الحکمه،ج2،ص237
14. بحارالانوار،ج27،ص78
15. بحارالانوار،ج8،ص52
16. الغدیر،ج2،ص361
17. بحارالانوار،ج51،ص148
18. العوالم،بحرانی،ج11،ص
19. بحارالانوار،ج2،ص31
20. اصول کافی،ج1،ص193
21. وسایل الشیعه،ج12،ص247
22. بحارالانوار،ج2،ص68552
