نويسنده: دکتر سيدحسن صانعي
هر محققي بايد بداند که سهم وي در بهره برداي و استفاده از تحقيق به مراتب بيشتر از شرکت کننده در تحقيق است. بنابراين همکاري و شرکت افراد شرکت کننده در يک تحقيق، منافع مستقيمي براي آنها ندارد. لذا نفس شرکت آنها در تحقيق به منزله ي نوعي سرمايه گذاري از طرف شرکت کنندگان مي باشد. سرمايه اي که آنها وقف مي کنند و اغلب در هيچ جا به حساب هم نمي آيد، عبارت است از:
* صرف وقت و انرژي،
* پذيرفتن مشکلات و دشواري هاي تحقيق،
* رعايت شرايط و قيود مطالعه مخصوصاً در بررسي هاي مداخله اي و نيمه مداخله اي،
* تحمل استرس ها و فشارهاي روحي و رواني تحقيق.
* نفس شرکت در تحقيق بعضاً ممکن است منجر به بروز خطراتي براي سلامت و بهداشت جسمي و رواني شرکت کنندگان در مطالعه گردد (1).
درک و فهم محقق از اين مشکلات و تأثيرش بر شرکت کننده موجب مي شود که محقق عنايت و لطف آنان را با تمام وجود احساس و باور نمايد. بنابراين حفظ احترام آنها را وظيفه ي اوليه ي خود پنداشته و هرگز از موضع بالاتري به آنها نگاه نکند، يا آنها را موظف به شرکت در مطالعه نداند و حتي در صورت شرکت در مطالعه موظف به ادامه همکاري نداند.
به منظور باور اين مطلب کافي است تصور شود چنانچه شرکت کننده اي حاضر به ادامه همکاري و مشارکت در تحقيق نشود، اولاً محقق چه مي تواند بکند؟ ثانياً محقق و شرکت کننده هر کدام چه چيزي را از دست مي دهند و چه زيان هايي مي کنند؟ واضح است که به دنبال عدم همکاري يک شرکت کننده، اطلاعاتي را که محقق براي آن برنامه ريزي نموده حاصل نمي شود، ولي او تقريباً چيزي را از دست نمي دهد.
بنابراين محقق بايد همواره مدنظر داشته باشد که تحقيق و ابزارهاي آن (2) حتي الامکان کمترين آزار و مزاحمت را براي شرکت کنندگانش داشته باشد. بدين منظور همواره شخصيت پاسخگو مدنظر محقق و پرسشگر قرار گيرد. از پرسيدن سؤالاتي که موجب رنجش و شرمندگي شرکت کننده مي گردد، حتي المقدور اجتناب نمايد. ولي چنانچه موضوع تحقيق به گونه اي است که پرداختن به اين سؤالات اجتناب ناپذير است بايد اين گونه سؤالات همراه با پوزش، رعايت ادب و نيز بيان به اظهار ناچيزي محقق در پرسيدن اين قبيل سؤالات باشد. البته طرح آن در حضور شرکت کننده مهارت خاصي را مي طلبد که بدين منظور بايد افرادي را تربيت و آموزش داد.
سؤالات کنترل کننده نيز نبايد آنقدر بارز و آشکار باشد که هر پاسخگويي به راحتي متوجه ويژگي اين سؤالات شود. طراحي اين سؤالات نيازمند تخصص و مهارتي است که به هنگام طرح پرسشنامه اعمال شود.
از نکات ديگر اخلاقي، خسته نکردن شرکت کنندگان در مطالعه است. بدين جهت پرسشنامه بايد از نظر تنوع سؤالات محدود به موضوع و هدف خود باشد. بنابراين پرسيدن هر سؤال بي ربطي که در پرسشنامه آورده شود دور از شأن تحقيق و محقق مي باشد. زيرا ممکن است به نحوي سوء استفاده از فرصت تحقيق و از حسن نيت پاسخگو تلقي شود.
ماهيت پرسشنامه هاي تحقيقاتي و نيز نظرسنجي ها، محرمانه بودن کامل آنها است. لذا بايد تلاش نمود تا به پاسخگو باورانده شود که اطلاعات جمع آوري شده از وي کاملاً محرمانه مي ماند و بر اين اصل تأکيد و عمل گردد.
برقراري روابط مطلوب و حسنه با شرکت کنندگان از ديگر اصول اخلاقي برجسته اي است که بايد در مرحله انتخاب و آموزش پرسنل طرح تحقيقاتي همواره رعايت گردد.
در برنامه ريزي يک تحقيق، محقق موظف است تا ارزيابي دقيقي از قابليت ها و موافقت هاي اخلاقي به عمل آورد. براي گسترش و توسعه آن، بايد همه اصول اخلاقي مورد توافق قرار گيرد. لذا محقق بايد تعهدات جدي مشابه و متناظري را لحاظ کند تا راهنمايي هاي اخلاقي را جستجو نموده و موارد ايمني دقيق را به منظور حفاظت از حقوق اساسي انساني و بشردوستانه رعايت نمايد.
مشخص نمودن اينکه شرکت کنندگان در تحقيق، برحسب استانداردهاي مشخص « افراد در معرض خطر » يا « افراد در معرض حداقل خطر » مي باشند يکي از وظايف اوليه اخلاقي در يک تحقيق به شمار مي رود.
به جز در موارد حداقل خطر، دريافت و امضاي يک موافقت نامه کتبي واضح، روشن و مناسب که در آن مسئوليت ها و تعهدات طرفين بيان شده باشد از همه شرکت کنندگان ضروري است. الزام به اجراي همه تعهدات و مفاد موافقت نامه بر عهده محقق مي باشد.
بديهي است که رضايت نامه مربوط به اطفال و شرکت کنندگاني که نارسايي مغزي و اختلال حواس دارند، ساختار جداگانه و خاصي را مي طلبد که بايد توسط والدين يا اولياي آنان تکميل و امضا شود. همچنين محقق بايد همه جوانب و ابعاد مختلف پروژه را که با احتمال معقولي انتظار وقوع آن مي رود، براي شرکت کنندگان بيان نموده و نيز کليه سؤالات آنان درباره ي پروژه تحقيقاتي را به خوبي مرتفع نمايد.
حصول اطمينان از بکارگيري اصول اخلاقي، برخوردهاي اخلاقي همکاران در همه مراحل تحقيق از مسئوليت هاي محقق است.
احترام به آزادي عمل شرکت کنندگان در کاهش همکاري يا حتي خروج از تحقيق در هر زماني بايد مورد توجه محقق باشد. تعهد به حفظ اين آزادي نيازمند توجه و بررسي هاي دقيق تري است.
محقق بايد شرکت کنندگان را از خطرات، ضررها و ناراحتي هاي فيزيکي و رواني که ممکن است از روش هاي تحقيق ناشي شود به دور نگه دارد. اگر چنين مفري در تحقيق وجود نداشته باشد، از وظايف محقق است که به هنگام اخذ رضايت نامه کتبي، شرکت کنندگان را از اين واقعيت ها مطلع سازد.
اطلاعات جمع آوري شده از هر شرکت کننده بايد کاملاً محرمانه و سري بماند، مگر آنکه پيشاپيش با شرکت کنندگان توافق شده باشد. وقتي که امکان دسترسي ديگران به چنين اطلاعاتي وجود دارد، بايد اين امکان همراه با برنامه هايي براي محرمانه ماندن اطلاعات، به عنوان بخشي از رضايت نامه آورده شود و براي شرکت کنندگان توضيح داده شود.
پي‌نوشت‌ها:
1- اين خطرات هنگام اجراي تحقيقات مداخله اي بيشتر مي شود.
2- مهم ترين آنان پرسشنامه و سئوالات مي باشد.
سيدحسن، صانعي؛ (1391)، الفباي تحقيق، تهران: نشر انديشمند، چاپ دوم
.jpg "5 ابزار ضروری برای زنده ماندن در صعودهای زمستانی")
