امام رضا (ع) و گفتمان امامت (5)

تحليل نهايي خطبه امام رضا عليه السلام در مورد امام و امامت

با توجه به فضاهاي پنجگانه در روش پدام براي تحليل گفتمان و با استفاده از گزاره هاي به دست آمده از جدول شماره [4] به ويژه ستونهاي چهارم و پنجم که منعکس کننده «فضاي گفتماني» و «فضاي فراگفتماني» مي باشند، مي توان به اختصار دال هاي مرکزي و فراگفتماني متن که عمدتاً بر پايه ارتباط «بينامتني» و «بيناگفتماني» متکي است و بخش هايي از آن با استناد به قرآن کريم و ساير روايات و احاديث مورد تحليل قرار گرفته اند، را به دست آورد. جدول شماره [1] و نمودار شماره [1] بيانگر موارد مزبور است.

اطاعت امام، اطاعت خدا	رویکرد اعتقادی
امامت یک اصل دینی
امامت انتصابی خداوند
امامت معیار ایمان است
ایمان عامل شناخت امام
عصمت امام
امامت، رهبری جهانی	رویکرد سیاسی
امامت، هدایت است
نجات بشریت
امام حاکم جامعه اسلامی
امام انتخاب مردم نیست
استمراریت امامت تا قیامت
امام خلیفه الله است
امامت در خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است	رویکرد تاریخی
حضرت علی علیه السلام و فرزندانش امامان هستند
تفاوت امام با سایر مردم
امامت فراتر از پیامبری	رویکرد فرهنگی
تبیین دین
انسان کامل	رویکرد عرفانی
حلم امام حافظ اسلام	رویکرد اخلاقی
معیار حق و باطل
لدنی بودن علم امام	رویکرد معرفتی
ایمان عامل شناخت امام
کمال دین	رویکرد اجتماعی

دال هاي مرکزي و فراگفتماني امامت در خطبه امام رضا عليه السلام
دال هاي مرکزي و فراگفتماني امامت در خطبه امام رضا عليه السلام
همان گونه که در جدول [1] و نمودار [1] ديده مي شود، محورهاي اساسي بيانات امام رضا عليه السلام در مورد امامت شامل چندين رويکرد مهمي است که به اختصار مورد تحليل قرار مي گيرند.
اول: رويکرد اعتقادي
رويکرد اعتقادي، اولين رويکردي است که امام عليه السلام در دو محور مهم مورد تأکيد قرار مي دهند.
1- محورهاي عقيدتي امامت: در اين محور امام بر سه دال مرکزي مهمي اشاره مي کنند که اساس امامت را تعيين مي کند.
(1) امامت يک اصل ديني است؛
(2) امامت انتصابي خداوند است؛
(3) تأکيد بر عصمت امام.
در حقيقت امام عليه السلام بر اين سه دال مرکزي که امامت يک اصل ديني و نه يک فرع ديني است که بايد مصداق آن توسط خداوند متعال مشخص گردد و اين که امام بايد معصوم باشد مورد تأکيد قرار مي دهند.
اين سه مؤلفه مهم امامت تبيين کننده همه مسائل مربوط به امامت از منظر اعتقادي است. با اين رويکرد امام نه تنها تکليف مأمون را مشخص کرده است، بلکه تکليف همه کساني که به ناحق بر مسند حاکميت نشسته بودند و امامان معصوم عليهم السلام را از هدايت جامعه محروم ساخته اند، روشن مي کند.
2- محورهاي اعتقادي پيروان: در اين محور امام بر دو دال مهمي اشاره مي کنند که اساس پيروي از امامت را تعيين مي کند.
(1) اطاعت امام، اطاعت خدا؛
(2) امامت معيار ايمان است.
پيروان واقعي اسلام با ويژگي هاي اعتقادي آنان نسبت به امام مشخص مي گردد. اين دو ويژگي مهم در دو مفهوم اساسي مستتر است: «طاعت»، «ايمان» است. هر دو مفهوم در مورد پيروي از امام مطرح شده اند. اطاعت از امام اولين گام براي بازنمايي اعتقادي است و دومين گام، تعيين کننده درجه ايمان است. اين دو مفهوم براساس دو دال مرکزي «ايمان» و «اطاعت» شکل گرفته و محوريت اعتقادي پيروان اسلام راستين را مشخص مي کند که يکي «اعتقاد قلبي» و ديگري «اعتقاد عملي» است. اگر اين دو اعتقاد حول يک محور به نام «امامت» شکل نگيرند، ايمان و اعتقاد واقعي به اسلام وجود نخواهد داشت.
دوم- رويکرد معرفتي: در اين محور امام بر دو دال مهمي اشاره مي کنند که اساس رويکرد معرفتي نسبت به امام و امامت است.
(1) لدني بودن علم امام؛
(2) ايمان عامل شناخت امام.
در اينجا با دو مفهم اساسي که يکي «علم» و ديگري «شناخت» روبروي هستيم که هر دو از مقوله هاي معرفت اند. ايمان به علم لدني امام و شناخت امام از طريق ايمان عميق يک رويکرد «معرفت شناسانه» به امامت است که حول محور «علم» شکل گرفته است.
لدني بودن علم امام به معناي تسلط بر «غيب» در زماني که امام عليه السلام خواستار آن باشد نيز دلالت مي کند. و ايمان نيز مبنائي براي شناخت چنين علم و تسلط غيبي است. بنابراين، در اينجا با دو شناخت روبه رو هستيم يکي شناختي که متعلق به امام است و ديگري شناختي که متعلق به پيروان امام است. شناخت اولي بر پايه علم لدني و شناخت دومي بر پايه ايمان است. گويي هر دو رويکرد بازنمايي يک واقعيت مهمي است که در «معرفت» و چگونگي رسيدن به اين معرفت استواراند که بر «اعتقاد» متکي است. اعتقاد به علم فراگير امام از طريق تسلط بر غيب و شناخت امام براساس شناخت اعتقادي. به عبارت ديگر هر دو شناخت ريشه در رويکرد شهودي و غير تجربي دارند.
سوم- رويکرد عرفاني: در اين رويکرد بر يک دال مهم مرکزي يعني «انسان کامل» اشاره مي شود. امام نمونه يک انسان کامل و «خليفه الله» بر روي زمين است. اين مفهوم مهم که يک رويکرد عرفاني به امامت مي تواند تلقي گردد بر مبناي نوعي از معرفت قلبي استوار است که امام واجب الاطاعه منصوب شده از سوي خداوند متعال که بر علم لدني و غيب در مواقع لزوم مسلط است بايد يک انسان کامل از همه جهات باشد که بتواند هدايت انسان هاي ديگر را عهده دار گردد.
چهارم- رويکرد اجتماعي: اين رويکرد در ديدگاه ها، هدايت ها، بيانات و اعمال و رفتار امام مشاهده مي شود که بر يک امر مهم يعني «کمال دين» و يا به عبارت ديگر «نمونه ايده آل ديني» استوار است. هر امام در هر مرحله تکميل کننده دين به معناي تبيين کننده ابعاد نهفته دين است. از سوي ديگر، امام خود تجسم «کمال دين» به معناي «دين کمال» است. اين ويژگي در همه ابعاد محقق مي شود که رويکرد اعتقادي نيز بر آن متکي است.
پنجم- رويکرد فرهنگي: اين رويکرد بر دو مفهوم يا دال مرکزي استوار است که عبارت اند از:
(1) فراتر بودن امامت از پيامبري
امامت امري است فراتر از پيامبري. به عبارت ديگر، پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم نيز امام است. اين يک ويژگي مهمي است که مي تواند آثار فرهنگي و سياسي و اجتماعي داشته باشد که هدايت و رهبري امام را مورد تأکيد قرار مي دهد. تأکيد امام رضا عليه السلام بر اين ويژگي که قرآن نيز بر آن تأکيد مي کند. (1) به همين دليل است که پيامبري اگر مهم است و پيامبر واجب الاطاعه است، امامت که موقعيتي فراتر از پيامبري است سزاوارتر به توجه و اطاعت کردن مي باشد.
(2) تبيين دين
امام در راستاي «تبيين دين» حرکت مي کند. تبيين ابعاد دين در هر مرحله نيازمند يک «تبيين کننده» اي است که علم لدني دارد و بر غيب مسلط است. امام مصداق اتم چنين تبيين کننده است.
ششم- رويکرد اخلاقي: در اينجا به دو مفهوم يا دال اساسي رو به رو هستيم.
(1) حلم امام حافظ اسلام
(2) معيار حق و باطل بودن امام
«حلم و صبر» حفاظت از جامعه اسلامي و امت مسلمان در طول تاريخ اسلامي يکي از مهم ترين ويژگي هاي امام معصوم است. علي رغم سلطه حاکمان نابحق، صبر و حلم امام بر اين انحراف سلطه گر، يک صبر و حلمي است که معيار امامت به شمار مي آيد.
از طرف ديگر، امام حليم، در طوفان حوادث و حکمراني هاي فاسد و غير صالح، معيار حق و باطل به شمار مي آيد. اين معيار در زمان سلطه حکمرانان غير صالح به شدت اهميت دارد. به عبارت ديگر، اسلام واقعي در شرايط غير صالح، با وجود «امام» شناخته مي شود. اگر «امام» در اين شرايط غير صالح وجود نداشته باشد، قطعاً جامعه اسلامي با انحراف هاي به وجود آمده از اسلام واقعي به شدت دور خواهد شد.
هفتم- رويکرد سياسي: شايد مهم ترين رويکردي که در بيان امام رضا عليه السلام در مورد امام و امامت مطرح شده باشد در همين رويکرد نهفته است. اين رويکرد با طرح دال هاي مرکزي ذيل مورد تأکيد قرار گرفته است.
(1) امامت رهبري جهاني؛
(2) امامت هدايت است؛
(3) امامت نجات بشريت است؛
(4) امام حاکم جامعه اسلامي؛
(5) امام انتخاب مردم نيست؛
(6) استمرار امامت تا قيامت؛
(7) امام خليفه الله است.
هفت محور اساسي فوق بيانگر «شبکه معنايي امامت» از منظر سياسي است که بديهي است ريشه در دين و رويکرد اعتقادي نيز دارد.
محورهاي فوق در چهار رويکرد اساسي قابل مطالعه هستند:
1- امام منصوب الهي؛
2- امام حاکم جامعه اسلامي؛
3- امام رهبر جهاني؛
4- امام ناجي بشريت.
چهار رويکرد فوق الذکر که جنبه هاي مهم «حاکميتي - سياسي» بر آنها غلبه دارد نشان دهنده ديدگاه مربوط به امام و امامت در جهان است که در خطبه امام رضا عليه السلام مورد تأکيد قرار گرفته شده اند.
در نمودار شماره [2] مفاهيم اساسي اين رويکرد نشان داده شده اند. مطالعه اين مفاهيم بيانگر اين است که امامت و امام يک منصب الهي است که با انتخاب مردم صورت نمي گيرد بلکه با تعيين خداوند مشخص مي گردد. به عبارت ديگر، حاکميت از آن «الله» است که امام به عنوان «خليفه الله» بر روي زمين منصوب او است که عهده دار هدايت جامعه اسلامي و رهبري جامعه جهاني است. امام حاکم جامعه اسلامي است و هر فرد ديگري که اين حاکميت را به ناحق مي گيرد در حقيقت غصب کننده مقام امامت در جامعه است. اما از سوي ديگر، امامت يک رهبري جهاني است و امام منجي بشريت است. اين نگاه به امام، يک نگاه فراتر از يک نگاه «فروگفتماني» منحصر به جامعه اسلامي است، بلکه يک رويکرد «فراگفتماني» است که امام را هادي، ناجي و رهبر جهان مي داند. امام در حقيقت در اين نگاه، هادي و رهبر همه جهان است. اگر اين موقعيت به دليل غصب حکومت توسط حاکمان غير صالح اشغال شده است، در نهايت به امام معصوم در زمان مناسب منتقل مي شود که منجي واقعي انسانها و گسترنده عدالت در سطح جهان مي باشد.
شبکه معنايي مفاهيم سياسي امامت
هشتم- رويکرد تاريخي: رويکرد تاريخي ناظر به شيوه شناخت امام از نظر تاريخي و بينانسلي است. اين رويکرد شامل سه محور اساسي و بيانگر اهميت نگاه بينانسلي در تعيين و شناخت امام است.
(1) امامت در خاندان پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم است؛
(2) حضرت علي عليه السلام و فرزندانش امامان هستند؛
(3) تفاوت امام با ساير مردم.
بنابراين، مي توان گفت که امام نه تنها منصوب خداوند است بلکه از نگاه بينانسلي نيز بايد از خاندان پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم و از فرزندان حضرت علي عليه السلام باشد. امام منتسب به اين دو ويژگي قطعاً با ساير مردم تفاوت دارد و اين ويژگي بينانسلي به عنوان يکي از شاخص هاي مهم امامت به شمار مي آيد.
مطالعه تاريخ عباسيان که خود را به گونه اي منتسب به پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم مي کردند، بيانگر اهميت اين رويکرد تاريخي و بينانسلي در تعيين و شناخت امام واقعي است. تاريخ اسلامي شاهد بسياري از اين انتساب ها و رويکردهاي بينانسلي براي ايجاد انحراف در شناخت امام از اين منظر است.

نتيجه گيري و جمع بندي نهايي

مطالعه گفتمان امامت از منظر امام رضا عليه السلام با داشتن تجربه تحميلي ولايت عهدي و به وجود آمدن موقعيت مناسب براي طرح گفتمان اساسي مربوط به تعيين امام و شناخت موقعيت امامت، بيانگر چندين رويکرد مهمي است که تلاش شد مفاهيم و دال هاي مرکزي آن در اين بحث تفصيلي کشف و مورد تحليل قرار گيرند.
در اين رابطه با به کارگيري روش عملياتي تحليل گفتمان (پدام) که پيشنهاد نگارنده براي ارائه راه حل عملياتي تحليل گفتمان به شيوه فرايندي و منظم و بومي سازي آن روش براي متون ديني با مطالعه فضاهاي پنجگانه «ساختاري»، «معنايي»، «ارتباطي»، «گفتماني» و ‌«فراگفتماني»، خطبه امام رضا عليه السلام در رابطه با امام و امامت مورد تحليل قرار گرفت. تبيين رويکردهاي موقعيتي - اجتماعي براي کشف زمينه هاي خلق گفتمان امامت توسط امام رضا عليه السلام با طرح نظريات مربوط به «زيست - قدرت» و «زيست - سياست» که تبيين کننده رويکردهاي مربوط به «سلطه» و «تدبير» در اقدامات و رفتارهاي مأمون عباسي و امام رضا عليه السلام به ويژه قبل و بعد از تحميل ولايت عهدي و تحليل مذاکره صورت گرفته ميان امام رضا عليه السلام و مأمون براي پذيرش خلافت، ولايت عهدي يا شهادت، نشان دهنده ي زمينه ها و بافت هاي مربوط به ضرورت خلق گفتمان امام و امامت توسط آن امام معصوم عليهم السلام است.
مطالعه و تحليل گفتماني خطبه امام رضا عليه السلام در همين زمينه بيانگر 8 رويکرد مهم «اعتقادي»، «معرفتي»، «عرفاني»، «اجتماعي»، «فرهنگي»، «اخلاقي»، «سياسي» و «تاريخي» است که محورهاي اساسي هر رويکرد در اين مطالعه مشخص شده اند.
اهميت فراتر اين مطالعه زماني مشخص مي شود که محورها و دال هاي اساسي مطرح شده در اين خطبه درباره امام و امامت را مطلعي براي مراحل بعدي امامت و تبيين موقعيت امام دوازدهم عليه السلام که رهبر جهان و منجي بشريت است، مورد توجه قرار دهيم.
به عبارت ديگر، امام به بهره گيري از موقعيت و شرايط تحميلي «ولايت عهدي» و «غصب حکومت توسط مأمون» و همچنين «ضرورت بازگشت حاکميت به امامان معصوم عليهم السلام»، زمينه را براي طرح مسائل کلان تر مربوط به حاکميت نهايي جهان توسط امام معصوم حضرت مهدي عجل الله تعالي فرجه الشريف مهيا مي سازند و با طرح مفهوم وسيع امامت به عنوان «حاکم جامعه اسلامي»، «رهبر جهان» و «منجي بشريت» زمينه ي ظهور «گفتمان مهدوي» در سطحي وسيع تر و آشکارتر را در جامعه اسلامي و جهاني را مهيا نمودند.

پي‌نوشت‌:

1. «وَإِذِ ابْتَلَى‏ إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَاماً قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَتِي قَالَ لاَ يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ» (البقره، 124/2) (و چون ابراهيم را پروردگارش با کلماتي بيازمود، و وي آن همه را به انجام رسانيد، [خدا به او] فرمود: «من تو را پيشواي مردم قرار دادم». (ابراهيم [پرسيد: «از دودمانم [چطور]؟» فرمود: «پيمان من به بيدادگران نمي رسد».)

منابع تحقيق:
قرآن کريم.
1. ابراشي، محمد عطيه (1964 م) روح الاسلام، قاهره: مکتبه الانجلو المصريه.
2. ابن اثير، علي بن محمد (1417 ق)، الکامل في التاريخ، بيروت: دار الکتاب العربي.
3. همو (بي تا) تاريخ کامل وقايع قبل از اسلام، ترجمه ي ابوالقاسم حالت، مؤسسه مطبوعات علمي.
4. ابن بابويه، محمد بن علي (1367 ش)، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، بي جا، طليعه النور.
5. همو (1363 ق)، عيون اخبار الرضا عليه السلام، قم: انتشارات جهان.
6. همو (1404 ق)، عيون اخبار الرضا عليه السلام، بيروت: مؤسسه الاعلمي.
7. ابن حجر عسقلاني (1377 ق)، تهذيب التهذيب، نجف: دارالکتب الاسلاميه.
8. ابن شعبه، حسن بن علي (1342 ق)، تحف العقول عن آل الرسول، انتشارات اسلاميه.
9. ابن شهرآشوب، محمد بن علي (1375 ق)، مناقب آل ابي طالب، نجف: المطبعه الحيدريه.
10. ابن طقطقي، محمد بن علي (1350 ش)، تاريخ فخري، ترجمه ي محمد وحيد گلپايگاني، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
11. ابن قتيبه، عبدالله بن مسلم (1410 ق)، الامامة و السياسة، بيروت: دار الاضواء.
12. ابن کثير، اسماعيل بن عمر (1367 ق)، البدايه و النهايه، بيروت: دار احياء التراث العربي.
13. ابن معتز، عبدالله بن محمد (1976 م)، طبقات الشعراء، بيروت: دار المعارف.
14. أعلام الهدايه (1430 ق)، الامام علي بن موسي الرضا عليه السلام، بيروت: المعاونيه الثقافيه للمجمع العالمي لأهل البيت عليهم السلام.
15. امين، احمد (1933 م)، ضحي الاسلام، بيروت: دار الکتب العربي.
16. بشير، حسن (1384 ش)، "تحليل گفتمان: دريچه اي براي کشف ناگفته ها: تحليل مقاله مورخ 27 فوريه 2001 روزنامه گاردين انگليس درباره ايران "، تهران: مرکز تحقيقات دانشگاه امام صادق عليه السلام.
17. همو (1391 ش / الف)، "رسانه هاي بيگانه: قرائتي با تحليل گفتمان"، از مجموعه تحليل گفتمان رسانه هاي جهان (کتاب دوم)، تهران: انتشارات سيماي شرق.
18. همو (139 ش / ب)، «رويکردهاي اجتماعي در گفتمان روايي امام صادق عليه السلام: مقدمه اي بر گفتمان ديني روايي»، ابعاد شخصيت و زندگي امام صادق عليه السلام، به کوشش احمد پاکتچي، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق عليه السلام.
19. بيهقي، ابوالفضل محمد بن حسين (1368 ش)، تاريخ بيهقي، به کوشش خليل خطيب رهبر، تهران: سعدي.
20. پاکتچي، احمد (1391 ش) «شرايط علمي و فرهنگي در عصر امام صادق عليه السلام و بستر شکل گيري مذهب جعفري"، ابعاد شخصيت و زندگي امام صادق عليه السلام، مجموعه مقالات به کوشش احمد پاکتچي، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق عليه السلام.
21. همو (1392 ش) «وحدت امت با محوريت سنت نبوي صلي الله عليه و آله و سلم در ادعيه رضوي»، جستاري در ادعيه رضويه با تأکيد بر الصحيفه الرضويه الجامعه، به کوشش مرتضي سلمان نژاد، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق عليه السلام.
22. پهلوان نژاد، محمدرضا و مهدي رجب زاده (1389 ش)، «تحليل متن شناسي زيارتنامه حضرت امام رضا عليه السلام بر پايه نظريه کنش گفتار»، مطالعات اسلامي، فلسفه و کلام، سال چهل و دوم، شماره ي 85/2، پاييز و زمستان 1389، صص 37-54.
23. جاني پور، محمد و عباس تقويان (1392 ش)، «تحليل محتواي ادعيه رضويه»، جستاري در ادعيه رضويه با تکيه بر الصحيفه الرضويه الجامعه، مجموعه مقالات به کوشش مرتضي سلمان نژاد، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق عليه السلام.
24. جرداق، جورج (1958 م)، الامام علي صوت العدالة الانسانيه، بيروت: دار الفکر العربي.
25. جعفريان، رسول (1368 ش)، «اسوه هاي بشريت (8): امام رضا»، مجله نور علم، شماره: 34، اسفند 1368.
26. جلوب، ژان (1966 م)، امبراطوريه العرب، بيروت: دارالکتاب العربي.
27. حمدالله مستوفي، (1361 ش)، تاريخ گزيده، تهران: دنياي کتاب.
28. حيدر، اسد (1422 ق)، الامام الصادق و المذاهب الاربعة، بيروت: دار التعارف.
29. خضري، محمد (1997 م)، الدوله العباسيه، بيروت: مؤسسه الکتب الثقافيه.
30. دلوز، ژيل، آنتونيو نگري، و مايکل هارت (1386 ش)، بازگشت به آينده، ترجمه ي رضا نجف زاده، تهران: گام نو.
31. دهخدا، علي اکبر (1328 ش)، لغت نامه دهخدا، تهران: چاپخانه مجلس.
32. ديليني، تيم (1388 ش)، نظريه هاي کلاسيک جامعه شناسي، ترجمه ي بهرنگ صديقي و وحيد طلوعي، تهران: ني.
33. دينوري، ابوحنيفه احمد بن داوود (1366 ش)، اخبار الطوال، ترجمه ي محمود مهدوي دامغاني،‌ تهران: انتشارات ني.
34. شلبي، احمد (1387 ش)، تاريخ اسلام و تمدن اسلامي، ترجمه ي محمد حسين ساکت، تهران: نگاه معاصر.
35. طاهري، مرتضي (1386 ش)، امام يگانه دوران (جلوه هاي امامت و ولايت در کلام امام رضا عليه السلام)، تهران: نشر مؤمن.
36. طباطبايي، محمدحسين (1396 ق)، الميزان في تفسير القرآن، تهران: دار الکتب الاسلاميه.
37. طبري، محمد بن جرير (1408 ق)، تاريخ الامم و الملوک، بيروت: دار الکتب العلميه.
38. عاملي، سيد جعفر مرتضي (1368 ش)، زندگاني سياسي امام رضا عليه السلام، ترجمه و تحقيق دفتر انتشارات اسلامي وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، قم: کنگره ي جهاني حضرت امام رضا عليه السلام.
39. عرفان منش، جليل (1374 ش)، جغرافياي تاريخي هجرت امام رضا عليه السلام از مدينه تا مرو، مشهد: آستان قدس رضوي.
40. عمادالدين طبري، محمد بن علي (1420 ق)، بشاره المصطفي، به کوشش جواد قيومي، قم: مؤسسه النشر الاسلامي.
41. فرکلاف، نورمن (1379 ش)، تحليل انتقادي گفتمان، ترجمه ي فاطمه شايسته پيران و ديگران، تهران: مرکز مطالعات و تحقيقات رسانه ها.
42. فلسفي، محمدتقي (1404 ق)، فرصت ولايت عهدي امام عليه السلام در نشر معارف اسلامي، مشهد: کنگره جهاني حضرت رضا عليه السلام.
43. فوکو، ميشل (1391 ش)، سوژه و قدرت، کتاب ميشل فوکو فراسوي ساخت گرايي و هرمنوتيک، ترجمه ي حسين بشيريه، تهران: نشر ني.
44. قلقشندي، احمد بن علي (بي تا)، نهايه الارب في معرفه انساب العرب، بيروت: دار الکتب العلميه.
45. قمي، عباس (1350)، منتهي الامال، کتابفروشي علميه اسلايه.
46. کليني، محمد بن يعقوب (1377 ش)، اصول الکافي، به کوشش علي اکبر غفاري، تهران: انتشارات اسلامي.
47. گيدنز، آنتوني (1386 ش)، جامعه شناسي، ترجمه ي منوچهر صبوري، تهران: ني.
48. لجنه التأليف مؤسسه البلاغ (1414 ق)، موجز سيره الرسول صلي الله عليه و آله و سلم و اهل البيت عليهم السلام، تهران: مؤسسه البلاغ.
49. مجلسي، محمدباقر (1403 ق)، بحارالانوار، بيروت: مؤسسه الوفاء.
50. همو (1412 ق)، بحارالانوار الجامعه لدرر أخبار الائمه الاطهار عليهم السلام، تهران: دار الکتب الاسلاميه.
51. مجموعه من العلماء و الباحثين (1431 ق)، الموسوعه العربيه الميسره، بيروت - صيدا: المکتبه العصريه.
52. محقق، سيد علي (1357 ش)، زندگاني پيشواي هشتم امام علي بن موسي الرضا عليه السلام، قم: انتشارات نسل جوان.
53. محمدي ري شهري، محمد (1391 ش)، منتخب ميزان الحکمه با ترجمه فارسي، تلخيص سيد حميد حسيني، ترجمه ي حميدرضا شيخي، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحديث.
54. محمودي، محمدباقر (1354 ش)، نهج السعاده في مستدرک نهج البلاغه، بيروت: مؤسسه الاعلمي للمطبوعات.
55. مدرسي، محمدتقي (1410 ق)، الامام الرضا عليه السلام قدوه و اسوه، مکتب العلامه المدرسي.
56. مرتضوي، سيد محمد (1385 ش)، ولايت عهدي امام رضا عليه السلام، مشهد: بنياد پژوهش هاي اسلامي، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوي.
57. مسعودي، ابوالحسن علي (1343 ق)، اثبات الوصيه، ترجمه ي محمدجواد نجفي، تهران: کتابفروشي اسلاميه.
58. همو (1404 ق)، مروج الذهب و معادن الجوهر، بيروت: دارالمعرفه.
59. مسند الامام الرضا عليه السلام (1406 ق)، به کوشش عزيزالله عطاردي، مشهد: آستان قدس رضوي.
60. موحد ابطحي، محمدباقر (1423 ق)، الصحيفه الرضويه الجامعه، قم: مؤسسه الامام المهدي عليه السلام.
61. نگري، آنتونيو و هارت، مايکل (1384 ش)، امپراتوري (تبارشناسي جهاني شدن)، ترجمه ي رضا نجف زاده، تهران: قصيده سرا.
62. ون دايک، تئون اي (1389 ش)، مطالعاتي در تحليل گفتمان: از دستور متن تا گفتمان کاوي انتقادي، ترجمه ي پيروز ايزدي و ديگران، تهران: مرکز مطالعات و تحقيقات رسانه ها.
63. هال استيوارت (1378 ش)، «رمزگشايي و رمزگذاري»، سايمن دورينگ، ترجمه ي حميرا مشيرزاده، تهران: آينده پويان.
64. يعقوبي، احمد (1366 ش)، تاريخ يعقوبي، ترجمه ي محمدابراهيم آيتي، تهران: انتشارات علمي و فرهنگي.
1. Austin, J. L. (1970), "How to Do Things with Words," in: The William James Lectures Delivered at Harvard University in 1955, Edited by: J. O. Urmson and Marian Sbisa, Cambridge, Massachusetts: Harvard Universoty Press, 1962.
2. Foucault, M. (1972), The Archaeology of Knowledge, Translated by: A. Sheridan, London: Routledge [1962].
3. Gee, James P. (1999), An Introduction to Discourse Analysis: Theory and Method, New York: Routledge.
4. Gudykanst, Willian B. (2005), Theorizing About Intercultural Communication, Sage Publication.
5. Gutas, D. (1998), Greek Thought, Arabic Culture, The Graeco-Arabic Translation Movement in Baghdad and Early ‘Abb?sid Society (2nd – 4th – 10th Centuries), Routledge.
6. Harris, G.H. (1911), "Bio-Politics", The New Age: A Weekly Review of Politics, Literature, and Art, Vol. X, No.9, December 28, p.197.
7. Laclau, E. and Mouffe, C. (1985), Hegemony and Socialist Strategy, Toward a radical Democratic Politics, London: Verso.
منبع مقاله :
هوشنگي، حسين؛ (1392)، ابعاد شخصيت و زندگي حضرت امام رضا (عليه السلام)، تهران: دانشگاه امام صادق (ع)، اول