چگونه صوت يا صدا در انسان توليد مي شود؟

توليد صوت يا صدا در انسان يکي از مکانيسم هاي بسيار ظريف و پيچيده اي است که در بين موجودات عالم منحصر به فرد به نظر مي رسد. يکي از جنبه هاي مهم در مورد صداي انسان، کنترلي است که او بر آن دارد. انسان هم مي تواند تا حدود زيادي عملکرد حنجره اش را به طور ارادي تغيير دهد، و هم مي تواند صداي توليد شده را در حال عبور از مسير صوتي دستخوش تغييراتي گرداند. همه افراد به طور روزمره اين تغييرات را بر صداي خود اعمال مي کنند، ولي برخي از افراد در انجام اين کار مهارت خاصي دارند و تغييراتي را در صداي خود اعمال مي کنند که ديگران ظاهراً از اعمال آن تغييرات ناتوانند. ميزان توانايي يا مهارت در ايجاد تغييرات مختلف در صدا، به ميزان کنترلي بستگي دارد که فرد بر مکانيسم هاي تنفس، آواسازي، تشديد صوت، و توليد صداهاي گفتاري خود دارد.
صوت در حنجره توليد مي شود. صوت يا صدايي که در حنجره توليد مي شود صدايي ضعيف، زمخت و ناخوشايند است. اين صداي ضعيف، زمخت و ناخوشايند در حين عبور از حنجره، حلق، بيني و دهان دچار تغييرات مختلف و بسيار مهمي مي شود. عملکرد قسمتهاي مختلف اندام هاي گفتاري باعث ايجاد اين تغييرات مي شود. هر قسمت از اندام هاي گفتاري باعث ايجاد تغيير يا تغييرات خاصي در صوت يا صداي در حال عبور مي شود.
جهت آشنايي خوانندگان عزيز با نحوه عملکرد اندام هاي گفتاري در حين توليد صوت و گفتار، ابتدا به اختصار ساختار و عملکرد حنجره را شرح مي دهيم و سپس به ساختار و عملکرد قسمت هاي ديگر اندام هاي گفتاري خواهيم پرداخت.

نماي قدامي ساختار غضروفي حنجره

ساختار و عملکرد حنجره

حنجره وسيله ي توليد صدا در انسان است و مي توان آن را منبع توليد صدا نيز ناميد. حنجره ساختار بسيار پيچيده اي دارد. در اينجا، ما به اختصار به ذکر برخي از موارد ابتدايي و مهم اکتفا مي کنيم. حنجره داراي يک قسمت استخواني و چند قسمت غضروفي است که شکل کلي ساختمان آن را حفظ مي کنند. قسمت استخواني، استخوان هايوئيد نام دارد که اندکي بالاتر از ساختمان غضروفي حنجره قرار دارد. اين غضروفها عبارت اند از غضروف هاي کريکوئيد (1)، تايروئيد (2)، اپيگلوت (3)، آريتنوئيدها (4)، کرنيکيوليت ها (5)، و کيونئيفورم ها (6). سه غضروف اول، غضروف هاي فرد هستند که در خط وسط قرار دارند و نيمه هاي چپ و راست آن ها داراي ساختار متقارن است. سه غضروف بعدي، به صورت جفت هستند که هر کدام، با جفت مقابل خود در طرف ديگر متقارن است. اين غضروف ها با يکديگر به نحو خاصي اتصال دارند و ساختار حنجره را به گونه اي شکل داده اند که امکان عملکردهاي بسيار ظريف ممکن شود. عضلات حنجره به اين غضروف ها اتصال دارند و انقباض هاي بسيار ظريف و بسيار دقيق آن ها شرايط لازم براي آواسازي را فراهم مي سازد.
عضلات حنجره را مي توان به عضلات داخلي و خارجي تقسيم کرد. عضلات داخلي حنجره عبارتند از: کريکوتايروئيدها (7)، کريکوآرتنوئيدهاي خلفي (8)، کريکوآريتنوئيدهاي کناري (9)، آريتنوئيد عرضي (10)، آريتنوئيدهاي مايل (11)، و تايروآريتنوئيدها (12). محل اتصال هر دو سر اين عضلات، قسمتهايي از غضروف هاي حنجره است. عضلات خارجي، که قسمت عمده اي از عضلات جلوي گردن را تشکيل مي دهند يک سرشان به يکي از غضروف هاي حنجره يا استخوان هايوئيد متصل است و سر ديگرشان به قسمت هاي مختلفي از گردن يا نواحي اطراف آن اتصال دارد.
عضلات کريکوتايروئيد در دو طرف، بخش مهمي از چين هاي صوتي را مي سازند. نکته ي مهمي که ذکر آن در اينجا لازم است اين است که چيزي به نام تار در حنجره وجود ندارد بلکه قسمت مرتعش شونده در حنجره، ساختار چين مانندي دارد که در دو طرف به صورت قرينه است و متخصصين آنها را چين صوتي مي نامند. در بالاي هرچين صوتي، يک چين کاذب وجود دارد که در حال استراحت، تنفس، و آواسازي، در وضعيت کناري قرار دارد. وجود اين چين ها باعث مي شود تا در نماي حنجره از بالا، فقط بخش مياني هر چين صوتي قابل مشاهده باشد.

نماي حنجره از بالا در دو حالت استراحت و آواسازي
وظيفه ي مهم عضلات داخلي حنجره، تنظيم قسمت هاي مختلف آن بويژه چين هاي صوتي براي آواسازي است. وظيفه ي مهم عضلات خارجي حنجره، تنظيم جايگاه عمودي افقي حنجره در جلوي گردن در زمان آواسازي و استراحت است.
چين هاي صوتي از قسمت جلو به يک ديگر متصل هستند و در قسمت عقب از يکديگر جدا هستند ولي قابليت دور و نزديک شدن را دارند. دور و نزديک شدن چين هاي صوتي از يکديگر، در اثر عملکرد عضلات داخلي حنجره انجام مي شود. در حالت استراحت يا تنفس، چين هاي صوتي از يکديگر دور هستند و هوا آزادانه از بين آنها عبور مي کند. در حالت آواسازي، چين هاي صوتي در تماس با يکديگر قرار دارند و هوا نمي تواند آزادانه از بين آن ها عبور کند بلکه با فشار تنظيم شده تنفس، هوا از بين آنها عبور مي کند و باعث ارتعاش چين هاي صوتي مي شود.
اگر در حين آواسازي، تماس لبه داخلي چين هاي صوتي با فشار عضلاني بيشتر از حد معمول همراه باشد، بديهي است براي خروج هوا از بين آن ها و انجام آواسازي، فرد به فشار تنفسي بيشتر نياز خواهد داشت که در اثر عملکرد عضلات بازدم با نيرويي بيشتر ايجاد خواهد شد. جهت رعايت بهداشت صوتي، لازم است هم تماس لبه هاي داخلي چين هاي صوتي دو طرف با حداقل فشار لازم ايجاد شود، و هم فشار تنفسي به حداقل مقدار لازم برسد.

نمايي ساده از لايه هاي مختلف هر چين صوتي
نکته ي مهم ديگري که نبايد از نظر دور بماند اين است که هر چين صوتي، داراي يک لايه سطحي غشايي است که در زير آن، لايه اي نرم وجود دارد که لايه ي عضلاني زيرين را در برمي گيرد. اين لايه ي غشايي است که در فرايند آواسازي مرتعش مي شود. نيروي لازم براي ارتعاش اين لايه غشايي نازک، توسط سيستم تنفسي تأمين مي شود. در حين دم، چين هاي صوتي کنار مي روند و از يکديگر فاصله مي گيرند و هواي وارد شونده به آساني وارد ناي و ريه ها مي شود. در حين آواسازي، چين هاي صوتي در اثر عملکرد عضلات داخلي حنجره به يکديگر نزديک شده و از نظر طول و ميزان کشش يا سفتي تنظيم شده و براي آواسازي آماده مي شوند. سپس فشار بازدمي به ميزان حساب شده اي باعث باز شدن دريچه بسته بين چين هاي صوتي مي شود. هواي بازدمي بتدريج از بين چين هاي بسته خارج مي شود و آن ها را به ارتعاش در مي آورد. لذا، بايد توجه داشت که نقش سيستم تنفس در آواسازي بسيار مهم است.

ساختار و عملکرد قسمت هاي ديگر اندام هاي گفتاري

صداي توليد شده در حنجره، از قسمت هاي مختلف حلق عبور مي کند و اگر راه دهان بسته و راه دهان باز باشد ضمن عبور از فضاي دهان، از بين دندانهاي پيشين و لب ها خارج شده و وارد فضاي بيرون مي شود تا به گوش شنونده و حتي گوينده برسد. اگر راه بيني باز و راه دهان بسته باشد، صدا وارد فضاي بيني مي شود و از سوراخ بيني خارج خواهد شد؛ مانند حالتي که در حين توليد صداي /m/ پيش مي آيد. اگر راه هاي بيني و دهان هر دو باز باشند، صدا وارد حفرات بيني و دهان مي شود و از بين لبها و همچنين از سوراخ بيني خارج خواهد شد.

نمايي از قسمت هاي مختلف اندام هاي گفتاري
حلق را مي توان به سه قسمت فوقاني يا خيشومي، مياني يا دهاني، و تحتاني تقسيم کرد. حلق دهاني درست در پشت فضاي دهان قرار دارد. حلق تحتاني در پايين اين قسمت از حلق واقع شده است، که صداي توليد شده در حنجره، ابتدا وارد اين قسمت از حلق مي شود. حلق خيشومي يا فوقاني در بالاي حلق دهاني و در پشت نرم کام قرار دارد. در صورتي که راه بيني باز باشد، صدا قبل از ورود به حفره بيني وارد اين قسمت از حلق مي شود.
دهان يکي از مهم ترين حفراتي است که قسمتهاي بسيار مهمي از اندام هاي گفتاري در آن قرار دارند. در کف دهان، زبان قرار دارد، که توسط قسمت هايي از فک پايين احاطه شده است. زبان به واسطه تنوع حرکتي زياد و ايفاي نقش در توليد اکثر صداهاي گفتاري، مهم ترين اندام گفتاري به نظر مي رسد. به همين دليل، در زبان فارسي به هر يک از گويش هاي متفاوت متعلق به ملل مختلف، يک "زبان" گفته مي شود.
در قسمت هاي کناري حفره ي دهان، گونه ها قرار دارند. در سقف دهان، کام قرار دارد، که داراي دو قسمت است. قسمت قدامي، سخت کام است که داراي استخوان است. قسمت خلفي، نرم کام است که بدون استخوان، نرم، و داراي قابليت انعطاف و حرکت است. حرکت نرمکام به همراه ديواره هاي خلفي و کناري حلق، باعث تنظيم باز و بسته شدن راه عبور هوا و صدا به حفره بيني مي شود. يکي از نقش هاي مهم کام، جداسازي حفرات بيني و دهان از يکديگر است. و در قسمت خلفي، حلق مياني يا دهاني قرار دارد. در قسمت قدامي، دندانها و لب ها قرار دارند. به واسطه عملکرد فک پايين، فاصله ي بين دندانها و لبها تغيير مي کند ولي لبها، خود نيز امکان حرکت دارند. حرکت لبها باعث مي شود تا تنوع حرکتي لبها بيشتر شود. به همين واسطه، نقش لبها در گفتار بسيار مهم است.
حفرات حلق، بيني و دهان، علاوه بر اينکه مسير عبور هوا و صوت، وهمچنين محل توليد اکثر صداهاي گفتار به حساب مي آيند، باعث تشديد صداي در حال عبور شده و بر بلندي و کيفيت آن اثر مي گذارند. حرکت اندام هاي گفتاري مختلف باعث توليد صداهاي گفتاري مختلف مي شود؛ مانند صداهاي/i/، /u/، /s/، /l/، /k/، /f/، /v/.

پي‌نوشت‌ها:

Cricoid -1
Thyroid -2
Epiglottis -3
Arytenoids -4
Corniculates -5
Cuneiforms -6
Cricothyroids -7
posterior cricoartytenoids -8
lateral cricoarytenoids -9
transverse arytenoid -10
oblique arytenoids -11
thyroarytenoids -12

منبع مقاله :
اميري شوکي، يونس، جنابي، محمد صادق، قليچي، ليلا، خداوردي پور، مريم؛ (1385)، بهداشت صوت براي معلمان، [بي جا]: انديشمند، چاپ اول