حتّی در عصر حجر که نخستین عصر ماقبل تاریخ است و صدها هزار سال دوام داشته سخن از وجود تأسیسات بشر است. پروفسور لوپوانیت استاد دانشکده ی حقوق پاریس (1) معتقد است که کشورهای شرق مدیترانه ( بحرالرّوم یا دریای میانه ) شاید ده هزار سال پیش از میلاد در دو منطقه ی اطراف رود نیل و دجله و فرات نقشه ای بسیار مختلفی بازی کرده اند و در کرانه های دیگر نیز مانند رودخانه ی سند تمدّن هایی پدید آمده و به سوی آسیای صغیر و اروپا سرازیر شده است.
از ادوار ما قبل تاریخ که بگذریم مصر از 3400 تا 3200 سال پیش از میلاد بر اثر تاخت و تازها و دست اندازهای مهاجمین بین النّهرین با یکی ساختن مصر علیا و سفلی سلطنت فرعونی را در ناحیه ی دلتا تأسیس کرد (2).
در همان دوران سومریها نز مانند مصریان دارای تمدّن بوده و شهرهای اور ولاگاش را در کلده ی سفلی نزدیک دریا بنا نهادند. سومریها مردمی تجارت پیشه بودند و خطّ میخی را آنها اختراع نمودند. امپراطوری سومر به دست امپراطوری اَکَّدْی نابود گردید و اَکَّدْ بدست کوه نشینان کردستان ویران شد و کوچ نشینان هند و اروپائی اَکَّدی ها را به عقب راندند.
در اواخر هزاره ی سوّم پیش از میلاد عصر نوینی آغاز می شود. قطعاتی از مجموعه ی قوانین آن عصر بنام مجموعه ی سورنوموّ (3) به دست آمده که به صورت اورنامو (4) نیز دیگران ضبط کرده اند، ولی عیلامیها در آغاز هزاره ی دوم پیش از میلاد آن مجموعه را از میان بردند. سپس دودمان دیگری از نژاد سامی پیرامون بابل فرمانروائی کرد و بزرگترین پادشاه آن دودمان حمورابیست که مجمع القوانین بزرگی از خود به یادگار گذاشته است. در اواسط قرن هفدهم پیش از میلاد ( در حدود 1650 ) هیت ها از نژاد آرین آن ناحیه را متصرّف شدند.
مرحوم مشیرالدوله می نویسد: (5) « از هیت ها اطلاعاتی تا 1840 نبود ولی حالا معلوم شده که اینها در حدود 1700 ق. م. دولتی نیرومند در آسیای صغیر تأسیس کرده بودند و هزار سال این دولتها دوام داشت تا بالاخره در قرن هفتم قبل از میلاد به دست آسوری ها منقرض شد. »
لوپوانت می گوید اقوام بیابان گرد دیگری از نژاد سام در حدود 1800 تا 1700 پیش از مسیح ناحیه ی بابل را ترک گفتند و راه فلسطین و مصر را پیش گرفتند. تمدّن عبری و تاریخ یهود و قانون آن قوم به وسیله ی تورات مضبوط است. مانند طوایف دیگر آن سرزمین عبریها مردمی بت پرست و بادیه نشین بودند. ابراهیم خلیل که ریاست آنها را داشت دو قرن پیش از حمورابی در کلده زندگانی می کرد.
در همان ایّام اقوام دیگری به نام إتروسک (6) و سیکول (7) به سوی غرب مهاجرت کردند و نخستین ساکنان ایطالیای مرکزی إتروسک ها بودند که شهرهائی بنا نهادند و تمدّن ساکنان سواحل درایی إژه را ( بین آسیای صغیر و یونان ) در حوزه ی غربی پایه گذاری کردند. سیکولها در جنوب شبه جزیره ی ایطالیا و همچنین در جزیره ی سیسیلیا ( صقلیّه ) اقامت کردند.
فنیقیها که در آن روزگار مردمی دریانورد و مانند عبریها از نژاد سامی بودند در شهرهای مستقلی مستقر شدند و در امتداد ساحل به بازرگانی پرداختند و به اختراعاتی توفیق یافتند. از جمله الفبائی ساختند که مورد استفاده ی یونانیان نیز قرار گرفت. قوم دیگری از کِرِتْ ( اقریطش ) برخاست و از سه هزار سال تا 1400 سال پیش از میلاد مسیح تاریخ درخشان تر و کهن تری در تجارت دارد که از حوصله ی این بحث خارج است.
طبق روایات کهن که در کتاب زردشت پیامبر ایران باستان بقلم پروفسور جکسن ایران شناس نامی امریکائی و استاد فقید دانشگاه کلمبیا (8) نیز نقل شده است، فیثاغورث ریاضی دان بزرگ یونان باستان هم زیردست استادان مغ تعلیم یافته و این نظر را دانشمندان مزبور به کلیّ بی اساس نمی دانند. همان مستشرق گوید: « و ما می دانیم افلاطون آرزو داشت برای تحصیل علم نزد مغان به مشرق مسافرت کند و جنگهای ایران و یونان مانع شد. پیروان پرادیقوس (9) معاصر سقراط بداشتن آثار زردشت مباهات می کردند و حتّی دار مستتر گفته است استاد سقراط یکی از فرزانگان مغ بنام گبریاس (10) بوده است. »
بعید نیست حکمت اشراق نیز از ایران باشد و همچنین بسیاری از علوم دیگر قبل از استیلاء اسکندر در ایران وجود داشته (11) و اگر به استناد آثار بعضی از شرقشناسان تکیه شود که در ایران کاخ بلند دانش پیش از طلوع آن در یونان برپا بوده و حکماء یونان از این سرچشمه ی فیّاض فیضها برده اند شاید سخنی بگزاف نباشد. حتّی در کتاب محبوب القلوب قطب الدّین اشکوری نقل است که اصل منطق و حکمتی که ارسطو تألیف و تهذیب کرده است بهنگام غلبه ی اسکندر بردارا و بلاد ایران از خزائن ایران گرفته شده و ارسطو بر این تألیف و تهذیب توانائی نیافت مگر بوسیله ی کتابهای ایران و شاهد این مدّعی حدیث نبویست قریب بدین مضمون که اگر دانش در ستاره ی پروین باشد مردم پاریس از آن دانش برخوردار می شوند: لو کانَ الْعِلْم فی الثریّا لتَنَاوَلَتَهُ رِجَالٌ مِنْ فارس. ابن خلدون نیز این حدیث را با اندکی اختلاف عبارت نقل می کند: لَو تَعَلَّقَ بِاکْنافِ السَّماءِ لَنا لَهُ قُومٌ مِنْ اهلِ فارس (12).
باری مع الاسف آثار قدیم همه محو شده ولی بتصدیق شرقشناسان ملّت ایران اقوام و امم مهاجم را همواره تحت الشّعاع نبوغ خود قرار داده و در برابر ستمگریها و تاخت وتازها و شدائد و مظالم خودی و بیگانه ایستاده و برای حفظ و حراست کاشانه ی چندین هزار ساله ی خود جمله ی جهانیان را مردانه بحق و عدالت خوانده و با متانت و بردباری درس وطنخواهی و حق شناسی و حقگوئی به دنیا داده است.
با سمومی که در تندباد حوادث بر این بوستان وزیده چنانچه پس از هزاران سال هنوز در گلزار ایران رنگ گل و بوی یاسمنی مانده علّت را از سر دفتر اسناد ملیّت ایران فردوسی طوسی باید شنید. سخنگوی بزرگ خراسان تن و جان خود و همه ایرانیان را تنها برای ایران می خواست. سخنگوی دیگری ( که دوران زندگانی او از 520 تا 595 هجری بوده است ) چون ویرانه های کاخ شاهنشاهی ساسانیان را نظاره کرد سرشک از دیدگان پر حسرت خویش بر خاک مداین فرو ریخت و چون بیاد آورد که روزی ملک بابل و شاه ترکستان بر آن درگاه سرنهاده و خاک درِ آن آستان از نقش رُخ بزرگان جهان مانند ایوان نگارستان بوده سخنانی شورانگیز به رشته ی نظم درآورد که هرگز فرزندان این سرزمین را از خاطر محو نشود و دلهای عبرت بین را این سرگذشت سهمگین تا دم واپسین آئینه عبرت باشد. با دلی سوخته و چشمانی اشکبار خاقانی گفت:
بر دیده ی من خندی کاینجا ز چه می گرید *** خندید بر آن دیده کاینجا نشود گریان!
شاردن جهانگرد فرانسوی که در قرن هفدهم میلادی به ایران سفر کرد می نویسد متمدن ترین مردم مشرق زمین ایرانیانند (13). بگفته ی مورخ دیگری (14) هر یک از ملل مهاجم که با شمشیر و سیاست به ایران دست یافته اند در اندک زمانی مجذوب عقل و مغلوب هوش مردم این سرزمین شده اند. این سخن نیز از همان نویسنده ایست که ایران آفریننده ی افکار فلسفی و اسرار عرفانی بوده و اندیشه های معنوی خود را به شرق و غرب عالم به ارمغان فرستاده است.
کُنت دو گبینُو (15) که نخست در سال 1854 مسیحی بسمت دبیر اوّل سفارت فرانسه در تهران و سرانجام به مقام وزیر مختاری همان سفارت در ایران ارتقاء یافت در کتاب خود بنام سه سال در آسیا نوشته است: « آسیا لقمه ی فرینده ایست ولی لقمه خود را مسموم می کند ... سرچشمه ی همه چیزدر آسیاست. زندگانی خلاقیّت است و آسیا واجد حدّ اعلای خلاقیّت بوده ولی اکنون مادریست که پس از وضع حمل در حال استراحت است. »
امّا همه می دانند که دوران استراحت آسیا دیرزمانیست که سپری شده و فراموش نشود حتّی آن رند قلندری که ششصد سال پیش پشت به کارهای بی بنیاد کرد و خشت زیر سر و پای بر تارک هفت اختر نهاد و از هر چه رنگ تعلّق داشت آزاد گشت مانند سروش عالم غیب فرموده است:
همان مرحله است این بیابان دور *** که گم شد در او لشکر سلم و تور
قوم دیگری از نژاد سامی بنام أکّدی در شمال آن سرزمین و در حدود بغداد امروز زندگانی می کردند. نزدیک پنجهزار سال پیش أکّدیان بر سومریان دست یافتند و پادشاه ایشان « سَرْ گُن » قلمرو خود را از مرز کرمانشاهان تا شام و کرانه های دریای روم گسترش داد و سیصد سال دوران فرمانروائی أکّدیان دوام داشت تا سومریان باز قدرت یافتند و شهر لاگاش را پایتخت خود قرار دادند و بجای زبان سامی که زبان أکّدیان بود زبان سومری رسم شد.
در همان زمان قوم دیگری در خوزستان امروز و دامنه ی کوههای بختیاری دولتی تأسیس کردند که دولت عیلام خوانده می شد و پایتخت آن شهر شوش بود و اهواز نیز از شهرهای مهمّ آن بشمار می آمد. پس از جنگهای ممتدّی که میان عیلام و سومر و أکّد روی داد سرانجام دولت واحد سومر و أکّد منقرض شد.
مشیرالدّوله در جلد اوّل تاریخ ایران باستان درباره ی اصل و منشأ سومریها و اکّدیها می نویسد: « این مردمان از زمان قدیم که معلوم نیست از کی شروع شده در مملکتی که بعدها موسوم به کلده شد سکنی داشتند. بطور قطع نمی توان حدود مملکت سومر و اکّد را معین کرد. همینقدر معلوم است که اور (18) و اوروک یا ارخ (19) و نیپ پور (20) از شهرهای نامی سومر بودند و سیپ پار (21) و کیش (22) و بابل از شهرهای مهمّ اکّد.
« اخیراً این عقیده قوّت یافته که سومریها و أکدّیها ملّت واحدی بودند و اکدّیها بمناسبت یکی از شهرهای سومر به این اسم موسوم شدند ... اکنون بیشتر محققین بر این عقیده اند که قبل از آنکه مردمان بنی سام به اینجاها آمده باشند سومریها سواحل خلیج پارس را اشغال کرده بودند (23). امّا اینکه اکّدیها و سومریها از کجا آمده اند چون در نزدیکی عشق آباد (24) و استرآباد (25) و درّه گز اشیاء سفالین، ظروف سنگی، اسلحه ی مسین و اشیاء دیگر به دست آمده که شیوه ی ساخت آنها عیلامی است و روی گلدانی از طلا صورتهای سومری منقور است، بعضی گمان می کنند که بین تمدّن عیلامی و تمدّن ماوراء دریای خزر ارتباطی بوده و شاید سومریها هم از طرف شمال به رأس خلیج پارس و جلگه ی بابل آمده باشند. به هرحال از حفریّات امریکائیها در نیپ پور که یکی از شهرهای سومریست و کشف فهرست سلسله های زیاد از پادشاهان این قوم علاوه بر آنچه بود محقق شده است که بیش از سه هزار سال قبل از میلاد سومریها گذشته های مفصّل داشتند و بابل مرکز تمدن آنها بوده است ...
« خط سومری خطّ میخی است و ظنّ قوی اینست که سومری ها مخترع این خط بوده اند ... مذهب آنها مانند مذهب بابلیها در این عهد بر شرک و بت پرستی بنا شده بود. چیزهای تازه ای که سومریها در زندگانی بشر داخل کرده اند از قرار ذیل است:
1- اختراع خط میخی که اهمیّت زیاد برای ترقی عالم قدیم داشت ( بعقیده ی بعضی ).
2- وضع قوانینی که پایه ی قانونگذاری حمورابی گردید.
3- علوم و صنایعی که در اینجا شروع شد و بعد از آن از ملّتی به ملّتی انتقال یافت و تکمیل شد تا به درجه ی کنونی رسید. هر قدر تحقیقات و کاوشهای علماء آثار عتیقه پیش می رود این نکته روشن تر می گردد که یونانیهای قدیم مبادی علم هیئت و طب و صنایع را از سومریها اقتباس کرده اند. »
مجمع القوانین حمورابی پس از ویرانی سومر از روی قوانین قدیم سومریها و عادات و رسوم آنها نوشته شد و بیشتر مندرجات آن مقتبس از مجموعه ی قوانینی است که دُنگی (27) پادشاه اور تدوین کرده بود. پادشاهان دودمان إیسِنْ نیز به تدوین قانون پرداختند و سوای مجموعه هائی که معروف است به قوانین و نِسبَه » و « هانی » (28)، قوانین هر شهری نسلاً بعد نسل حفظ شده و مانند قانون عرف انگلوساکسن بیشتر بر اساس تصمیمات قضائی محاکم بوده است.
پروفسور گَدْ استاد زبانها و تمدّنهای سامی در ازمنه ی باستانی (29) و نگهبان اشیاء عتیقه ی مصر و آشور در موزه ی بریطانیا در مطالعه ی خود تحت عنوان قانون بابل می نویسد: سومریها نخستین ساکنان بابل بوده که از قدیم الایّام به شهرنشینی خو گرفتند و به قوانین کشور خود گردن نهادند. دلیل و مُستند این مدّعی اسناد و مدارکی است که درباره ی برده فروشی و معاملات ارضی به دست آمده و مربوط به روزگاران بسیار دیرین آن سرزمین است.
کتیبه های اُوروکجینا (30) پادشاه لاگاش ( در حدود 2600 سال پیش از میلاد مسیح ) حاکی از کوششهای او در راه حفظ آداب قدیم و جلوگیری از تعدیّات و اجحافات روحانیان و مأموران طمّاع دیوان و اخّاذیهای ایشان از بینوایان است. سندی مربوط به تقریباً 2400 سال پیش از میلاد بدست آمده که در لاگاش دادگاهی خواسته بود حکم ضبط اموالی را صادر کند، تعطیل شد. پیشینه های دادرسی مربوط به سوّمین دودمان پادشاهان اور ( در حدود 2200 سال پیش از میلاد ) مربوط به اختلافاتی است که بر سر معاملات و وراثت و هبه و طلاق وجود داشته است. مجموعه ی قوانینی که اندکی بعد پدید آمده « انا اتیشو » (31) نامیده شده و مشتمل بر قوانین هفت گانه ی سومری درباره ی خانواده و مناسبات فرزند خوانده و پدر و مادر او و طلاق و برده است. بر سه لوحه ای که مربوط به حدود 2000 سال پیش از میلاد است 25 مادّه ی قانون به زبان سومری نوشته شده که شش مادّه ی آن در روابط خانوادگی و سه مادّه تقریباً منطبق با مجمع القوانین حمورابیست و در چهار مادّه سخن از بردگیست. درموارد دیگر بحث از فرزند خواندگی و کیفر آزار دادن به زنان باردار و زیان رساندن گاوان به چراگاه ها و مراقبت باغها و تکالیف همسایه و تهمتهای نارواست. طبق تحقیقات استاد مزبور بطور کلّی در بسیاری موارد این مقررات را با مجمع القوانین حمورابی مطابقت و مشابهتی است و این خود حاکی از آنست که مجموعه ی حمورابی زاده ی اندیشه ی حمورابی نبوده و در حقیقت گزیده ای از قوانین دیگر است.
پروفسور درای وِر استاد دانشگاه آکسفورد نیز می نویسد: مجموعه های دیگری از پادشاهان پیشین پیدا شده که مقدّم بر مجموعه ی حمّورابیست و قدیمیترین آنها مجموعه ی قوانین اشنوّنا (32) است که به زبان اکدّی برای پایتخت ناحیه ای بین اکّد و عیلام نوشته شده و شاید در حدود دو قرن پیش از حمورابی بوده است. پنجاه و نه قسمت دارد و در بسیاری از جزئیات شبیه قانون حمورابیست و در حقیقت سه قسمت از چهار قسمت مجمع القوانین حمّورابی از مجموعه اشنونّا گرفته شده است.
از قوانین سومری فقط هفت لوح حاوی 61 قسمت بدست آمده که محتویات آن با مجمع القوانین حمّورابی شباهت بسیار دارد ولی بحدّی بی ترتیب است که عنوان مجموعه ی قوانین بمفهوم واقعی و دقیق کلمه نمی توان برای آن قائل شد و ظاهراً مقتبس از قوانین لپیت عِشتار (33) پادشاه ایسِنْ (34) است که در حدود 175 سال پیش از حمّورابی سلطنت داشته است.
بعضی از محققین دیگر معتقد شده اند که مجموعه ی حمّورابی در حدود 1700 سال پیش از میلاد بوده و سه تن از استادان دانشکده ی حقوق نانسی نام دو قانونگذار دیگر را که بتاریخ مقدّم ضبط شده با ترجمه ی فرانسوی قوانین آنها که بخطّ میخی است درکتاب خود آورده اند (35). یکی مجموعه ی اورنامو (36) پادشاه سومر و اکّد است که در حدود 2050 سال پیش از میلاد مسیح بوده و دیگر قوانین اشنونّاست که در بالا بدان اشارتی رفت و در حدود 1930 سال پیش از میلاد اعتبار داشته است (37).
از ادوار ما قبل تاریخ که بگذریم مصر از 3400 تا 3200 سال پیش از میلاد بر اثر تاخت و تازها و دست اندازهای مهاجمین بین النّهرین با یکی ساختن مصر علیا و سفلی سلطنت فرعونی را در ناحیه ی دلتا تأسیس کرد (2).
در همان دوران سومریها نز مانند مصریان دارای تمدّن بوده و شهرهای اور ولاگاش را در کلده ی سفلی نزدیک دریا بنا نهادند. سومریها مردمی تجارت پیشه بودند و خطّ میخی را آنها اختراع نمودند. امپراطوری سومر به دست امپراطوری اَکَّدْی نابود گردید و اَکَّدْ بدست کوه نشینان کردستان ویران شد و کوچ نشینان هند و اروپائی اَکَّدی ها را به عقب راندند.
در اواخر هزاره ی سوّم پیش از میلاد عصر نوینی آغاز می شود. قطعاتی از مجموعه ی قوانین آن عصر بنام مجموعه ی سورنوموّ (3) به دست آمده که به صورت اورنامو (4) نیز دیگران ضبط کرده اند، ولی عیلامیها در آغاز هزاره ی دوم پیش از میلاد آن مجموعه را از میان بردند. سپس دودمان دیگری از نژاد سامی پیرامون بابل فرمانروائی کرد و بزرگترین پادشاه آن دودمان حمورابیست که مجمع القوانین بزرگی از خود به یادگار گذاشته است. در اواسط قرن هفدهم پیش از میلاد ( در حدود 1650 ) هیت ها از نژاد آرین آن ناحیه را متصرّف شدند.
مرحوم مشیرالدوله می نویسد: (5) « از هیت ها اطلاعاتی تا 1840 نبود ولی حالا معلوم شده که اینها در حدود 1700 ق. م. دولتی نیرومند در آسیای صغیر تأسیس کرده بودند و هزار سال این دولتها دوام داشت تا بالاخره در قرن هفتم قبل از میلاد به دست آسوری ها منقرض شد. »
لوپوانت می گوید اقوام بیابان گرد دیگری از نژاد سام در حدود 1800 تا 1700 پیش از مسیح ناحیه ی بابل را ترک گفتند و راه فلسطین و مصر را پیش گرفتند. تمدّن عبری و تاریخ یهود و قانون آن قوم به وسیله ی تورات مضبوط است. مانند طوایف دیگر آن سرزمین عبریها مردمی بت پرست و بادیه نشین بودند. ابراهیم خلیل که ریاست آنها را داشت دو قرن پیش از حمورابی در کلده زندگانی می کرد.
در همان ایّام اقوام دیگری به نام إتروسک (6) و سیکول (7) به سوی غرب مهاجرت کردند و نخستین ساکنان ایطالیای مرکزی إتروسک ها بودند که شهرهائی بنا نهادند و تمدّن ساکنان سواحل درایی إژه را ( بین آسیای صغیر و یونان ) در حوزه ی غربی پایه گذاری کردند. سیکولها در جنوب شبه جزیره ی ایطالیا و همچنین در جزیره ی سیسیلیا ( صقلیّه ) اقامت کردند.
فنیقیها که در آن روزگار مردمی دریانورد و مانند عبریها از نژاد سامی بودند در شهرهای مستقلی مستقر شدند و در امتداد ساحل به بازرگانی پرداختند و به اختراعاتی توفیق یافتند. از جمله الفبائی ساختند که مورد استفاده ی یونانیان نیز قرار گرفت. قوم دیگری از کِرِتْ ( اقریطش ) برخاست و از سه هزار سال تا 1400 سال پیش از میلاد مسیح تاریخ درخشان تر و کهن تری در تجارت دارد که از حوصله ی این بحث خارج است.
نفوذ ایران
در خاتمه ی بحث خود درباره ی سه کانون بزرگ تمدن لوپوانت می گوید: در نواحی خاورمیانه پس از اینکه داریوش و کورش امپراطوری کلده و آشور را گرفتند و در قلمرو فرمانروائی خود قدرت را به صورت نوینی متمرکز ساختند امپراطوری بزرگ ایران استقرار یافت و اسکندر چون بر ایران غلبه کرد با اینکه فاتح بود تحت تأثیر همان روش واقع شد و سلطنت یونان در قرن ششم قبل از میلاد و بعد از آن امپراطوری رُم نیز از امپراطوری ایران الهام گرفت.طبق روایات کهن که در کتاب زردشت پیامبر ایران باستان بقلم پروفسور جکسن ایران شناس نامی امریکائی و استاد فقید دانشگاه کلمبیا (8) نیز نقل شده است، فیثاغورث ریاضی دان بزرگ یونان باستان هم زیردست استادان مغ تعلیم یافته و این نظر را دانشمندان مزبور به کلیّ بی اساس نمی دانند. همان مستشرق گوید: « و ما می دانیم افلاطون آرزو داشت برای تحصیل علم نزد مغان به مشرق مسافرت کند و جنگهای ایران و یونان مانع شد. پیروان پرادیقوس (9) معاصر سقراط بداشتن آثار زردشت مباهات می کردند و حتّی دار مستتر گفته است استاد سقراط یکی از فرزانگان مغ بنام گبریاس (10) بوده است. »
بعید نیست حکمت اشراق نیز از ایران باشد و همچنین بسیاری از علوم دیگر قبل از استیلاء اسکندر در ایران وجود داشته (11) و اگر به استناد آثار بعضی از شرقشناسان تکیه شود که در ایران کاخ بلند دانش پیش از طلوع آن در یونان برپا بوده و حکماء یونان از این سرچشمه ی فیّاض فیضها برده اند شاید سخنی بگزاف نباشد. حتّی در کتاب محبوب القلوب قطب الدّین اشکوری نقل است که اصل منطق و حکمتی که ارسطو تألیف و تهذیب کرده است بهنگام غلبه ی اسکندر بردارا و بلاد ایران از خزائن ایران گرفته شده و ارسطو بر این تألیف و تهذیب توانائی نیافت مگر بوسیله ی کتابهای ایران و شاهد این مدّعی حدیث نبویست قریب بدین مضمون که اگر دانش در ستاره ی پروین باشد مردم پاریس از آن دانش برخوردار می شوند: لو کانَ الْعِلْم فی الثریّا لتَنَاوَلَتَهُ رِجَالٌ مِنْ فارس. ابن خلدون نیز این حدیث را با اندکی اختلاف عبارت نقل می کند: لَو تَعَلَّقَ بِاکْنافِ السَّماءِ لَنا لَهُ قُومٌ مِنْ اهلِ فارس (12).
باری مع الاسف آثار قدیم همه محو شده ولی بتصدیق شرقشناسان ملّت ایران اقوام و امم مهاجم را همواره تحت الشّعاع نبوغ خود قرار داده و در برابر ستمگریها و تاخت وتازها و شدائد و مظالم خودی و بیگانه ایستاده و برای حفظ و حراست کاشانه ی چندین هزار ساله ی خود جمله ی جهانیان را مردانه بحق و عدالت خوانده و با متانت و بردباری درس وطنخواهی و حق شناسی و حقگوئی به دنیا داده است.
با سمومی که در تندباد حوادث بر این بوستان وزیده چنانچه پس از هزاران سال هنوز در گلزار ایران رنگ گل و بوی یاسمنی مانده علّت را از سر دفتر اسناد ملیّت ایران فردوسی طوسی باید شنید. سخنگوی بزرگ خراسان تن و جان خود و همه ایرانیان را تنها برای ایران می خواست. سخنگوی دیگری ( که دوران زندگانی او از 520 تا 595 هجری بوده است ) چون ویرانه های کاخ شاهنشاهی ساسانیان را نظاره کرد سرشک از دیدگان پر حسرت خویش بر خاک مداین فرو ریخت و چون بیاد آورد که روزی ملک بابل و شاه ترکستان بر آن درگاه سرنهاده و خاک درِ آن آستان از نقش رُخ بزرگان جهان مانند ایوان نگارستان بوده سخنانی شورانگیز به رشته ی نظم درآورد که هرگز فرزندان این سرزمین را از خاطر محو نشود و دلهای عبرت بین را این سرگذشت سهمگین تا دم واپسین آئینه عبرت باشد. با دلی سوخته و چشمانی اشکبار خاقانی گفت:
بر دیده ی من خندی کاینجا ز چه می گرید *** خندید بر آن دیده کاینجا نشود گریان!
شاردن جهانگرد فرانسوی که در قرن هفدهم میلادی به ایران سفر کرد می نویسد متمدن ترین مردم مشرق زمین ایرانیانند (13). بگفته ی مورخ دیگری (14) هر یک از ملل مهاجم که با شمشیر و سیاست به ایران دست یافته اند در اندک زمانی مجذوب عقل و مغلوب هوش مردم این سرزمین شده اند. این سخن نیز از همان نویسنده ایست که ایران آفریننده ی افکار فلسفی و اسرار عرفانی بوده و اندیشه های معنوی خود را به شرق و غرب عالم به ارمغان فرستاده است.
کُنت دو گبینُو (15) که نخست در سال 1854 مسیحی بسمت دبیر اوّل سفارت فرانسه در تهران و سرانجام به مقام وزیر مختاری همان سفارت در ایران ارتقاء یافت در کتاب خود بنام سه سال در آسیا نوشته است: « آسیا لقمه ی فرینده ایست ولی لقمه خود را مسموم می کند ... سرچشمه ی همه چیزدر آسیاست. زندگانی خلاقیّت است و آسیا واجد حدّ اعلای خلاقیّت بوده ولی اکنون مادریست که پس از وضع حمل در حال استراحت است. »
امّا همه می دانند که دوران استراحت آسیا دیرزمانیست که سپری شده و فراموش نشود حتّی آن رند قلندری که ششصد سال پیش پشت به کارهای بی بنیاد کرد و خشت زیر سر و پای بر تارک هفت اختر نهاد و از هر چه رنگ تعلّق داشت آزاد گشت مانند سروش عالم غیب فرموده است:
همان مرحله است این بیابان دور *** که گم شد در او لشکر سلم و تور
ریشه ها
نزدیک شش هزار سال پیش در جستجوی زمینهای حاصل خیز قوی بنام سومری از راه قفقاز و شمال غربی ایران به نواحی جنوبی بین النّهرین آمدند و در سرزمینی واقع در جنوب مرکزی عراق که سومر نامیده شد و بعد به بابِل معروف گردید سکنی گزیدند. و بخطّ میخی روی هزاران لوح گلی قوانین و سرگذشت خود را به زبان سومری نوشتند. الواح مزبور در موزه های بزرگ جهان نگهداری می شود. بیش از نود درصد الواح و استوانه ها و آثار دیگر اسنادیست مربوط به امور اداری و اقتصادی و حقوقی و احکام محاکم و قباله های نکاح و معاملات وصایا و قبوض و نامهای خدایان و امکنه و اشخاص (17).قوم دیگری از نژاد سامی بنام أکّدی در شمال آن سرزمین و در حدود بغداد امروز زندگانی می کردند. نزدیک پنجهزار سال پیش أکّدیان بر سومریان دست یافتند و پادشاه ایشان « سَرْ گُن » قلمرو خود را از مرز کرمانشاهان تا شام و کرانه های دریای روم گسترش داد و سیصد سال دوران فرمانروائی أکّدیان دوام داشت تا سومریان باز قدرت یافتند و شهر لاگاش را پایتخت خود قرار دادند و بجای زبان سامی که زبان أکّدیان بود زبان سومری رسم شد.
در همان زمان قوم دیگری در خوزستان امروز و دامنه ی کوههای بختیاری دولتی تأسیس کردند که دولت عیلام خوانده می شد و پایتخت آن شهر شوش بود و اهواز نیز از شهرهای مهمّ آن بشمار می آمد. پس از جنگهای ممتدّی که میان عیلام و سومر و أکّد روی داد سرانجام دولت واحد سومر و أکّد منقرض شد.
مشیرالدّوله در جلد اوّل تاریخ ایران باستان درباره ی اصل و منشأ سومریها و اکّدیها می نویسد: « این مردمان از زمان قدیم که معلوم نیست از کی شروع شده در مملکتی که بعدها موسوم به کلده شد سکنی داشتند. بطور قطع نمی توان حدود مملکت سومر و اکّد را معین کرد. همینقدر معلوم است که اور (18) و اوروک یا ارخ (19) و نیپ پور (20) از شهرهای نامی سومر بودند و سیپ پار (21) و کیش (22) و بابل از شهرهای مهمّ اکّد.
« اخیراً این عقیده قوّت یافته که سومریها و أکدّیها ملّت واحدی بودند و اکدّیها بمناسبت یکی از شهرهای سومر به این اسم موسوم شدند ... اکنون بیشتر محققین بر این عقیده اند که قبل از آنکه مردمان بنی سام به اینجاها آمده باشند سومریها سواحل خلیج پارس را اشغال کرده بودند (23). امّا اینکه اکّدیها و سومریها از کجا آمده اند چون در نزدیکی عشق آباد (24) و استرآباد (25) و درّه گز اشیاء سفالین، ظروف سنگی، اسلحه ی مسین و اشیاء دیگر به دست آمده که شیوه ی ساخت آنها عیلامی است و روی گلدانی از طلا صورتهای سومری منقور است، بعضی گمان می کنند که بین تمدّن عیلامی و تمدّن ماوراء دریای خزر ارتباطی بوده و شاید سومریها هم از طرف شمال به رأس خلیج پارس و جلگه ی بابل آمده باشند. به هرحال از حفریّات امریکائیها در نیپ پور که یکی از شهرهای سومریست و کشف فهرست سلسله های زیاد از پادشاهان این قوم علاوه بر آنچه بود محقق شده است که بیش از سه هزار سال قبل از میلاد سومریها گذشته های مفصّل داشتند و بابل مرکز تمدن آنها بوده است ...
« خط سومری خطّ میخی است و ظنّ قوی اینست که سومری ها مخترع این خط بوده اند ... مذهب آنها مانند مذهب بابلیها در این عهد بر شرک و بت پرستی بنا شده بود. چیزهای تازه ای که سومریها در زندگانی بشر داخل کرده اند از قرار ذیل است:
1- اختراع خط میخی که اهمیّت زیاد برای ترقی عالم قدیم داشت ( بعقیده ی بعضی ).
2- وضع قوانینی که پایه ی قانونگذاری حمورابی گردید.
3- علوم و صنایعی که در اینجا شروع شد و بعد از آن از ملّتی به ملّتی انتقال یافت و تکمیل شد تا به درجه ی کنونی رسید. هر قدر تحقیقات و کاوشهای علماء آثار عتیقه پیش می رود این نکته روشن تر می گردد که یونانیهای قدیم مبادی علم هیئت و طب و صنایع را از سومریها اقتباس کرده اند. »
قوانین پیشین
پروفسور وولی (26) یکی از باستان شناسان نامی است که به ریاست هیأت اعزامی موزه ی دانشگاه پنسیلوانیا و موزه ی بریطانیا در ناحیه ی اور حفریّات علمی کرده است. این دانشمند در کتاب خود درباره ی سومریها به طور وضوح ثابت می کند که تمدّن این قوم در بین النهرین دو هزار سال پیش از مصریها به اوج شهرت رسیده و فرضیه ی تقدّم زمانی تمدّن مصر را در هم شکسته و مردود دانسته است. سومریها 3500 سال پیش از میلاد مراحل عالیه ی فرهنگ را پیموده و پیشرو مصر و آشور و آسیای صغیر و کِرِتْ و یونان بوده اند. استاد می گوید:مجمع القوانین حمورابی پس از ویرانی سومر از روی قوانین قدیم سومریها و عادات و رسوم آنها نوشته شد و بیشتر مندرجات آن مقتبس از مجموعه ی قوانینی است که دُنگی (27) پادشاه اور تدوین کرده بود. پادشاهان دودمان إیسِنْ نیز به تدوین قانون پرداختند و سوای مجموعه هائی که معروف است به قوانین و نِسبَه » و « هانی » (28)، قوانین هر شهری نسلاً بعد نسل حفظ شده و مانند قانون عرف انگلوساکسن بیشتر بر اساس تصمیمات قضائی محاکم بوده است.
پروفسور گَدْ استاد زبانها و تمدّنهای سامی در ازمنه ی باستانی (29) و نگهبان اشیاء عتیقه ی مصر و آشور در موزه ی بریطانیا در مطالعه ی خود تحت عنوان قانون بابل می نویسد: سومریها نخستین ساکنان بابل بوده که از قدیم الایّام به شهرنشینی خو گرفتند و به قوانین کشور خود گردن نهادند. دلیل و مُستند این مدّعی اسناد و مدارکی است که درباره ی برده فروشی و معاملات ارضی به دست آمده و مربوط به روزگاران بسیار دیرین آن سرزمین است.
کتیبه های اُوروکجینا (30) پادشاه لاگاش ( در حدود 2600 سال پیش از میلاد مسیح ) حاکی از کوششهای او در راه حفظ آداب قدیم و جلوگیری از تعدیّات و اجحافات روحانیان و مأموران طمّاع دیوان و اخّاذیهای ایشان از بینوایان است. سندی مربوط به تقریباً 2400 سال پیش از میلاد بدست آمده که در لاگاش دادگاهی خواسته بود حکم ضبط اموالی را صادر کند، تعطیل شد. پیشینه های دادرسی مربوط به سوّمین دودمان پادشاهان اور ( در حدود 2200 سال پیش از میلاد ) مربوط به اختلافاتی است که بر سر معاملات و وراثت و هبه و طلاق وجود داشته است. مجموعه ی قوانینی که اندکی بعد پدید آمده « انا اتیشو » (31) نامیده شده و مشتمل بر قوانین هفت گانه ی سومری درباره ی خانواده و مناسبات فرزند خوانده و پدر و مادر او و طلاق و برده است. بر سه لوحه ای که مربوط به حدود 2000 سال پیش از میلاد است 25 مادّه ی قانون به زبان سومری نوشته شده که شش مادّه ی آن در روابط خانوادگی و سه مادّه تقریباً منطبق با مجمع القوانین حمورابیست و در چهار مادّه سخن از بردگیست. درموارد دیگر بحث از فرزند خواندگی و کیفر آزار دادن به زنان باردار و زیان رساندن گاوان به چراگاه ها و مراقبت باغها و تکالیف همسایه و تهمتهای نارواست. طبق تحقیقات استاد مزبور بطور کلّی در بسیاری موارد این مقررات را با مجمع القوانین حمورابی مطابقت و مشابهتی است و این خود حاکی از آنست که مجموعه ی حمورابی زاده ی اندیشه ی حمورابی نبوده و در حقیقت گزیده ای از قوانین دیگر است.
پروفسور درای وِر استاد دانشگاه آکسفورد نیز می نویسد: مجموعه های دیگری از پادشاهان پیشین پیدا شده که مقدّم بر مجموعه ی حمّورابیست و قدیمیترین آنها مجموعه ی قوانین اشنوّنا (32) است که به زبان اکدّی برای پایتخت ناحیه ای بین اکّد و عیلام نوشته شده و شاید در حدود دو قرن پیش از حمورابی بوده است. پنجاه و نه قسمت دارد و در بسیاری از جزئیات شبیه قانون حمورابیست و در حقیقت سه قسمت از چهار قسمت مجمع القوانین حمّورابی از مجموعه اشنونّا گرفته شده است.
از قوانین سومری فقط هفت لوح حاوی 61 قسمت بدست آمده که محتویات آن با مجمع القوانین حمّورابی شباهت بسیار دارد ولی بحدّی بی ترتیب است که عنوان مجموعه ی قوانین بمفهوم واقعی و دقیق کلمه نمی توان برای آن قائل شد و ظاهراً مقتبس از قوانین لپیت عِشتار (33) پادشاه ایسِنْ (34) است که در حدود 175 سال پیش از حمّورابی سلطنت داشته است.
بعضی از محققین دیگر معتقد شده اند که مجموعه ی حمّورابی در حدود 1700 سال پیش از میلاد بوده و سه تن از استادان دانشکده ی حقوق نانسی نام دو قانونگذار دیگر را که بتاریخ مقدّم ضبط شده با ترجمه ی فرانسوی قوانین آنها که بخطّ میخی است درکتاب خود آورده اند (35). یکی مجموعه ی اورنامو (36) پادشاه سومر و اکّد است که در حدود 2050 سال پیش از میلاد مسیح بوده و دیگر قوانین اشنونّاست که در بالا بدان اشارتی رفت و در حدود 1930 سال پیش از میلاد اعتبار داشته است (37).
یک مقایسه ی اجمالی
یگانه جنبه ی اختصاصی مجمع القوانین حمّورابی آنست که بموجب آن قوانین محلی در سراسر امپراطوری لازم الاجرا گردید. دیگر اینکه مجازاتهای شدیدتری برای برخی از جرائم مخصوص برای تجاوز به حریم مقدّس زناشوئی تعیین شد. کیفر زنای محصنه اعدام بود و زن و مرد زناکار هر دو اعدام می شدند و حال آنکه در قانون سومریها حتّی طلاق هم برای این جرم پیش بینی نشده بود. مجازات بنده ی فراری در قانون حمّورابی اعدام ولی در قانون سومریها به جریمه ی نقدی قناعت می کردند در قانون حمّورابی گوش برده ی مستنکف یا متمرّد بریده می شد ولی در قانون سومر فقط چنین برده ای را می فروختند.پی‌نوشت‌ها:
1- Gabriel Lepointe, Profeseur Honoraire à la Faculté de Lille, Professor à la Faculté de Droit de Paris, Histoire des Institutions et des Faits Sociaux, édition refondue, Editions Montechrestien, 160 Rue Saint- Jacques- Paris ( ve ), 1963.
2- برای سیر قانون و قضا در مصر نگاه کنید به کتاب تاریخ القانون فی مصر تألیف یواقیم میخائیل، چاپ مصر 1899 میلادی. مباحثی که در این دفتر مختصر آمده است شامل این عناوین است: دوره ی جاهلیت- قانون مصر در عهد فراعنه- اصل قوانین مصر- ترتیب محاکم- اموال- زواج- عقود و معاملات- عقوبات- تحقیق جنایات- دوره ی رم و تعدیلات دوره ی مسیحی- دوره ی اسلامی، تأسیس مذهب حنفی- محاکم شرع و آداب قضا در عهد اول- قضا بعد از فتوح اسلام.
3- Code Sur Mommu
4- Ur- Mammu
5- ایران باستان یا تاریخ مفصل ایران قدیم تألیف حسن پیرنیا ( مشیرالدوله سابق ) جلد اول شامل مدخل دوره ی مادی، دوره ی اول پارسی تا اواخر سلطنت خشایارشا، چاپ اول، طهران 1311 هـ. شـ.
6- Etrusques
7- Sicules
8- Jackson, A.V. Williams, Professor of Indo- Iranian Lagnguages in Columbia University: Zoroaster, the Prophet of Ancient Iran, New york, 1901.
9- Prodicus
10- Gobryas
11- برای دلائل و شواهد این مدعی نگاه کنید به کتاب رهبر خرد تألیف استاد ربانی آقای محمود شهابی مجتهد خراسانی چاپ 1313 ش. و نیز رجوع شود به کتاب تمدن ایرانی تألیف چند تن از خاورشناسان ترجمه ی آقای دکتر عیسی بهنام از انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب، مقاله ی شارل پوش صفحات 115 تا 121 چاپ تهران، 1337 هـ. شـ.
12- اگر دانش به کناره های آسمان بیاویزد گروهی از مردم پارس آنرا بدست آورند.
13- Chardin, J. Voyages, Langlés, Io vols, paris, 1811.
14- Philip Price, War and Revolution in Asiatic Russia, 1918.
15- Comte de Gobineau, Trois Ans en Asie ( 1855-1858 ), Paris, Bernard Grasset, Editeur, 61, Rue des Saints- Péres 61, 1923.
نقل از کتاب صحنه ی نمایش ایران به قلم فیلمر نام مستعار چایلدز دبیر پیشین سفارت کبرای امریکا در تهران ( James Reeves Childs ) که بعداً به سفارت کبرای یکی از کشورهای آفریقائی ارتقاء یافت.
The Pageant of Persia by Henry Filmer, New york, 1926.
چاپ نیویورک 1936.
16- Sumer و Akkad
17- Kramer, Samuel Noah, University Museum, Philadelphia Pa., Americana, vol. xxvi, pp. 12-13.
18- Ur
19- در توریة ارک ( Erech ) Uruk
20- Nippur
21- Sippar
22- Kisch
23- عقیده ی کینگ ( King ) که متخصص این موضوع است.
24- کورنگ تپه
25- گورگان آنو
26- Wolley, C. Leonard, The Sumerians. The Norton Library, N. Y., 1965.
27- Dungi
28- Nisaba and Hani
29- Gadd, Cyrill John, Professor of Ancient Semitic Languages and Civilizations, University of London and Keeper of Egyptian and Assyrian Antiquities, British Museum, London, 1948-55, Enc. Britannica, vol.2, 1960.
30- Urukajina
31- Ana Ittishu
32- Code of Eshnunna
33- Lipit Ishtar
34- Isin
35- Jean Imbert, Gérard Sautel et Marguerite Bouletsautel, Professurs à la Faculté de Nancy: « Thémis »- Textes et Documents. Histoire des Institutions et des Faits Sociaux, I. Dés Origines aux xe Siécle, Prsses Universitaires de France, 108, Boulevard Saint- Germain paris, 1957, Chapitre Premier, Les Droits Cunéiformes, pp. 7-10.
36- Szlechter ( E ), Le code d"ur- Nammu, Revue d"Assyriologie et d"Archéologie Orientale, XLIX, 1955, p. 169-177.
37- Szlechter ( E ), Les Lois d"Esnunna, transcription, traduction et commentaire. ( Publication de l"Institut de Droit Romain de l"Université de Paris, XII ), Paris, 1954, p. 13-33.
