مسئوليت اجتماعي از ديدگاه اسلام

چکيده

در اين مقاله، چگونگي نگاه اسلام به مسئوليت هاي اجتماعي مورد بررسي قرار گرفته است. لذا ابتدا چگونگي تعامل سازمان ها با جامعه در قالب مدل هاي اوليه و ثانويه نشان داده شده است. در گام بعدي به اين مسئله پرداخته شده که چرا امروزه مسئله مشروعيت يکي از شروط موفقيت سازمان ها در جوامع بشري است و سپس مسئوليت هاي اجتماعي از نقطه نظرات مختلف تعريف و مورد ارزيابي قرار گرفته است. در ادامه، مسير تکامل مشارکت اجتماعي که از تعهدات اجتماعي شروع شده و به مسئوليت هاي اجتماعي مي رسد و در نهايت تبديل به پاسخگويي اجتماعي سازمان ها مي شود، مورد بررسي قرار گرفته است. به منظور ارائه ديدگاه اسلام در مورد مسئوليت اجتماعي، ديدگاه هاي مختلف مسئوليت هاي اجتماعي از نظر تاريخي مورد بررسي واقع شده و براساس اين ديدگاه هاي تاريخي، سه نوع فلسفه يا ديدگاه اساسي درخصوص مسئوليت هاي اجتماعي ارائه شده است. در نهايت، ديدگاه اسلامي به عنوان يکي از ديدگاه هاي مطرح شده در حوزه مسئوليت هاي اجتماعي مورد توجه قرار گرفته است. مسئوليت اجتماعي در اسلام يک ديدگاه بسيار جامع و با ابعادي به گستردگي پاسخگويي اجتماعي است.

مقدمه

امروزه سازمان ها به دليل تعاملات بيش از پيش با محيط اطرافشان و جامعه اي که در آن مشغول به فعاليت و حيات هستند، مجبورند براي ادامه فعاليت و کسب و کار به گونه اي با جامعه در تعامل باشند تا نه تنها به جامعه آسيب نرسانند، بلکه فعاليت و نتايج آنها براي جامعه مفيد باشد. يکي از مهم ترين مباحثي که در حال حاضر بسياري از سازمان ها تلاش مي کنند از طريق آن مقبوليت بيشتري به دست آورند، بحث مشروعيت يا شايستگي است. امروزه سازمان هايي مي توانند حضور پررنگ تري در بازار داشته باشند که از مشروعيت برخوردار باشند. اين مشروعيت نيز موضوعي نيست که بتوان آن را خريد يا از جايي وارد کرد، بلکه يک موضوع اعتباري است که سازمان ها بايد با رفتارشان در سطح جامعه، آن را کسب کنند. در اين زمينه، الگوهاي بسياري در چند سال اخير در دنيا معرفي شده است که سازمان ها با رعايت موازين آنان سعي در به دست آوردن مشروعيت و مقبوليت در سطح جامعه مي کنند. اما در دين اسلام اين موضوعات به کرات و به دفعات به عنوان رهنمودهاي اساسي در قرآن کريم و در سخنان ائمه اطهار (عليهم السلام) آمده است که مي تواند الگوي مناسبي براي سازمان هاي اسلامي باشد. در اين مقاله بررسي نظرات متفاوت در زمينه مسئوليت هاي اجتماعي، نگاه اسلام به اين مقوله که نگاهي بسيار متکامل تر و جامع تر است را ارائه مي دهيم.

1- تعامل سازمان ها با جامعه

سازمان ها عموماً براساس نياز به وجود مي آيند، خواه اين نياز کسب سود باشد، خواه ارائه خدمات عمومي. آنها در جوامع به وجود مي آيند و بخشي از هر جامعه را تشکيل مي دهند، لذا مي توان گفت هر سازماني با هر نيتي که به وجود آمده باشد، با جامعه و محيط پيرامونش در ارتباط و تعامل است. بنابراين نمي توان اين طور فرض کرد که جامعه اي مستقل از سازمان ها باشد و يا سازمان هايي مستقل از جامعه و محيط پيرامون شان باشند.
اين تعامل به گونه اي است که باعث شده، جوامع بشري نسبت به سازمان هايي که فعاليت هاي شان بر روي زندگي و حيات آنان تأثير مي گذارند، حساس باشند و به نوعي رفتار اين سازمان ها را حسابرسي کنند.
لي پرستون و جيمز پت يک مدل تعاملي سازمان و جامعه ارائه دادند که در آن دو گونه تعامل را مي توان بين سازمان و جامعه مشاهده نمود ( Freeman & Stoner, 1992 ).
**توضیح تصویر
**توضیح تصویر
همان طور که در مدل 1-1 مي توان ديد، تعاملات اوليه عبارتند از کليه ارتباطات مستقيم سازمان با جامعه جهت رسيدن به اهداف اوليه که کسب درآمد و سود از طريق ارائه خدمات و عرضه محصولات است.
اما در مدل 2-1 مي توان مشاهده کرد که روابط سازمان با جامعه فراتر از روابط کاري و تجاري است و برخي از گروه ها و افراد که مي توانند به عنوان ذي نفعان قلمداد شوند نيز از نتيجه اقدامات و عمليات سازمان تأثير مي پذيرند.
بنابراين مي توان گفت:
1- مديران سازمان هاي امروزي به دليل تعاملات اوليه و ثانويه اي که با محيط اوليه و ثانويه دارند، بايد در هنگام تصميم گيري مصالح گروهي اوليه و ثانويه را مورد ملاحظه قرار دهند.
2- مديران سازمان ها علاوه بر داشتن اطلاعات و تخصص کافي در خصوص ارتباط با گروه اوليه ( جامعه اوليه ) که شامل روش هاي کسب سود و عرضه محصولات و درآمد است، بايد روش هايي را مورد ملاحظه قرار دهند تا تخصص لازم براي برخورد با گروه هاي ثانويه را نيز کسب کنند.
3- نکته مهم تر، پذيرش سازمان ها از سوي جامعه است که به مسئوليت پذيري يا شايستگي آنان بستگي دارد، لذا بايد در خصوص تصميم گيري هايشان که در جامعه تأثير دارد، خدشه دار نشدن مشروعيت و مقبوليت به دست آمده را مورد ملاحظه قرار دهند.

2- تعريف مسئوليت هاي اجتماعي

پيچيدگي عوامل و متغيرهاي تأثيرگذار بر پديده هايي که به نوعي به اجتماع باز مي گردند، ارائه تعريف واحدي از آنها را غير ممکن ساخته است. مسئوليت اجتماعي نيز از اين امر مستثني نيست، اما در اينجا از چند صاحب نظر مديريت تعاريفي را ارائه مي دهيم:
1-2- گريفين و بارني در کتاب خود، مسئوليت اجتماعي را اينگونه زير تعريف کرده اند: « مسئوليت اجتماعي، مجموعه وظايف و تعهداتي است که سازمان بايد در جهت حفظ، مراقبت و کمک به جامعه اي که در آن فعاليت مي کند، انجام دهد » ( Griffin & Barnay, 1992 ).
2-2- درک فرنچ و هينر ساورد در کتاب فرهنگ مديريت در خصوص مسئوليت اجتماعي مي نويسند: « مسئوليت اجتماعي، وظيفه اي است بر عهده مؤسسات خصوصي، به اين معني که تأثيري سوء بر زندگي اجتماعي که در آن کار مي کنند، نگذارند. ميزان اين وظيفه به طور روشن تعريف نشده است، ولي عموماً مشتمل است بر وظايفي چون: آلوده نکردن، تبعيض قائل نشدن در استخدام، نپرداختن به فعاليت هاي غير اخلاقي و مطلع کردن مصرف کننده از کيفيت محصولات ارائه شده. همچنين مسئوليت هاي اجتماعي وظيفه اي است مبتني بر مشارکت مثبت در زندگي افراد جامعه » ( فرنچ و ساورد، 1371 ).
3-2- دکتر مهدي ايران نژاد پاريزي در مورد مسئوليت اجتماعي مي گويد: « مسئوليت اجتماعي، تعهد تصميم گيران براي اقداماتي است که به طور کلي علاوه بر تأمين منابع خودشان، موجبات بهبود رفاه جامعه را نيز فراهم مي آورد ». در اين تعريف چند نکته قابل توجه است:
- مسئوليت اجتماعي، يک تعهد است که مؤسسات بايد در ارتباط با آن پاسخگو باشند.
- مؤسسات مسئول هستند از آلوده کردن محيط زيست، اعمال تبعيض در امور استخدامي، بي توجهي به تأمين نيازهاي کارکنان خود، توليد محصولات زيان آور و نظاير آن که به سلامت جامعه لطمه مي زنند، بپرهيزند.
- سازمان ها بايد با اختصاص منابع مالي در بهبود رفاه اجتماعي مورد قبول اکثريت جامعه بکوشند. اين قبيل اقدامات عبارتند از: کمک به فرهنگ کشور و مؤسسات فرهنگي و بهبود کيفيت زندگي مردم ( ايران نژاد پاييزي، 1371: 18 ).

3- تعهد اجتماعي تا پاسخگويي اجتماعي

همان طور که از تعاريف مي توان استنباط کرد، سازمان ها با توجه به مناسبات و تعاملاتي که با محيط اوليه و ثانويه خودشان دارند، بايد علاوه بر قبول تعهدات اجتماعي، در نهايت پاسخگويي اجتماعي نيز داشته باشند.
براي درک بهتر موضوع، مسير تکامل مشارکت اجتماعي سازمان در شکل زير آورده شده است.
***3
يک سازمان، زماني که تنها به مسئوليت هاي قانوني و اقتصادي خود عمل کند، به تعهدات اجتماعي اش عمل کرده است. بعد از تعهد اجتماعي، سازمان ها وارد مرحله بعدي خواهند شد؛ در اين مرحله آنها براي فعاليت هاي خود يک چارچوب، اخلاقي در نظر مي گيرند. در اين حالت، سازمان ها اقدام به فعاليت هايي مي کنند که سعي بر بهتر نمودن وضع جامعه دارند و از کارهاي ضد اخلاقي به شدت پرهيز دارند.
نهايتاً بعد از مسئوليت اجتماعي، وارد عرصه پاسخگويي اجتماعي مي شوند که در اين شرايط با توجه به توان و ظرفيت شان عمل مي کنند و براساس برنامه ها و اقدامات عملي طبق چارچوب هاي اخلاقي، در جهت بهبود وضع جامعه تلاش مي کنند.

4- ديدگاه هاي مختلف مسئوليت هاي جامعه

با بررسي تاريخي انواع ديدگاه هاي حاکم بر مسئوليت هاي اجتماعي سازمان ها، مي توان سه مرحله تغيير نگرش را مشاهده نمود:

1-4- مديريت مبتني بر کسب حداکثر سود (3)

اين ديدگاه تا دهه 1930 ميلادي پابرجا بود و اساس آن عبارت بود از اينکه سازمان ها فقط مسئول کسب منافع خودشان هستند.

2-4- مديريت مبتني بر اعتماد (4)

در دهه 1930 خصوصاً در ايالات متحده آمريکا، رکودهاي عظيم اقتصادي و اعتراضات جنبش هاي کارگري درخصوص امنيت شغلي، سازمان ها را وادار کرد تا فقط به فکر منافع خودشان نباشند و شرايط بهتري را براي امنيت شغلي کارکنان و وضعيت رفاهي آنان در نظر گيرند. اين ديدگاه تا دهه 1960 پابرجا بود.

3-4- مديريت کيفيت زندگي (5)

از دهه 1960 ميلادي تاکنون، مديران سازمان ها به اين باور رسيده اند که بايد مسئوليت هاي اجتماعي را برعهده گيرند.
ديدگاه هاي فوق در شکل شماره 3 به تصوير کشيده شده است.
** شکل شماره (3): دیدگاه های مختلف مسئولیت های جامعه

	مرحله اول	مرحله دوم	مرحله سوم
اندیشه ها	مدیریت مبتنی بر حداکثر سود ( دهه 1800 تا 1920 )	مدیریت مبتنی بر اعتماد ( اواخر دهه 1920 تا اوایل دهه 1960 )	مدیریت کیفیت زندگی ( اواخر دهه 1960 تا کنون )
گرایش ها	تنها منافع شخصی	منافع شخصی منافع افراد ذی نفع و سازمان های ذی ربط	منافع شخصی منافع افراد ذی نفع و سازمان های ذی ربط منافع جامعه
ارزش های اقتصادی	آنچه برای من خوب است، برای جامعه هم خوب است. حداکثر نمودن سود. پول و سلامتی شخص. نگذاریم خریدار چیزی بفهمد. نیروی کار مثل ابزار قابل مبادله است. مدیریت فقط ملزم به حساب پس دادن به مالکان است.	آنچه برای سازمان خوب است، برای جامعه هم خوب است. سود در حد کفایت. پول مهم است، اما مردم هم مهم هستند. مشتری را فریب ندهیم. نیروی کار هم حقوق دارد. مدیریت علاوه بر مالکان باید به سایر ذی نفعان هم توجه نماید.	آنچه برای سازمان خوب است، برای جامعه هم خوب است. سود لازم است، اما مردم از پول مهم تر هستند. به مشتری آگاهی بدهیم. حرمت کارکنان باید از هر جهت حفظ شود. مدیریت باید علاوه بر مالکان به مشتریان و گروه های ذی نفع جامعه هم حساب پس بدهد.
ارزش های فنی	تکنولوژی بسیار مهم است.	تکنولوژی مهم است اما افراد هم مهم هستند.	مردم مهم تر از تکنولوژی هستند.
ارزش های اجتماعی	کارکنان باید مشکلات خود را در خانه گذاشته و بعد به محل کار خود بیایند. مدیر فردگرا است و سازمان را به طور دلخواه اداره می نماید. گروه های اقلیت دارای منزلت پایینی هستند.	کارکنان علاوه بر نیازهای اقتصادی نیازهای دیگری نیز دارند که باید به آنان نیز توجه شود. مدیریت به مشارکت گروهی نیز توجه دارد. گروه های اقلیت دارای منزلت بهتر نسبت به گذشته هستند.	کلیت شخص به استخدام گرفته شده است، نه فقط نیروی بدنی و فکری. مشارکت در موفقیت کل سازمان ضروری است. گروه های اقلیت در سازمان از حقوقی برابر برخوردار هستند.
ارزش های سیاسی	دولت کمترین دخالت را در امور سازمان ها دارد.	دولت یک عنصر نامطلوب ولی ضروری است.	دولت و بنگاه های اقتصادی باید برای حل مشکلات اجتماعی با یکدیگر همکاری نمایند.
ارزش های محیطی	مردم کنترلی بر روی محیط شان ندارند.	مردم می توانند محیط را کنترل نمایند.	محیط باید برای زندگی بهتر همه نسل ها حفظ شود.
ارزش های زیباگرایی	ارزش های زیباگرایی مفهومی ندارند.	ارزش های زیباگرایی خوب اند، اما سازمان به آنان نیازی ندارد.	ارزش های زیباگرایی باید حفظ شود و سازمان ها به آنان نیاز دارند.

5- مبناي فلسفي ديدگاه هاي مسئوليت اجتماعي

براساس هر يک از سه مرحله تاريخي مسئوليت اجتماعي، سه نوع فلسفه يا ديدگاه اساسي وجود دارد. اين ديدگاه ها عبارتند از:
1- ديدگاه کلاسيک؛
2- ديدگاه مسئوليت پذيري؛
3- ديدگاه پاسخگويي.
در ديدگاه کلاسيک، سازمان ها صرفاً به دنبال سودآوري و به حداکثر رساندن منابع خود بودند و معيارهاي اخلاقي برايشان مهم نبود. به عنوان مثال، رابرت مرسر (6) يکي از طرفداران ديدگاه کلاسيک مي گويد:
« مسئوليت اوليه هر بنگاه اقتصادي کسب سود است، اين بدان معني است که نه شما و نه کارکنان تان و نه هيچ کس ديگر نبايد به جامعه فکر کند » ( Boonne&Kurtz, 1992 ).
انتقادات زيادي به اين نوع نگرش وجود دارد، از جمله اينکه سودجويي صرف ممکن است باعث بروز رفتارهاي غير اخلاقي از سوي سازمان ها شود.
ديدگاه مسئوليت پذيري که با مرحله دوم مسير تاريخي مسئوليت اجتماعي همراه است، بر اين نکته تأکيد دارد که سازمان ها، صرفاً براي گروه هاي خاصي که ممکن است باعث ايجاد محدوديت هايي براي فعاليت آنها شوند، فعاليت کرده و سعي در برآورده نمودن نيازهاي آنان دارند. در اين تفکر، سازمان براي فعاليت هاي خودش چارچوب هايي را مدنظر قرار مي دهد که صرفاً در جهت برآورده نمودن نيازهاي گروه ذي نفعان است.
اما ديدگاه سوم که همراه با مرحله سوم مسير تاريخي مسئوليت اجتماعي است، دامنه گسترده تري از ديدگاه مسئوليت پذيري دارد. در اين ديدگاه، سازمان ها به مثابه شرکايي در کنار ساير مؤسسات و نهادهاي جامعه هستند و تلاش زيادي مي کنند تا مشکلات جامعه حل شود و در نهايت سطح رفاه و کيفيت زندگي اجتماعي مردم جامعه با رعايت برآورده نمودن نيازهاي تمامي طرف هاي ذي نفع، بالاتر رود.

6- ديدگاه اسلام به مسئوليت اجتماعي

در بررسي کتب اسلامي و نظرات علماي مسلمان، نکات جالب توجهي وجود دارد که در بررسي فلسفي ديدگاه ها مي توان تا حدود زيادي آن را بسيار مدرن و پيشرفته قلمداد کرد. حال در اينجا به ذکر برخي از آيات و احاديث مي پردازيم که نشان دهنده نگاه بسيار پيشرفته و مدرن اسلام نسبت به مسئوليت هاي اجتماعي است.
توجه به رفاه عمومي جامعه در اصول اخلاقي، اعتقادات و ارزش هاي مذهبي ما نيز وجود داشته است که موارد زير شاهدي بر اين مدعا است:

1-6- نيکي کردن

در قرآن به کرات گفته شده است که با هم به نيکي رفتار نماييد. به عنوان نمونه، در سوره بقره، آيه 83 خداوند مي فرمايد:
« که جز خدا را نپرستيد و نيکي کنيد به پدر و مادر خويش و يتيمان و فقيران و به زبان خوش با مردم تکلم کنيد و نماز به پا داريد و زکات مال خود را بدهيد ».

2-6- مسئول بودن نسبت به يکديگر

خداوند متعال در کتاب آسماني قرآن، مسلمانان را نسبت به يکديگر مسئول دانسته و با صراحت و دقت مسئوليت آنان را نسبت به يکديگر تعيين و مشخص نموده است. از جمله در قرآن کريم خطاب به مؤمنان مي فرمايد:
« و حق خويشاوندان و مسکينان و در راه ماندگان را ادا کن » ( سوره اسراء، 26 ).

3-6- نيکوکاري

پروردگار در سوره بقره در آيه 178 مي فرمايد: « نيکوکاري آن نيست که روي به جانب مشرق يا مغرب کنيد، نيکوکار کسي است که به خداي عالم و روز قيامت و فرشتگان و پيغمبران ايمان آورد و دارايي خود را در راه دوستي خدا به خويشان و يتيمان و فقيران و رهگذران و گدايان بدهد... و زکات مال به مستحص بدهد ».
همچنين در سوره نساء آيه 36 آمده است: « نسبت به پدر و مادر و خويشان و يتيمان و فقيران و همسايه خويش، بيگانه و دوستان موافق و رهگذران و بندگان زيردست، در حق همه نيکي کنيد ».

4-6- برخورد درست با زمين

پروردگار متعال در رابطه با استفاده از نعمت هاي پروردگار در زمين در سوره اعراف در آيه 74 مي فرمايد: « و به ياد آوريد... در زمين به شما جاي مناسب داد، در دشت هاي آن براي خود کاخ هايي ساختید... پس نعمت هاي خدا را به ياد آوريد و در زمين سر به فساد برنداريد ».
يا در سوره يس، آيه 55 مي فرمايد: « بدانيد که در حقيقت آنچه در آسمان ها و زمين است از آن خداست. بدانيد که در حقيقت وعده خدا حق است ولي بيشتر آنان نمي دانند ».
پروردگار متعال در سوره بقره در آيه 11 در خصوص فساد نکردن در زمين مي فرمايد: « و چون به آنان گفته شود در زمين فساد نکنيد، مي گويند ما خود اصلاح گريم ».

5-6- حقوق مردم

پروردگار متعال در رابطه با رعايت حقوق مردم در قرآن به کرات تأکيد فرموده است. از جمله مي توان به سوره هود آيه 85 اشاره نمود: « و اي قوم من! پيمانه و ترازو را به عدل و داد، تمام دهيد و حقوق مردم را کم مدهيد و در زمين به فساد سر برمداريد ».
در سوره بقره آيه 267 مي فرمايد: « از آنچه براي شما از زمين برآورده ايم، انفاق کنيد و در پي ناپاک نرويد که از آن انفاق کنيد، در حالي که آن را اگر به خودتان مي دادند جز با چشم پوشي و بي ميلي نسبت به آن نمي نگريستيد ».
پروردگار در سوره نسا در آيه 4 تأکيد نموده است که حق زنان را به درستي بدهيد و علامه طباطبايي در ترجمه خود در الميزان آورده است: « و اموال يتيمان را پس از بلوغ به آنان بازگردانيد و اموال بد خود را با اموال مرغوب آنان تبديل ننماييد ».

6-6- کمک و مساعدت به مستمندان و اقشار ضعيف

درباره نوع و ميزان کمک و مساعدت به مستمندان و اقشار ضعيف جامعه، خداوند خطاب به رسول گرامي اسلام مي فرمايد:
« و نيز سؤال کنند تو را که چه در راه خدا انفاق کنند؟ جواب داده آنچه زايد بر ضروري زندگاني است. خدا بدين روشني آيات خود را براي شما بيان مي کند، باشد که تفکر و عقل به کار بنديد » ( بقره، 219 ).
و نيز « از مال خود در راه خدا انفاق کنيد، ليکن نه به حد اسراف و خود را در مهلکه و خطر درنيفکنيد » ( همان، 195 ).

7-6- ويژگي هاي مؤمن

پروردگار متعال همچنين در سوره فرقان آيه 68 ويژگي هاي مؤمن را چنين برمي شمارد:
« کساني که موفق شدند انفاق نه اسراف نمايند و نه تفريط و راهي ميان اين دو که عادلانه است انتخاب مي کنند ».
همچنين در سوره بقره در آيه 265 مي فرمايد: « حکايت آنان که در راه خشنودي خدا انفاق مي نمايند و با کمال اطمينان خاطر، دل به لطف خدا شاد دارند، مانند بوستاني است بر بلندي، که باران زيادي بر آن ببارد و حاصلي دو چندان که منتظرند، دهد... و خدا به کار نيکوکاران بصير و آگاه است ».

7- نتيجه گيري

امروزه در بسياري از مکاتب و ديدگاه هاي مختلف مديريتي، بحث مشروعيت يا شايستگي، موضوع بسيار مهمي براي سازمان ها است. به همين منظور، سازمان ها نيز سازوکارهاي مختلفي را براي کسب مشروعيت بيشتر براي خود تعريف مي کنند. خاستگاه اين حرکت ها در سازمان هاي امروزي فقط نگران بودن به حال جامعه نيست، بلکه اين حرکت ها در بسياري از موارد به دنبال کسب سود بيشتر است. اما اگر نگاهي به آيات و ديدگاه هاي اسلامي - که در اين مقاله فقط به برخي از آنها اشاره شده که به مسئوليت هاي مؤمنان در برابر يکديگر و حتي در برابر زمين دارند - بيندازيم، متوجه مي شويم که اين ديدگاه از زمان صدر اسلام به صورت تأکيد در قرآن مورد توجه قرار گرفته و پروردگار متعال به اين موضوع به عنوان يکي از الزامات زندگي بشر نگاه کرده است. حال اين نکته مطرح مي شود که در اسلام اگر مؤمن و يا سازماني در اين زمينه حرکت کند، اين امر يک خاستگاه الهي دارد. لذا بحث مشروعيت سازمان ها، موضوعيت پيدا مي کند، از آن مي توان به عنوان يک امر الهي ياد کرد و نتيجه گرفت که در اسلام مسئوليت هاي اجتماعي يک تکليف است و شايد بتوان اين طور ادعا کرد که فلسفه فکري حاکم بر ديدگاه اسلامي مسئوليت هاي اجتماعي يک ديدگاه جامع تر نسبت به ساير ديدگاه ها است.

پي‌نوشت‌ها:

1. دانشيار و عضو هيئت علمي دانشگاه آزاد اسلامي، واحد علوم و تحقيقات.
2. دانشجوي دوره دکتري مديريت صنعتي، دانشگاه آزاد اسلامي، واحد علوم و تحقيقات.
3. Profit-Maximizing Management
4. Trusteeship Management
5. Management of life Quality
6. Robert Mercer

منابع تحقيق:
الف ) منابع فارسي
1. ايران نژاد پاريزي، مهدي، مسئوليت هاي اخلاقي و اجتماعي مديريت، دانش مديريت، شماره 18 پاييز 71.
2. فرنچ، درک، ساورد، هينر، فرهنگ مديريت، ترجمه محمد صائبي، تهران: مرکز آموزش مديريت دولتي، 1371.
3. قرآن کريم.
ب) منابع لاتين
1. Bamay B., Jay & Griffin, W. Ricky, The Management of Organizations, R. Edwaes, New Delhi: Prentice-Hall, 1992.
2. Boone, E. Louise, Kurtz L., David, Management, New York: McGraw Hill. 2002.
3. Freeman, R. Edward, & Stoner, A.F James, Management. Prentice Hall of India, New Delhi, 1992. منبع مقاله :
صالحي اميري، رضا؛ (1390)، مسئوليت اجتماعي سازمان ها (3) پژوهشنامه 61، تهران: مجمع تشخيص مصلحت نظام، مرکز تحقيقات استراتژيک، چاپ دوم