انواع معراج در عرفان

در عرفان از سه نوع معراج اسم برده مي شود كه عبارت اند از: معراج تركيب، معراج تحليل و معراج عود. معراج تركيب در قوس نزول جريان دارد؛ زيرا هر موجودي در سير مراتب نزولي كه از آن به «مراتب استيداعيه» ياد مي شود، پي در پي و در گذر از هر مرتبه، قيدها و احكام خاصي مي پذيرد، به صورتي كه در پايان سير نزولي، انباشته از مجموعه ي قيوداتِ متراكم و مركّب از تعين ها، محدوديت ها و پرده هاست.
بنابراين در سير نزولي عروج تركيبي روي داده و از اين جهت به آن «معراج تركيب» مي گويند. اما در قوس صعود در هر مرتبه بخشي از قيدها محدوديت ها و تعين ها برداشته مي شود و به تعبير عرفاني «انسلاج معنوي» روي داده و هر لحظه پوست كني صورت مي پذيرد تا آنجا كه در پايان سير صعودي، همه ي آنها برداشته مي شود، پس به اين سير در آثار عرفا «معراج تحليل» گفته مي شود؛ زيرا در هر مرتبه از آن، قيدهاي متراكم شده در سير نزولي، تحليل رفته و كم مي شوند.
سومين نوع معراج، معراج عود است. مطابق آنچه در بحث سفرهاي چهارگانه، عرفاني خواهد آمد. عارف پس از سفر اول و دوم كه سير صعودي را به پايان مي رساند، در سفر سوم كه براي تكميل خود و بيشتر براي دستگيري از ديگران انجام مي شود، سفري از حق به سوي خلق مي نمايد كه از اين سفر، به معراج عود ياد شده است.
محقق فناري در مصباحا لانس در تبيين همين سه نوع معراج مي گويد:
" سير الامر الالهي المذكور اذا وقع في مراتب الاستيداع يسمّي معراج التركيب و اذا وقع في العروج الانسلاخي ... يسمّي معراج التحليل و اذا وقع في العروج بعد هذا المعراج الي عالم الشهادة لتكميل غيره او نفسه او الامرين معاً يسمّي معراج العود؛ (1) سير امر الهي يادشده آن گاه كه در مراتب استيداعيه [قوس نزول] قرار گيرد، معراج تركيب ناميده مي شود و هرگاه كه اين سير در [قوس صعود و] عروج انسلاخي واقع شود، معراج تحليل نام دارد و همين سير الهي آن زمان كه پس از معراج تحليل [و پايان سير صعودي]، براي تكميل ديگران و يا خود و يا هر دو، به سوي عالم دنيا و شهادت صورت پذيرد، معراج عود ناميده مي شود. "
در اين سه نوع معراج نكته ي قابل دقت آن است كه از ديدگاه عرفاني، نه تنها سير صعودي عروج و معراج است، بلكه سير نزولي در قوس نزول و عود به عالم شهادت نيز عروج و معراج تلقي شده است؛ يعني در همه ي مراحل، موجودات به سوي كمال در حركت و سير مي باشند.

پي‌نوشت‌:

1. محمدبن حمزه فناري، مصباح الانس، ص 295، سؤال چهارم از خاتمه كتاب.

منبع مقاله :
اميني نژاد، علي؛ (1390)، آشنايي با مجموعه عرفان اسلامي (كليات، تاريخ عرفان، عرفان نظري، عرفان عملي و...)، قم: انتشارات مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني (رحمه الله)، چاپ دوم