نويسنده: علي اميني نژاد
مهم ترين آثاري که در نيمه ي دوم قرن چهارم تا نيمه ي اول قرن هفتم و تا قبل از ظهور ابن عربي ارائه شده است، با حفظ ترتيب تاريخي به قرار زير مي باشد:
1. اللّمع
اين کتاب نوشته ي ابونصر سرّاج طوسي (م 378 ق) است. اهميت اين اثر از آن جهت است که تقريباً همه ي ميراث صوفيه ي پيش از خود را گزارش مي کند و در عرفان اسلامي اولين دايرة المعارف محسوب مي شود و اکثر کتب بعد، از اين اثر متأثر هستند.کتاب اللّمع مشتمل بر چند بخش با عنوان «کتاب» است و در بخشي با عنوان «کتاب المقامات و الاحوال» به مسائل عرفان عملي و بيان مقامات مي پردازد و به هفده مقام و حال اشاره مي کند که عبارت اند از: مقام توبه، ورع، زهد، فقر، صبر، توکل و رضا. و حال مراقبه، قرب، محبت، خوف، رجا، شوق، انس، طمأنينه، مشاهده و يقين.
2. التعرّف لمذهب اهل التصوف
اين اثر، نوشته ي ابوبکر محمد کلاباذي (م 380 ق) است. در اين اثر پس از تبيين اعتقادات صوفيه، از باب سي و پنجم به طور رسمي وارد مراتب، مراحل و مقامات مي شود (1) که به صورت کلاسيک و متون درسي عرفان عملي، پس از شرح مقام توبه، مقامات زهد، صبر، فقر، تواضع، خوف، تقوا، اخلاص، سُکر، توکل، رضا، يقين، ذکر، انس، قرب، اتصال، محبت، تجريد، تقريد، وجد، غلبه، سُکر، غيبت، شهود، جمع، تفرقه، تجلي، استتار، فنا، بقا، حقايق معرفت و در نهايت توحيد را توضيح مي دهد و در چند باب آخر نيز در عرفان عملي مباحثي مختلف ارائه مي کند.3. قوت القلوب في معاملة المحبوب
اين اثر، تأليف ابوطالب محمدبن علي مکي (م 386 ق) است که برخلاف بيشتر کتاب هاي ديگر که حالت دايرة المعارفي دارند، به طور عمده در عرفان عملي است و به صورت کامل دقايق و ظرايف منازل، مقامات و احوال سلوک را بررسي مي کند و در تطبيق آنها با سنت و شريعت تلاش گسترده اي انجام مي دهد.جامي در نفحات الانس، از برخي عرفا- که به عقيده ي بعضي، عين القضات همداني است- (2) نقل مي کند که: لم يصنّف في الاسلام مثله في دقايق الطريقة و خودش در وصف اين اثر مي گويد: قوت القلوب مجمع اسرار طريقت است. (3)
4. الاشارات و التنبيهات
اين اثر که نوشته ي فيلسوف شهير اسلامي، ابن سينا (م 428 ق) است، در ده نهج پيرامون مسائل منطقي و ده نمط پيرامون مباحث طبيعي، الهي و عرفاني تنظيم شده است. ابن سينا در نمط نهم اين کتاب از مقامات عارفان سخن مي گويد. وي پس از آنکه عارف را از زاهد و عابد جدا کرده است و حقيقت عرفان و عارف را به زيبايي معنا مي کند، منازل سير را در يازده مرحله ارائه مي کند که عبارت اند از: اراده، رياضت، وقت، توغّل، استيفاز، انقلاب، تَغَلغُل، مشيّت، تعريج، تردّد، وصول.تقرير بوعلي از اين مقامات، تقريري منحصر به فرد است و بيشتر اصطلاحات به کار رفته، ابتکاري است و همه ي اينها از مسائل ويژه اي خبر مي دهد که براي تاريخ نويسان فلسفه و ابن سينا شناسان اهميت زيادي دارد.
اين قسمت از اشارات، به خاطر زيبايي زياد و دقت هايي که در آن اعمال شده است و همچنين به جهت مختصر بودن، مورد توجه بسياري از انديشمندان معاصر، همانند شهيد مطهري قرار گرفته و در شرح عرفان عملي به طور عمده از اين اثر استفاده مي کنند، اما بايد دانست نمط نهم اشارات، به خاطر به کار رفتن اصطلاحات خاص و عدم تبيين بسياري از مقامات و منازل رايج و اصطلاحات آنها، نمي تواند روشن کننده ي اصطلاحات و ساختار عرفان عملي اسلامي باشد، بنابراين ما در اين نوشتار، اين کتاب را محور مباحث عرفان عملي قرار نداده ايم.
5. رساله ي قشيريّه
اين کتاب که تأليف ابوالقاسم قشيري (م 465 ق) است، از بهترين کتب عرفاني بوده و از آثار درجه ي اول محسوب مي شود که مورد استناد و توجه عرفا مي باشد. در اين کتاب پس از ارائه ي يک سري مقدمات، در باب اول، مشايخ عرفاني را معرفي مي کند و در باب دوم، به شرح اصطلاحات عرفاني که به طور عمده در عرفان عملي است، مي پردازد و در ادامه ي همين باب، بيش از چهل و دو مقام را از توبه تا توحيد تبيين مي کند.6. منازل السائرين
اين کتاب از نوشته هاي خواجه عبدالله انصاري (م 481 ق) است. وي ابتدا کتابي به زبان فارسي با نام صد ميدان در مقامات سير و سلوک مي نگارد و پس از بيست و هفت سال تجربه ي علمي و عملي، منازل السائرين را تأليف کرده که در عرفان عملي اثري ممتاز و بي نظير است، به صورتي که به طور تقريبي محور همه ي تحقيقات پسين در عرفان عملي قرار گرفت و به ويژه چهارچوب اصلي آن، نظم و ترتيب بين مقامات مورد تأييد و تأکيد عرفاي پس از وي واقع شد و به درستي مي توان اين اثر را آينه ي تمام نماي عرفان عملي اسلامي دانست. از اين رو ما در اين نوشتار از اين اثر به همراه برخي تحقيقات ديگر گزارشي را به عنوان معرفي ساختار و اصطلاحات عرفان عملي ارائه خواهيم کرد.7. منطق الطير
اين اثر که از آثار مهم عرفان ادبي است، شاهکار عارف بزرگ ايراني، فريدالدين عطار نيشابوري (م 627 ق) است. وي در اين اثر، منازل سلوک را در هفت وادي به زبان شعر تبيين مي کند که به ترتيب عبارت اند از: وادي طلب، عشق، معرفت، استغنا، توحيد، حيرت، فقر و فنا.هست وادي طلب آغاز کار *** وادي عشق است از آن پس بي کنار
پس سيم واديست آن معرفت *** پس چهارم وادي استغنا صفت
هست پنجم وادي توحيد پاک***پس ششم وادي حيرت صعبناک
هفتمين وادي فقر است و فنا ***بعد از اين روي روش نبود تُرا
در کشش افتي، روش گُم گرددت*** گر بود يک قطره قلزم گرددت (4)
عطار اين هفت وادي را از زبان پرندگان حکايت مي کند و خلاصه ي حکايت اين است که پرندگان در جست و جوي پادشاه و رهبري براي خود مي باشند. در آن ميان هدهد از راه مي رسد و مي گويد: سلطان پرندگان سيمرغ است و او بسيار دور، در کوه قاف به سر مي برد و ما بايد خود را به او برسانيم. پرندگان با راهنمايي هدهد به راه مي افتند، اما در هر وادي تعدادي از آنها باز مي مانند تا آنکه سرانجام سي مرغِ بال و پر سوخته برجا مي مانند. آن گاه هدهد مي گويد: به سيمرغ رسيديم، مي پرسند: سيمرغ کجاست؟ مي گويد: به خودتان بنگريد، شما همان سيمرغ هستيد که طالب و مطلوب در اينجا يکي مي شود.
غير از اين آثار، بيشتر کتاب هاي عرفاني تا پيش از ابن عربي- کم يا زياد- به مقامات سالکان پرداخته اند، همانند عوارف المعارف ابوحفص عمر سهروردي و مشرب الارواح شيخ روزبهان بقلي شيرازي.
پي‌نوشت‌ها:
1. کلاباذي در آخر باب 34، صفحه ي 92 از چاپ قاهره مي گويد: ... و نريد أن نخبر الآن ببعض المقامات علي لسان القوم من غير بسطٍ کراهةً الإطالة و نحکي من مقالات المشايخ فيها ما قرب منها الي الافهام دون الرموز الخفية و الاشارات الدقيقة و نبدأ بالتوبة ... .
2. جامي، نفحات الانس، ص 724.
3. همان، ص 122.
4. عطار، منطق الطير، ص 180.
اميني نژاد، علي؛ (1390)، آشنايي با مجموعه عرفان اسلامي (كليات، تاريخ عرفان، عرفان نظري، عرفان عملي و...)، قم: انتشارات مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني (رحمه الله)، چاپ دوم
