ذن: شيوه ي مراقبه

با در نظر گرفتن اهميت هميشگي مراقبه، شگفت آور نيست که راهبان در ديگر قسمت هاي قلمرو بودايي، فنون مراقبه اي متناسب با مقتضيات جوامع خاص خود را پديد آوردند. يکي از بنيادي ترين اين مکتبها، شکلي است از آيين بودا که در غرب تحت اصطلاح کلي ذن (1) مشهور است. از بعضي جهات، يک صومعه ي بودايي ذن، احساسي نسبت به مراقبه دارد که به نحوي چشمگير با آنچه به صومعه ي بودايي تره واده تعلق دارد، شبيه است. در مورد مفهوم آرامش و هدف اصلي، احساس يکساني وجود دارد، اما از بسياري جهات ديگر، يک فرق واقعي نيز وجود دارد؛ حتي راهبان متفاوت به نظر مي رسند. مانند ساير خويشاوندان تره واده اي خود، آنها هم سرشان را از ته مي تراشند، اما به جاي پوشيدن رداهاي نارنجي، اين راهبان، رداهايي به رنگ سياه بر تن مي کنند که بيشتر با آب و هواي سردتر شمال شرقي آسيا متناسبند.
يک مثال مناسب از هر دو اين شباهتها و تفاوتهاي ميان راهبان سري لانکايي و ژاپني را در صومعه ي مرکزي سوتو (2) ذن ايهي - جي (3) مي توان مشاهده کرد. اين صومعه در 1243 م. توسط دگن استاد کبير ذن ژاپني بنياد نهاده شد. صومعه ي مزبور که در ميان کوه هاي منزوي و پر فراز و نشيب پوشيده از جنگل غرب ژاپن بنا شده، هنوز هم به سبب سختي دوره ي آموزشي انضباطي اش مورد توجه است. شخص مي تواند تأثير نماياني را که ذن بر درون گرايي (4) داخلي خود معماري صومعه نهاده است، ملاحظه کند. ايهي - جي با ديواري سفيد که فقط يکي دو در دارد و به طور نوبتي بسته و کلون شده اند، محصور گرديده است. اما موقعي که شخص به درون صومعه رخصت ورود پيدا مي کند، يک دنياي جديد کامل به روي او گشوده مي شود.
مانند بيشتر صومعه هاي سنتي ژاپني، ايهي - جي در پيرامون يک رديف حياط بنا شده است. اين حياطها اغلب داراي باغچه هايي کوچکند، که يا در آنها درخت و گل و گياه کاشته اند يا به طور نمادين به وسيله ي کنار هم چيدن انتزاعي قطعه هاي سنگ و شن تزيين شده اند. اتاقها را به وسيله ي حايلهايي از کاغذ برنج (5) از هم مجزا شده اند و کفشان را با تاتامي (6) حصيري که بوي خاصي در اتاق ايجاد مي کند، مفروش کرده اند. اين اتاقها معمولاً فاقد مبلمان هستند، و فقط چند تشکچه دارند. در شب، موقعي که رختخوابها را از کمدهاي دم دست بيرون مي آورند و بر زمين پهن مي کنند، از همين اتاقها به جاي خوابگاه استفاده مي کنند. يگانه تزيين اتاق ممکن است يک تاقچه ي کوچک ديواري باشد که در آن تصويري را که با مرکب ترسيم شده، آويخته باشند، يا ممکن است يک ضرب المثل پر مغز آيين ذن باشد که به وسيله ي قلم مويي لطيف با مرکب خوشنويسي شده است. در برابر اينها يک گلدان کوچک را با چند گل بدقت آراسته شده، قرار داده اند.
اين سادگي بي پيرايه براي ايجاد يک فضاي ساکت و آرام که براي به مراقبه نشستن مناسب است، در نظر گرفته شده است. بسياري از راهباني که دوره ي آموزشي را در صومعه طي مي کنند، فقط مدت زمان نسبتاً کوتاهي در آنجا به سر خواهند برد. در ژاپن مجاز بودن راهبان براي ازدواج مرسوم شده است، اين امر در اکثر مذاهب آيين بودا جايز نيست. همچنين براي پسران، به ارث بردن موقعيت و مقام پدران خويش به عنوان رؤساي معبدهاي ذن محلي پراکنده، در سراسر ژاپن به صورت سنت درآمده است. اما براي تحقق يافتن چنين امري، آنها بايد اثبات کنند که به حد معيني از مهارت در مراقبه نايل آمده اند. رسيدن به چنين حدي مستلزم گذراندن دو يا سه سال دوره ي آموزشي در محيط رهباني است. فقط چند نفري از راهبان تمام زندگي شان را به جست و جو براي رسيدن به روشن نگري و سراسر عمرشان را به اقامت و ماندن در صومعه اختصاص مي دهند.
برنامه ي زمان بندي شده ي دوره ي آموزشي در ايهي - جي براي شخص عليل المزاج مناسب نيست. راهبان در کشورهاي تره واده اي، تمايل دارند که محل زندگي مجزاي خاص خود را داشته باشند؛ در صومعه هاي ذن، راهبان معمولاً در خوابگاه ها زندگي مي کنند. راهبان پيش از طلوع آفتاب از خواب بيدار مي شوند و با آب سرد استحمام مي کنند، سپس به اتاق زيارتگاه مي روند و مراسم نيايش صبحگاهي را برگزار مي کنند. بسياري از اروپاييان و امريکاييان گمان کرده بودند که ذن آييني فاقد مناسک عبادي و کتب مقدس است. علت اين امر آن بود که قديمي ترين نويسندگاني که به زبان اروپايي درباره ي ذن مطالبي نوشته اند، بر مراقبه توجه کرده اند، اغلب در ارتباط با همين موضوع است که آنها از ساير جنبه هاي آيين ذن غافل مانده يا توجهي نشان نداده اند. در واقع، همان طور که در ديگر مکتبهاي آيين بودا معمول است، ذن داراي مناسک پيچيده و متنوع فراواني است که براي بزرگداشت و اداي احترام نسبت به بودا در نظر گرفته شده اند.
اما کارورزان واقعي ذن، از تمام اين اعمال براي ژرفتر ساختن مراقبه ي خود استفاده مي کنند. موقعي که يک راهب ذن به حمام مي رود، يا مشغول خوردن غذاست، يا آماده ي رفتن به بستر است، هر کدام از اين اعمال، يکي از مناسک مقرر شده به شمار مي آيد. در واقع، سراسر زندگي راهب ذن با اين گونه مناسک مشخص مي شوند. بايد به خاطر داشت که اين مناسک به خودي خود مهم تلقي نمي شوند، بلکه به آنها به عنوان وسيله اي براي نيل به هدف نگاه مي کنند. هدفشان، مانند قاعده ي انضباط راهبان تره واده اي، عبارت است از برانگيختن توجه راهب به طوري که او هشيارانه نسبت به هر کاري که انجام مي دهد، واقف و آگاه باشد. اين « توجه کردن » را هشياري مي نامند و همواره در آيين بودا به عنوان يکي از راههاي اوليه ي رسيدن به روشن نگري مورد نظر بوده است.
بعد از نيايش صبحگاهي، راهبان ايهي - جي، نخست لحظاتي را به مراقبه مي پردازند که بين يک تا يک و نيم ساعت طول مي کشد. اولين چيزي که مراقبه کنندگان فرا مي گيرند، حالت نشستن صحيح براي مراقبه است. اين حالت، نشستن روي زمين به صورت چهار زانوست که به حالت نيلوفر آبي (7) شهرت دارد. با نشستن بر يک بالشتک، سُرين بالا مي آيد که در نتيجه ي آن، پشت صاف مي ايستد و سر حالتي افراشته به خود مي گيرد و دستها هم روي دامن قرار مي گيرند.
** تصوير:

مراقبه ي ذن دو روش اساسي دارد: روش نخست، که در مکتب سوتو عمل مي شود، عبارت است از تخليه کردن ذهن و رسيدن به يک حالت مراقبه اي ژرف؛ اين امر از راه فنوني مانند توجه کردن شخص به تنفس خويش انجام مي گيرد. اگر شخص عميقاً به اندازه ي کافي به درون اين حالت مراقبه اي نفوذ کند و دستور کارورزان سوتو را رعايت کند، به ادراک حقيقي طبيعت واقعيت و از اين رهگذر به روشن نگري خواهد رسيد. روش دوم، که در مکتب رينزايي (8) عمل مي شود، داراي هدف يکسان است. اين مکتب از سوتو در استفاده اش از گوآن ها (9) متفاوت است. يک گوآن نوعي معما (10) ست که به نظر مي رسد پاسخ منطقي نداشته باشد. فايده ي اين تمرين، استفاده از گوآن براي گذشتن از منطق مادي ثنوي (11) و رسيدن به شناخت طبيعت حقيقي واقعيت است.
بعد از مراقبه، راهبان سرانجام مي توانند چيزي بخورند. رژيم غذايي در يک صومعه ي ذن به گياهخواري گرايش دارد. برخلاف راهبان ترده واده، که مجازند به شرطي که حيواني را مخصوصاً به خاطر آنها ذبح نکرده باشند، گوشت بخورند، راهبان ذن نبايد پروتئين حيواني مصرف کنند؛ به اين دليل است که اين همه بر خوردن پروتئين هاي گياهي مانند آنچه در کره ي سويا وجود دارد و هماهنگي مناسب انواع غذاهاي مختلف تأکيد مي شود. اين نوع رژيم غذايي در اروپا و امريکا به عنوان رژيم غذايي سالم رايج شده است. همچنين راهبان مجاز نيستند، دست کم در موقعي که دارند به ديگران آموزش مي دهند، سيگار بکشند يا نوشابه ي الکلي مصرف کنند. مانند تمام فعاليت هاي ديگرشان، غذا خوردن و تميز کردن پس از آن، به نحوي آگاهانه، و توأم با رعايت آيين و مناسک ديني انجام مي گيرد. آنها، بعد از صرف صبحانه، تا اواسط بعد از ظهر، موقع صرف کردن غذاي بعدي، به تمرين مراقبه ي بيشتري تن در مي دهند. آنگاه، آنها براي محفاظت از صومعه و اشياي معدود متعلق به خود از همديگر جدا مي شوند. در پايان روز نزديک به غروب، دعا و نيايش ديگري برگزار مي شود. بعد از اين، راهبان مجازند بخوابند، يا اگر مايل باشند، به مراقبه ي مخصوص به خود در شب ادامه دهند.

پي‌نوشت‌ها:

1- Zen.
2- Soto.
3- Eihei-ji.
4- Introspection.
5- Rice paper.
6- Tatami.
7-Lotus position.
8- Rinzai.
9- Koans.
10- Riddle.
11- Dualistic mundane logic.

منبع مقاله :
هوکينز، بردلي؛ (1392)، آيين بودا، ترجمه ي محمدرضا بديعي، تهران: نشر اميرکبير، چاپ پنجم