تعریف سازمان های غیردولتی

ابتدا باید روشن شود که سازمان غیردولتی- با عنایت به سیر تاریخی آن- امروز در چه بستر و زمینه اجتماعی کارکرد دارد. آنچه که به عنوان پایه و اساس قابل ذکر است این که سازمان های غیردولتی تجلی سازمان یافته مشارکت است و آن نوع مشارکتی که فارغ از جنبه های سیاسی در امور توسعه به کار می رود. به عبارت دیگر از طریق این سازمان ها به ایجاد، تقویت و انسجام بخشیدن به «جامعه مدنی» با اتکا به مشارکت مردمی است که به سازمان های غیردولتی به عنوان نهاد مدنی هنجار و ارزش اجتماعی می بخشد و در درون جامعه مدنی است که پایداری به طور عام معنای عملیاتی می یابد.
اصطلاح «سازمان غیردولتی» برابر نهاد عبارت Non-Governmental Organization و یا به اختصار NGO است. همچنان که از عنوان این عبارت مشخص است، این اصطلاح در مورد مؤسسه هایی به کار می رود که مستقیماً از بودجه دولتی استفاده نمی کنند و اعضای آن ها در مقابل فعالیتی که انجام می دهند، مسئولیت واگذار شده دولتی ندارند. گاهی این اصطلاح هم مفهوم با People Organization یا به اختصار PO به معنای «سازمان مردمی» به کار برده می شود (اعرابی، 62:1378)
هر چند سازمان های غیردولتی در معنا ریشه در تاریخ دارند اما سازمان ملل متحد برای نخستین بار در سال 1949 سازمان های خاصی را به این نام خوانده و در ماده 71 منشور خود رابطه ای رسمی را با این نوع سازمان ها تعریف کرده است. هر چند که پسوند «غیردولتی» تعریف این قبیل سازمان ها را قدری مشکل کرده است. «سازمان ملل متحد که دارای ساختاری بین دولتی است بر اساس ماده 71 منشور ملل متحد که رابطه ای رسمی را بین خود و سازمان های غیر رسمی (NGO)ها به وجود آورده است. منشور ملل متحد که این واژه را پرداخته تلاشی در جهت ایضاح معنای آن به عمل نیاورده است»(سیمبر: 166-147) اهمیت روشن شدن معنا و مفهوم این سازمان ها موجب شد که سایر سازمان های بین المللی و منطقه ای درصدد روشن کردن معنای آن برآیند. سازمان امنیت و همکاری در اروپا وقتی دردهه 1990 میلادی با موفقیت سازمان های غیردولتی مواجه شد، تلاش کرد تا خود تعریفی از آن ارائه دهد. در برداشت این سازمان، هنگامی سازمان های غیردولتی به رسمیت شناخته می شوند که در ساختار قانونی کشورهای مربوطه جای گرفته باشند. تنها محدودیت در این زمینه سازمان هایی هستند که آشکارا از خشونت استفاده کنند و تروریستی باشند که به همین دلیل به عنوان سازمان غیردولتی شناخته نخواهند شد. بنابراین رابطه تعریفی سازمان های غیردولتی به شناسایی توسط دولت ها بیانگر پذیرش دولت ها به واگذاری پاره ای امور فعالیتی به آن ها نیز می باشد به ویژه این که در دولت های اقتدارگرا که دارای تمایل به بر عهده داشتن تمام امور است در واقع پذیرش سازمان های غیردولتی می تواند بیانگر خواست تفویض پاره ای امور از واحدهای دولتی به این سازمان ها باشد. از این رو است که در برنامه عمل سازمان خواروبار و غذای سازمان ملل متحد ( که خود یک NGO بین المللی است) اهمیت این نکته و نیز نقش دولت های عضو در رابطه با NGOها و نقش فائو در کمک به پذیرش آن ها توسط دولت ها روشن شده است.
«سازمان های غیردولتی» در واقع به نوعی در تمام کشورها اعم از شمال یا جنوب وجود دارد. چنان که از عنوان آن بر می آید سازمان غیردولتی است بنابراین می توان گفت که ریشه در سازماندهی های اجتماعی دارد اما پیدایش آن را به صورت یک نهاد رسمی به کشورهای غربی و صنعتی پیشرفته نسبت می دهند.
«سالامون لت» در پژوهشی با عنوان « به سوی درک شاخه غیرانتفاعی بین المللی» سازمان غیردولتی (NGO) را تشکلی مستقل، منعطف، دموکراتیک و غیر انتفاعی که فعالیت خود را برای کمک و تقویت بنیه های اقتصادی و یا اجتماعی گروه های حاشیه ای، حل معضلات عامه و یا حتی مسایل قشری خاص متمرکز کرده تعریف کرده است (وزارت کشور، 1380: 171).
در یک منبع مطالعاتی مربوط به بانک جهانی ( بانک جهانی: 1990) آمده است: «تنوع سازمان های غیردولتی بیان کننده تعاریف ساده و مشخصی از هر یک از آن هاست. این سازمان ها شامل گروه های زیادی از نهادهایی است که کاملاً یا وسیعاً مستقل از دولت بوده و عمدتاً دارای اهداف انسانی یا تعاونی هستند تا تجاری. این سازمان ها، آژانس های خصوصی در کشورهای صنعتی هستند که از توسعه بین المللی حمایت می کنند؛ گروه های سازمان یافته درون زای منطقه ای یا ملی و گروه های عضوطلب (1) در روستاها نیز از آن جمله اند. سازمان های غیردولتی شامل انجمن های مذهبی و نیکوکاری هستند که به تجمیع امکانات مالی برای صندوق های (funds) خصوصی توسعه، گسترش دسترسی به خدمات، برنامه تنظیم خانواده و غذا و اتقاء سازمان یابی های اجتماعی می پردازند. علاوه بر آن سازمان های غیردولتی شامل تعاونی های مستقل، انجمن های اجتماعی، جوامع مصرف کننده آب (آب بران)، گروه های زنان و انجمن های روستایی هستند.گروه های شهروندی که با آگاهی رسانی بر تنظیم سیاست نفوذ دارند نیز سازمان غیردولتی محسوب می شوند.
سازمان غیردولتی دارای این ویژگی ها است:

-سازمان غیردولتی سازمانی غیرانتفاعی، داوطلبانه با جهت گیری توسعه ای/ خدمات رسانی، یا برای منافع اعضا (سازمان مردمی) یا اعضای جمعیت دیگر (به عنوان یک آژانس ) است.
-سازمان غیردولتی سازمان خصوصی اشخاصی است که به اصول مشخص اجتماعی پای بندند و فعالیت های خود را در توسعه جوامعی صرف می کنند که در آن زندگی می کنند یا از خدمات آن بهره مند می شوند.
-سازمان غیردولتی سازمان یا گروهی از مردم است که با هم بدون هر گونه وابستگی به کنترل از بیرون با مقاصد خاص و اهداف دراز مدت برای انجام وظایفی در جهت تدارک تغییر مطلوب در یک جامعه یا ناحیه و با موقعیت فعالیت می کند.
-سازمان غیردولتی، سازمانی مردم-مدار، غیروابسته و انعطاف پذیر است که برای توانمندسازی اجتماعی و اقتصادی گروه های به حاشیه رانده کار می کند.
-سازمان غیردولتی، سازمانی غیروابسته به احزاب سیاسی است که به طور عمومی درگیر کارهایی به منظور کمک به توسعه و رفاه جامعه محلی است.
-سازمان غیردولتی، سازمانی است که در پی فهم دلایل ریشه ای مسایل به منظور انجام کوشش برای رسیدن به کیفیت بهتر زندگی به خصوص برای فقیران، ستم دیدگان و به حاشیه رانده شدگان شهری و روستایی است.
-سازمان غیردولتی، سازمانی است که به وسیله و برای جوامع محلی، با دخالت کم یا بدون دخالت دولت تأسیس می شود، این سازمان ها فقط سازمان خیریه نیستند بلکه فعالیت های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نیز انجام می دهند.
-سازمان غیردولتی، سازمانی انعطاف پذیر و دموکراتیک و غیرانتفاعی است که بدون انگیزه های سودجویی برای خود به مردم خدمت ارائه می دهد.

در تعریف سازمان غیردولتی آمده است (جباری: 80-76): تنوع سازمان های غیردولتی هر نوع تعریف ساده از آن را دشوار می کند. از نظر بانک جهانی این نوع سازمان ها گروه ها و نهادهایی را شامل می شود که کلاً و یا تا حدود زیادی از حکومت و یا دولت مستقل اند و اهداف انسان دوستانه و تعاونی را دنبال می کنند تا اهداف تجاری. این سازمان ها در کشورهای صنعتی کارگزارانی خصوصی اند که از توسعه بین المللی، گروه های بومی که در سطوح منطقه ای یا ملی سازمان می یابند و نیز از گروه های عضوطلب در مناطق روستایی حمایت می کنند. NGOها همچنین انجمن های خیریه و مذهبی را که سرمایه های خصوصی را برای توسعه بسیج می کنند، به توزیع خوراک می پردازند، خدمات برنامه ریزی خانواده و سازمان های محلی را تشویق می کنند در بر می گیرند. علاوه بر این NGOها تعاونی های مستقل، انجمن های محلی جمعیتی که در زمینه نحوه استفاده مطلوب از آب فعالیت می کنند ( گروه های آب بر) و گروه زنان و انجمن های روستایی را نیز شامل می شوند. گروه های شهروندی نیز که آگاهی عمومی را بالا برده و در سیاست تأثیر می گذارند نوعی سازمان غیردولتی محسوب می شوند. بانک جهانی در تعریف دیگری، NGO ها را سازمان های خصوصی می داند که فعالیت هایی از قبیل کاهش آلام و افزایش منافع فقرا، حفظ محیط زیست، تأمین خدمات اجتماعی اساسی و یا توسعه اجتماع محلی را تعقیب می نمایند.
بسیاری از اصطلاحات فهرست شده در زیر، بیانگر یک بررسی ماهوی در مورد سازمان های غیردولتی است که برای تعریف آن ها به چارچوب های عملیاتی و سازمانی شان بسنده می شود:
-CBO: سازمان مبتنی بر اجتماع محلی Community Based Organization)
-GBNGO: سازمان غیردولتی سازماندهی شده توسط دولت (Governmental Baed Non Governmental Organization)
-NGO: سازمان غیردولتی (Non Governmental Organization)
-NGDO:سازمان غیردولتی توسعه (Non Governmental Development Organization)
-NPO: سازمان غیرانتفاعی (Non Profitable-Organization)
-PDO: سازمان خصوصی توسعه Private Development Organization)
-PSO: سازمان خدمات رسانی عمومی (Public Servic Organization)
-PVO: سازمان خصوصی داوطلب (Private Voluntary Organization)
-QNGO: شبه سازمان غیردولتی (Quayi Non Governmental Organization)
-VO:سازمان داوطلبین (Voluntary Organization
اتحادیه اروپا به هنگام بررسی ضوابط خود درباره ی نحوه همکاری با سازمان های غیردولتی این سازمان ها را این گونه تعریف نموده است: سازمان های غیردولتی جمعیت ها، جنبش ها یا گروه هایی هستند که با استقلال از دولت، بدون قصد منفعت طلبی، برای دفاع از منافع خاصی در حوزه های شغلی، اجتماعی، فرهنگی، تجاری، علمی، انسان دوستانه، مذهبی و... تشکیل شده اند.
سازمان ملل متحد نیز اصطلاح NGO را به هر گروه سازمانی غیرانتفاعی داوطلبانه از شهروندان جهانی اطلاق می کند که در سطح محلی، ملی یا بین المللی تشکیل شده باشند. آن ها نظرات و ارزیابی های کارشناسی خود را ارائه می دهند و به مثابه مکانیسم هشداردهنده عمل می کنند و در اجرای توافقنامه های بین المللی همکاری و نظارت دارند.
سازمان حفاظت محیط زیست سازمان های غیردولتی زیست محیطی را دسته ای از این گونه سازمان ها می داند که در راستای اهداف زیست محیطی فعالیت می کنند. از این منظر، «سازمان های غیردولتی زیست محیطی به کلیه تشکل های غیردولتی، غیرانتفاعی و غیرسیاسی اطلاق می شود که حاصل تشکل اشخاصی حقیقی به طور داوطلبانه وبه گونه سازماندهی شده است. این تشکل ها با اساسنامه ای مدون و پس از ثبت در مراجع رسمی کشور به عنوان یک شخصیت حقوقی جهت تحقق هدف ها و آرمان های مشترک در زمینه حمایت و حفاظت از محیط زیست به فعالیت در سطح شهرهای کشور و در صورت امکان در سطح شهرهای کشور و در صورت امکان در سطح بین المللی می پردازند.» شبکه همیاری سازمان های غیردولتی زیست محیطی ایران (2) نیز سازمان های غیردولتی زیست محیطی را شامل تشکل های مردمی، غیرانتفاعی، داوطلبانه و مستقل از دولت می داند که در سطح محلی، ملی و یا بین المللی تشکیل شده باشند (شهر سالم، 9:1380-8)
علاوه بر این برخی نیز سازمان های غیردولتی را دارای ویژگی های داوطلبی، غیرانتفاعی بودن سمت گیری خدمات رسانی داشتن، خودگردان بودن دانسته و آن ها را سازمان های متعهدی تعریف می کنند که به طور رسمی به ثبت رسیده باشند. همچنین این سازمان ها را می توان بر حسب فلسفه پایداری یا بخش های اقتصادی مرتبط، هدف ها، میدان کاری، اندازه و نقشی که در مقابل دولت ایفا می کنند دسته بندی کرد (سازمان ملل، 1992).
بعضی از منابع ملاک تعریف سازمان غیردولتی را در داشتن مسئولیت و بودجه مستقل از دولت اعلام می کنند. در ارتباط با مفهوم های مرتبط با ساختار این سازمان باید اشاره کرد که ساختار یک سازمان غیردولتی بیان کننده چارچوب مشترک و در بردارنده عناصر تشکیل دهنده آن سازمان و همچنین مبین روابط حاکم در بین اجزاء آن است. هشت مفهوم محوری مرتبط با ساختار سازمان غیر دولتی به قرار زیر قابل تشخیص است:
1-نهادهای اثرگذار اجتماعی
2-تشکیلات
3-رهبریت گروه
4-مدیریت
5-هدف تأسیس
6-رسمیت یافتگی و پایایی گروه
7-اعضاء
8-منابع و توان اقتصادی (همان).
بر همین اساس با توجه به ساختار سازمانی و نیز ارتباط سازمان های غیردولتی با تشکل های مردمی در تعریف آن می توان گفت که سازمانی است که:
1-دارای تشکیلات و ساختار سازمانی نهادینه شده و رسمیت یافته باشد.
2-غیردولتی باشد
3-غیرانتفاعی باشد
4-پاسخگوی نیاز جامعه باشد
5-و داوطلبانه باشد.
سازمان ملل متحد اصطلاح NGOها را درباره هر گروه غیرانتفاعی داوطلبانه از شهروندان جهانی نیز به کار می برد که در سطح ملی، محلی و بین المللی تشکیل شده باشد. از این منظر این سازمان ها، به طور کلی به عنوان سازمان های واسط بین دولت و مردم عمل می کنند و بخشی از حوزه عمومی در هر کشور به شمار می آیند.
تعریف سازمان های غیر دولتی و این که این نوع متشکله ها چه چیزی را در بر می گیرند موضوع بحث ها و مناقشه های زیادی بوده است ( کارول، 1992). معهذا ارائه تعریفی جامع و کاربردی هنوز ضروری به نظر می رسد. به هر حال NGOها اغلب شامل انواع گسترده ای از سازمان ها و سازمان یابی های اجتماعی از جنبش های اجتماعی گرفته تا گروه های فشار از طریق باشگاه ها و سایر اشکال انجمن های مدنی می باشند.
در دوره آغازین فعالیت این سازمان ها که بحث در مورد تعاریف جریان داشت، تشخیص سازمان های بر مبنای عضویت رویکردی همگانی بود. در این فرایند نخست تفکیک سازمان های غیر دولتی محلی (3) از سازمان های حمایتی واسطه ای (4) و سازمان های بین المللی از سازمان های ملی مورد توجه بود. کارول سازمان های حمایتی واسطه ای و سازمان های حمایتی مبتنی بر عضویت را به عنوان سازمان های غیردولتی ملی یا درونزا در آمریکای لاتین تعریف می کند که گرایش به حفاظت، ارائه و کار با چندین گروه های ساده دارند. به عبارت دیگر آن ها بر سطح بعدی سازمان های ساده مردمی عمل می کنند و ارزیابی و حمایت آن ها را دنبال می کنند.

پی‌نوشت‌ها:

1-member-groups
2-محل استقرار این شبکه در تهران است. این شبکه در دی ماه سال 1377 با هدف هماهنگی و ارتباط این سازمان ها تشکیل شد.
3-grossroot organizations
4-intermediary support organizations

منبع مقاله :
زاهدی مازندرانی، محمد جواد؛ (1388) نقش سازمان های غیردولتی در توسعه پایدار، تهران: مازیار، چاپ اول