ايمني غذاهاي ژنتيك

اشاره:
پس از رهاسازي نخستين محصول تراريخته ايراني و نخستين برنج تراريخته كه در كشور به توليد انبوه رسيد، سؤالهايي در خصوص محصولات تراريخته، ويژگي ها، مزايا و احيانا مضرات آن در افكار عمومي و به ويژه مجامع علمي مطرح شده است. بر اين اساس به سراغ مجري طرح برنج تراريخته و كارشناس سازمان بهداشت جهاني در كشورمان رفتيم تا سؤالات خود را با ايشان مطرح كنيم مصاحبه پيش رو حاصل گفت وگوي ما با دكتر بهرام قره ياضي است كه ملاحظه مي كنيد.

¤ مفهوم موجودات مهندسي ژنتيك شده يا تراريخته (GM) و غذاهاي GM چيست؟

-موجودات تراريخته به موجوداتي اطلاق مي شوند كه ماده ژنتيك (يعني دي ان آ) آنها به نحوي تغيير داده شده است كه به صورت طبيعي اتفاق نمي افتد. فناوري مورد استفاده اغلب تحت عنوان «بيوتكنولوژي مدرن» يا «فناوري ژن» و گاهي نيز «فناوري دي ان آي نوتركيب» يا «مهندسي ژنتيك» شناخته مي شود. اين فناوري امكان انتقال ژن از يك موجود به موجود ديگر حتي بين گونه هايي كه با هم خويشاوندي ندارند را فراهم مي كند.
موجودات مهندسي ژنتيك شده كه معادل فارسي آن تحت عنوان «تراريخته» برگزيده شده است به گياهان، جانوران يا موجودات ذره بيني و كوچكي اطلاق مي شود كه براي ايجاد يك صفت برتر و بهتر نظير مقاومت به آفات در مورد گياهان زراعي مقاومت به بيماري (در مورد گاو و ساير حيوانات اهلي) و توليد برتر (در مورد موجودات ذره بيني مفيد) يك يا چند ژن با منشاي مختلف به آن ها منتقل شده است، اگرچه عمل انتقال ژن يك روش معمول در اصلاح نباتات طي يك قرن گذشته بوده است، اما در مهندسي ژنتيك، الزاماً بايد ژن جداسازي شده و پس از مطالعه دقيق آن و با ايجاد تغييرات مورد نظر و با استفاده از روش هاي پيشرفته علمي به موجود مورد نظر (گياه، حيوان يا ميكروارگانيزم) منتقل شود.

¤ هدف از توليد محصولات تراريخته چيست و چرا غذاهاي حاوي مواد ناشي از مهندسي ژنتيك توليد مي شوند؟

- اين قبيل موادغذايي به اين دليل توليد و به بازار مصرف عرضه مي شوند كه داراي
برتري هاي خاصي براي توليدكننده يا مصرف كننده اين قبيل غذاها است . اين كار براي كاهش هزينه توليد، فوايد بيشتر (از نظر فسادپذيري يا ارزش غذايي) يا هر دو منظور صورت مي گيرد. در ابتدا ابداع كنندگان بذرهاي تراريخته مي خواستند فرآورده هاي آنها مورد پذيرش توليدكنندگان محصولات كشاورزي باشد. به همين دليل بر روي ابداعاتي متمركز شدند كه كشاورزان (و در مجموع صنايع غذايي) آن را پذيرا باشند.
هدف اوليه توليد گياهان تراريخته بهبود مقاومت آنها بود. گياهان زراعي تراريخته موجود در بازار مصرف ، نوعاً گياهي هستند كه با هدف مقاومت به آفات و بيماري هاي گياهي (آفات حشره اي و ويروس ها) و افزايش تحمل به علف كش ها ايجاد شده اند. مقاومت به آفات حشره اي با انتقال ژن توليدكننده ماده سمي از باكتري باسيلوس تورينجينيس (بي تي) به گياهان زراعي بدست مي آيد. اين پروتئين كه به طور سنتي نيز به عنوان حشره كش در كشاورزي مورد استفاده قرار مي گيرد از نظر مصرف انساني هم سالم است.
مقاومت به ويروس از طريق انتقال يك ژن از نوعي ويروس بيماريزاي گياهي ايجاد مي شود. مقاومت به ويروس موجب حساسيت كمتر گياهان به بيماريهاي ناشي از اين ويروس شده و موجب افزايش عملكرد گياهان مي شود. افزايش تحمل به علف كش ها از طريق انتقال يك ژن از يك باكتري به گياهان صورت مي گيرد كه موجب مقاومت به برخي از علف كش ها مي شود. در جاهايي كه علف هرز داراي تراكم زيادي است كشت و كار چنين گياهان مقاوم به علف كش موجب كاهش مقدار مصرف علف كش ها شده است.
اصولا هدف توليد گياهان تراريخته افزايش بهره وري، كاهش مصرف سموم، حفاظت از محيط زيست، توليد غذاهاي عاري از باقيمانده سموم، و توليد غذاهايي با ارزش غذايي بيشتر مي باشد.

¤ آيا اين طرح در مورد غذاهاي با منشأ حيواني نيز انجام مي شود؟

- در مورد حيوانات تراريخته نيز اهداف مشابهي تعقيب مي شود با وجود آن كه امروزه قريب به 001ميليون هكتار از اراضي جهان به كشت گياهان تراريخته اختصاص يافته است ولي هنوز هيچ حيوان تراريخته اي در سبد غذايي مردم قرار نگرفته است؛ اما نگارنده اين اطمينان را به خوانندگان محترم مي دهد كه ظرف سه تا پنج سال آينده اين قبيل محصولات مانند گوشت (گاو) تراريخته نيز به توليد انبوه و مصرف مردم خواهدرسيد. براي مثال هم اكنون گاوهاي شيري كه پستان آن ها خيلي كمتر به بيماري ورم پستان (mastitis) مبتلا مي شوند توليد شده اند و در چرخه توليد انبوه قرار دارند. با ورود اين نوع گاوها مصرف آنتي بيوتيك در گاوهاي شيري به شدت كاهش خواهد يافت و نيازي به كشتار گاوهاي بيمار و جايگزيني آنها نخواهدبود و علاوه بر توليد شير سالم تر توليد شير نيز افزايش خواهد يافت و حيوان نيز متحمل مشقات كمتري خواهد بود.
باتوجه به جديد بودن فناوري مهندسي ژنتيك و ملاحظاتي كه از طرف گروه هاي مختلف در سراسر دنيا در مورد اين قبيل محصولات مطرح شده است، پيش از آن كه غذاهاي حاصل از مهندسي ژنتيك در سبد غذايي مردم قرار گيرد مورد بررسي ها و مطالعات دقيق تري قرار مي گيرند؛ بررسي هايي كه در طول تاريخ هيچ گاه در مورد غذاهايي كه به روش هاي كهن و با استفاده از محصولات اصلاح شده توليد شده اند اعمال نشده اند. بنابراين، به نظر مي رسد كه بشر براي اولين بار با آگاهي كافي و اطمينان از سلامتي كامل، از اين نوع غذاها استفاده مي كند. اين مطالعات معمولا توسط پژوهشگران اصلي و همكاران وي صورت گرفته و سپس نتايج به دست آمده مورد ارزيابي دستگاه هاي نظارتي مانند وزارت كشاورزي و وزارت بهداشت هر كشوري قرار مي گيرد.
بررسي هايي كه به طور معمول در مورد غذاهاي ناشي از مهندسي ژنتيك اعمال مي شوند بسيار مفصل و پيچيده بوده و گاهي سال ها به طول مي انجامد.