علم تفسیر در اسلام

در زمان رسول اکرم طبعا مسلمانان مشکلات خود را درباره معانی و مفاهیم آیات قرآن از آن حضرت می‏پرسیدند.برخی از صحابه بیش از دیگران در فهم معانی قرآن بصیرت داشتند،لهذا از همان اول به عنوان‏«مرجع‏»در تفسیر آیات قرآن شناخته شدند.عبد الله بن عباس و عبد الله بن مسعود از این افرادند.ابن عباس در این جهت‏شهرت بیشتری دارد.آرای او در کتب تفسیر زیاد نقل می‏شود.ابن عباس شاگرد امیر المؤمنین علی علیه السلام بود و به این شاگردی افتخار می‏کرد و به خود می‏بالید.ابن مسعود نیز شیعه و شاگرد علی علیه السلام است.در کتب فهرست از یک کتاب تفسیر تالیف ابن عباس یاد می‏شود.برخی مدعی هستند که نسخه‏ای از این تفسیر هم اکنون در کتابخانه سلطنتی مصر موجود است (1). ابن عباس با همه تبحری که در تفسیر داشت می‏گفت:«در مقابل علی هم چون قطره‏ای در مقابل دریا هستم‏».
جرجی زیدان مدعی است که تا آخر قرن اول هجری،تفسیر قرآن زبان به زبان نقل می‏شد و نخستین کسی که تفسیر قرآن را به صورت کتاب درآورد مجاهد بود(متوفی در 104 هجری).سپس امثال واقدی و طبری در قرن دوم و سوم تفسیرهایی نوشتند (2).
ولی البته این نظر صحیح نیست.ابن عباس و حتی سعید بن جبیر پیش از مجاهد به نگارش تفسیر قیام کرده‏اند.این نظر جرجی زیدان تابع یک نظر کلی‏تری است که مدعی است مسلمین در تمام قرن اول هیچ تالیفی نداشته‏اند.نظر جرجی زیدان با دلایل قطعی مردود شناخته شده است.ما در ضمن فصول آینده به بطلان نظر او اشاره خواهیم کرد.ایرانیان همان طور که به فن قرائت قرآن اهتمام ورزیدند به فن تفسیر نیز اهتمام ورزیدند.اهتمام ایرانیان به تفسیر و فقه و حدیث که مستقیماً با متن اسلام مربوط بوده است از هر مورد دیگر بیشتر بوده است. برای ما فعلا ممکن نیست همه مفسران ایرانی را از صدر اسلام تا عصر حاضر معرفی کنیم.اگر بنای چنین کاری باشد«مثنوی هفتاد من کاغذ شود».در هر قرنی صدها و هزارها مفسر وجود داشته است و صدها تفسیر نگاشته شده است. تحقیق درباره همه آنها و جدا کردن ایرانیان از غیر ایرانیان یک عمر وقت می‏خواهد.ولی برای این که نمونه‏ای از خدمات ایرانیان در تفسیر ارائه داده شود کافی است که نظری به تفاسیر برجسته و مفسران مشهور و معروف میان مسلمین بیندازیم،خواهیم دید اکثر این مفسران ایرانی بوده‏اند.
ما این افراد را از میان کسانی انتخاب می‏کنیم که یا چون از مفسران اولیه‏اند، اسم شان و رای و نظرشان زیاد در تفاسیر ذکر می‏شود و یا تفسیری برجسته و قابل توجه از آنها به یادگار مانده است.دسته اول یعنی مفسران اولیه که آرائشان در کتب تفسیر زیاد نقل می‏شود،بعضی صحابی و بعضی تابعی و بعضی از شاگردان و یا شاگردان شاگردان تابعین بوده‏اند از قبیل ابن عباس،ابن مسعود،ابی بن کعب،سدی،مجاهد،قتاده،مقاتل، کلبی،سبیعی،اعمش،ثوری،زهری،عطاء،عکرمه،فراء و غیر این ها.
بعضی از این ها شیعه‏اند و بعضی غیر شیعه و هم چنین بعضی ایرانی‏اند و بعضی غیر ایرانی.بدیهی است که در این طبقه غلبه با غیر ایرانیان است.تنها چند نفر از اینها یعنی مقاتل و اعمش و فراء ایرانی‏اند و باقی غیر ایرانی.
مقاتل بن سلیمان از اهل خراسان و یا از اهل ری است.در قرن دوم می‏زیسته و در سال 150 درگذشته است.مقاتل از اهل تسنن به شمار می‏رود.شافعی درباره‏اش تعبیری مبالغه آمیز دارد،می‏گوید:«مردم در تفسیر،عیال مقاتل می‏باشند».
سلیمان بن مهران اعمش به نقل ریحانة الادب (3) اصلا اهل دماوند است و در کوفه متولد شده و در همان جا سکنی گزیده است.سلیمان شیعه است و علمای اهل تسنن نیز او را ستوده‏اند.اعمش به لطیفه گویی معروف است.داستانهایی از لطایف او نقل می‏شود.اعمش در حدود سال 150 هجری درگذشته است.
فراء،یحیی بن زیاد اقطع از معاریف لغویین و نحویین است.نامش در کتب ادب عربی زیاد برده می‏شود.فراء شاگرد کسایی و مربی فرزندان مامون بوده است.صاحب ریاض العلماء و هم چنین صاحب تاسیس الشیعة به تشیع وی تصریح کرده‏اند. فراء ایرانی است.پدرش،زیاد اقطع در وقعه معروف فخ همراه شهید فخ،حسین بن علی بن حسن بود،دستش را به مجازات بریدند و از این رو به‏«اقطع‏»معروف شد.فراء در سال‏207 یا 208 هجری درگذشت.
از این طبقه که بگذریم می‏رسیم به طبقه‏ای که در تفسیر،کتاب تالیف کرده‏اند.هم چنان که قبلا اشاره شد،کتب تفسیری که در شیعه و سنی نوشته شده است از حد احصاء خارج است.تنها به ذکر معروف ترین تفاسیری که هم اکنون در میان شیعه و سنی رایج است اکتفا می‏نماییم.بحث‏خود را از تفاسیر شیعه آغاز می‏کنیم.
مفسرین شیعه تقسیم می‏شوند به مفسرین عصر ائمه و مفسرین عصر غیبت.بسیاری از اصحاب ائمه که بعضی از آنها ایرانی هستند تفسیر نوشته‏اند از قبیل ابو حمزه ثمالی،ابو بصیر اسدی،یونس بن عبد الرحمن،حسین بن سعید اهوازی، علی بن مهزیار اهوازی،محمد بن خالد برقی قمی،فضل بن شاذان نیشابوری.
مفسرین عصر غیبت فراوانند. ما در این جا به عنوان نمونه تنها به ذکر نام کتب تفسیر معروف میان شیعه می‏پردازیم.از همین نمونه معلوم می‏شود بیشتر تفاسیر شیعی را شیعیان ایرانی تالیف کرده‏اند:
1- تفسیر علی بن ابراهیم قمی. این تفسیر از معروف ترین تفاسیر شیعه است،اکنون موجود است و چاپ شده است.پدر علی بن ابراهیم از کوفه به قم منتقل شد.بعید نیست که علی بن ابراهیم یک ایرانی عرب‏نژاد باشد.وی از مشایخ شیخ کلینی است و تا سال سیصد و هفت در قید حیات بوده است.
2- تفسیر عیاشی.مؤلف این تفسیر محمد بن مسعود سمرقندی است.اول مذهب اهل تسنن داشت و بعد به تشیع گرایید. معاصر شیخ کلینی است.از پدرش سیصد هزار دینار به او ارث رسید،همه را صرف نسخ و مقابله و استنساخ و جمع کتاب کرد.خانه‏اش به شکل یک مدرسه در آمده بود،هر کس به یک کار علمی گماشته شده بود و کار خود را انجام می‏داد و هزینه همه را عیاشی تامین می‏کرد.عیاشی علاوه بر تفسیر و حدیث و فقه،در طب و نجوم دستی داشته است.ابن الندیم در الفهرست از او یاد کرده و کتاب های فراوانی از او نام برده و مدعی شده که کتب عیاشی در خراسان رواج زیادی دارد. عیاشی ایرانی است ولی ظاهرا عرب‏نژاد است.ابن الندیم می‏گوید:گفته شده که تمیمی الاصل است.عیاشی از علمای قرن سوم هجری محسوب می‏شود.
3- تفسیر نعمانی.مؤلف این تفسیر،ابو عبد الله محمد بن ابراهیم است.احیانا به نام ابن ابی زینب خوانده می‏شود.شاگرد شیخ کلینی است.صاحب تاسیس الشیعة می‏گوید:نسخه‏ای از تفسیر نعمانی در کتاب خانه ایشان هست. نعمانی معلوم نیست که اهل عراق(حدود واسط)است‏یا اهل مصر.نعمانی از علمای قرن چهارم محسوب می‏شود.
نعمانی دخترزاده‏ای دارد به نام ابو القاسم حسین معروف به ابن المرزبان و وزیر مغربی (4).این مرد به یزدجرد ساسانی نسب می‏برد و نظر به اینکه چند نوبت‏به وزارت رسیده است‏به‏«وزیر مغربی‏»معروف است.ابن المرزبان در چهارده سالگی قرآن مجید را حفظ کرد، در نحو و لغت و حساب و جبر و هندسه و منطق و برخی فنون دیگر ماهر بود،ادیب و نویسنده‏ای توانا بود.
ابن المرزبان کتابی دارد به نام خصائص القرآن.در سال 418 و یا 428 درگذشته است و طبق وصیت‏خودش جنازه‏اش را از بغداد به نجف منتقل کردند و در جوار مرقد امیر المؤمنین علی علیه السلام دفن نمودند.
4- تفسیر تبیان.مؤلف این تفسیر شیخ الطائفه ابو جعفر محمد بن الحسن بن علی الطوسی است.در ادبیات،کلام،فقه، تفسیر،حدیث،امام و پیشوا بوده است.در سال 385 تولد یافت و بنابر این اکنون در حدود هزار سال از تولد این ستاره درخشان اسلام می‏گذرد.سال گذشته به همین مناسبت کنگره هزاره وی در مشهد تاسیس شد و گروه زیادی از دانشمندان اعم از مسلمان و غیر مسلمان و اعم از شیعه و سنی در آن شرکت داشتند.شیخ طوسی در سال 460 هجری درگذشته است.این مرد بزرگ در23 سالگی از خراسان به عراق آمد و از محضر شیخ مفید و سید مرتضی علم الهدی استفاده کرد و سپس خودش پیشوای تشیع در عصر خود گشت.در اعصار بعد نیز همواره در صف مقدم علمای شیعه قرار داشته است.دوازده سال آخر عمر خود را به واسطه حوادث ناگواری که در بغداد رخ داد، از آن جا به نجف منتقل شد.حوزه علمیه نجف را این مرد بزرگوار تاسیس کرد که هم اکنون پس از هزار سال به حیات علمی و دینی خود ادامه می‏دهد.
5- مجمع البیان.مؤلف این تفسیر فضل بن حسن طبرسی است.اصلا اهل تفرش است.در ذی القعده‏536 از تالیف این تفسیر فراغت‏یافته است.مجمع البیان از نظر ادبی و حسن تالیف بهترین تفسیر است.شیعه و سنی برای این تفسیر اهمیت فراوان قائلند.مکرر در ایران و مصر و بیروت چاپ شده است.طبرسی تفسیر مختصری دارد به نام جوامع الجامع. طبرسی پس از فراغ از مجمع البیان به تفسیر کشاف که توسط معاصر نامدارش جار الله زمخشری تالیف یافته بود وقوف یافت و پسندید و در آن نکاتی از جنبه‏های ادبی یافت که از خودش در مجمع البیان فوت شده بود.تفسیر جوامع الجامع را با توجه به لطایف کشاف نگاشت.
البته اهل فن تفسیر می‏دانند هر چند برخی نکات خصوصا از جنبه فن بلاغت در کشاف هست که در مجمع البیان نیست،نکات زیاد ادبی و تفسیری در مجمع البیان یافت می‏شود که در کشاف وجود ندارد.
6- روض الجنان،معروف به تفسیر ابو الفتوح رازی.این تفسیر به زبان فارسی است و از معروف ترین و غنی‏ترین تفاسیر شیعه است. فخرالدین رازی و-به ادعای بعضی-طبرسی نیز از این تفسیر زیاد استفاده کرده‏اند.این تفسیر در چهل سال اخیر مکرر در ایران چاپ شده است.ابو الفتوح نیشابوری الاصل است ولی در ری می‏زیسته است.ابو الفتوح از ایرانیان عرب‏نژاد است.نسبش به جناب عبد الله بن بدیل بن ورقاء می‏رسد که از صحابه امیر المؤمنین علی علیه السلام بود و در صفین افتخار حضور رکاب آن حضرت را داشت.
ابو الفتوح معاصر طبرسی و زمخشری است و نزد شاگردان شیخ طوسی تحصیل کرده است.تاریخ دقیق وفاتش در دست نیست.قدر مسلم این است که در اواسط قرن ششم هجری می‏زیسته است.قبرش هم اکنون در شهر ری معروف است.
7- تفسیر صافی.مؤلف این تفسیر حکیم و عارف و محدث و مفسر معروف ملا محسن فیض کاشانی است.از مشاهیر علمای شیعه است و در قرن یازدهم هجری می‏زیسته است.این مرد بزرگ عمر پر برکتی داشته و به کثرت وجودت تالیف معروف است.
مرحوم فیض در آغاز عمر در قم اقامت داشت.مدرسه فیضیه به نام او معروف شد.از قم به شیراز مسافرت کرد و علم حدیث را نزد سید ماجد بحرانی،و فلسفه و عرفان را نزد حکیم و عارف بلند قدر صدر المتالهین آموخت و دختر صدرا را به زنی گرفت.وفات فیض در سال 1091 در کاشان واقع شده است.
8- تفسیر ملا صدرا.صدر المتالهین یا ملا صدرا شهرتش به فلسفه و عرفان است و خود در این رشته صاحب مکتب است، ولی در تفسیر و شرح احادیث هم تبحری بسزا داشته است.اصول کافی را شرح کرده است و سوره بقره را تا آیه 65: و لقد علمتم الذین اعتدوا منکم فی السبت... و هم چنین سوره‏های الم سجده،یس،واقعه،حدید،جمعه،طارق،اعلی،اذا زلزلت،و آیه‏های آیة الکرسی،آیه نور و آیه و تری الجبال تحسبها جامدة... (5) را تفسیر کرده است.تفسیر ملا صدرا هر چند تمام نیست ولی مفصل است و تقریبا به اندازه تفسیر صافی است.چندین بار در ایران چاپ شده است.وفات ملا صدرا در بصره در سال 1050 در هفتمین سفر وی به حج که همواره پیاده می‏رفته است اتفاق افتاد.
هوای کعبه چنان می‏کشاندم به نشاط که خارهای مغیلان حریر بنماید
9- منهج الصادقین.این تفسیر به زبان فارسی است و در سه جلد بزرگ در تبریز به چاپ سنگی چاپ شده است.تا سی چهل سال اخیر یگانه تفسیر فارسی متداول بود.مؤلف این تفسیر مرحوم ملا فتح الله بن شکرالله کاشانی است که در قرن دهم هجری می‏زیسته است.غالب تالیفات این مرد به زبان فارسی است،از جمله آنهاست‏شرح نهج البلاغه که البته ترجمه‏ای است فارسی با شرحی مختصر.
10- تفسیر شبر.مؤلف این تفسیر سید عبد الله شبر است.این مرد شریف معاصر کاشف الغطاء و میرزای قمی بوده است. مردی بسیار متتبع و متبحر و متعبد بوده است.تالیفات زیادی در فقه و اصول و کلام و حدیث و رجال و تفسیر داشته است.وی در سال 1242 هجری وفات یافت و در جوار کاظمین علیهما السلام دفن شد.
11- تفسیر برهان.مؤلف این تفسیر مرحوم سید هاشم بحرینی است که از محدثین و متتبعین معروف شیعه به شمار می‏رود.این تفسیر طبق مذاق اخباریین است که قرآن را تنها با حدیث قابل تفسیر می‏دانند بدون هیچ توضیح دیگری و حتی بدون این که کوچکترین توضیحی درباره همان احادیث و کیفیت تفسیری آن احادیث داده شود،بلکه صرفا به این صورت که احادیث مربوطه نقل گردد و به همان نقل اکتفا شود.سید هاشم بحرینی در سال‏1107 یا1109 در گذشته است.
12- نور الثقلین. نویسنده این تفسیر یکی از علمای حویزی است که در شیراز مسکن داشته است.معاصر مرحوم مجلسی و شیخ حر عاملی است.در این تفسیر نیز عنایت‏به نقل اخبار و احادیث است.نام مؤلف شیخ عبد العلی ابن جمعه است.تاریخ دقیق وفاتش معلوم نیست.
تفاسیری که نام برده شد معروف ترین و مشهورترین تفاسیر شیعه تا قرن‏13 هجری است که چاپ شده و تقریبا در دست همه کسانی که به تفاسیر شیعی علاقه‏مندند موجود است و اگر افراد غیر شیعی بخواهند به تفاسیر شیعه مراجعه کنند، به این تفاسیر مراجعه می‏کنند.در قرن چهاردهم نیز تفاسیر زیاد و پر ارجی تالیف یافته است و یا در حال تالیف است،ما از ذکر آنها خودداری کردیم.
اگر کسی بخواهد آماری تا حدود امکان از تفاسیر شیعی به دست آورد،باید به کتاب بسیار پر ارج الذریعة الی تصانیف الشیعة تالیف علامه جلیل مرحوم حاج شیخ آقا بزرگ تهرانی(اعلی الله مقامه)مراجعه کند.
از نمونه‏ای که به دست دادیم معلوم شد تقریبا همه تفاسیر معروف امروز شیعه یا از ایرانیان ایرانی نژاد است و یا از عرب نژادانی که ایرانی شده بودند و یا از شیعیان ساکن سواحل خلیج فارس که در ایران می‏زیسته‏اند.

پی‏نوشتها

1- کتاب مفسران شیعه،از انتشارات دانشگاه شیراز،تالیف دکتر محمد شفیعی،ص‏46.
2- تاریخ تمدن،ترجمه فارسی،ج‏3/ص 95.
3- جلد اول،چاپ سوم،ص 154.
4- رجوع شود به تاسیس الشیعة،ص‏336 و ریحانة الادب،ج 8/ص 201 و 202.
5- نمل/88.