كارآفريني در نظام ارزشي اسلام

كارآفريني در منظر وحياني
قرآن كريم كه قانون اساسي و اساس قانوني ما مسلمانان است. در حقيقت، كتاب زندگي، كارآموزي و حيات طيبه است و پيامبر رحمت، حضرت محمد (صلي الله عليه و آله) نيز كار و كارآفريني را مورد تأكيد قرار مي‌داد و خود به آن عمل كرد.آن چه، از آيات قرآن كريم بهره برداري مي شود اين است كه دست يابي به زندگي شايسته و سالم، در گرو بهره گيري از معارف آسماني، تفكر، تعقل و فعاليت مثبت، دورانديشانه و مفيد است. خطوط كلي و شاهراه هاي وصول به زندگي مطلوب، شكوفا كردن بخشي از استعدادهاي دروني و جامه ي عمل پوشاندن به آنهاست؛ زيرا اين حيات دنيوي و مادي، ظرفيت شكوفايي تام يا حتي بخش اعظم استعدادهاي آدمي را ندارد.در نظام ارزشي و در جاي جاي كلام معصومين و به ويژه در نگاه پيامبر اعظم (صلي الله عليه و آله) در امتداد آيات قرآن و خاستگاه وحي، امور اقتصادي و مقوله ي كارآفريني، بخش مهمي از زندگي آدمي را به خود اختصاص داده است. قرآن كريم با تأكيد بر عناوين و مواضع مختلف، اهميت اقتصاد و كارو كارآفريني را مورد تأكيد قرارداده است كه موارد ذيل برخي از آنهاست.
1. تجلي توحيد در اقتصاد و كارآفريني
از ديدگاه قرآن كريم، تمام هستي و به ويژه انسان ، منابع و ابزارهاي توليد و تمامي فعاليت‌هاي توليدي انسان، مخلوق خدا و نشان خداوندي‌اند و قرآن،همه ي آنها را آثار رحمت و فضل خدا مي داند1 و كارآفرينان نيز تجلي‌گاه اين ويژگي خدايند و هر روز، او دست اندركار و نوآفرين است.
2. توجه به معاد، اقتصاد و كارآفريني
قرآن كريم در جاهاي مختلف تأكيد مي ورزد كه تمامي اعمال آدمي در روز واپسين (قيامت)، ارزيابي و محاسبه مي شود، و حتي مي فرمايد:« بر زبان‌هاي آنها قفل خاموشي مي‌زنيم و دست ها و پاهاي آنها با ما سخن مي‌گويند.» و اين مقوله، عنايت ويژه اي به عمل و هم چنين رفتارهاي اقتصادي دارد. قرآن كريم در اين زمينه، اموري مانند توليد، توزيع، مصرف، انگيزه ي كار، تلاش و فعاليت و در كنارآن، صله ي رحم، احسان، انفاق، بخشش و بذل را مورد تأكيد قرار مي دهد.2
3. عدالت و دادگري در اقتصاد متعادل و كارآفريني
اصل عدل و دادگري، همراه با توحيد و معاد، از معارف مهم قرآن كريم است .3
وقتي از حضرت علي (عليه السلام) سوؤال كردند كه عاقل را براي ما وصف كن، فرمود: عاقل كسي است كه هر چيز را در جاي خود قرار دهد 4
از اين منظر، كارآفرين نيز دقت و خلاقيت لازم را در جهت انجام درست كار و كار درست، در زمان مطلوب و جايگاه مناسب كار، از خود بروز مي دهد.
.4 نقش رهبري و مديريت در اقتصاد كارآفرينانه
اصل مديريت با مسأله ي حكومت و رهبري در جامعه ارتباط دارد. در راستاي اصل توحيد كه حق كاميت را از آن خدا مي داند، افرادي هم كه از جانب او – اداره و مديريت جامعه را بر عهده مي‌گيرند – مسؤوليت دارند تا در امور اجتماعي، سياست‌گذاري و تنظيم امور اقتصادي و حرفه‌اي در سطح كلان، متناسب با شرايط و مقتضيات زمان و مكان، تدبير كنند و كارآفرينان را مجال بروز استعداد دهند و محوريت عدالت را بر اسا سه مقوله ي آباداني، كشف استعداد (كارآفرينان)، انجام كارهاي نيك و پاينده قرار دهند و اين مهم ، ميسر نمي شود؛ مگر با شناخت و داشتن برنامه كه خداوند كريم ارسال پيامبران از كارگاه آفرينش را مثال و شاهد مي‌آورد؛ مانند ابراهيم، لوط، اسحاق و يعقوب...5
5. ثروت قرآني و قدرت كارآفريني
در آيات متعدد، به طور آشكار يا در ضمن ضرب المثل ها و قصه‌ها و با نگاه‌هاي متفاوت، به ثروت توجه شده و بيان شده است كه حب مال و ثروت، امري فطري است 6 و اين كه انسان موجودي است كارآفرين كه اين ويژگي، زمينه هاي كسب ثروت را در او ايجاد كرده است.7 جمع آوري ثروت، به شرط اداي واجبات و دوري از قاعده ي نكوهيده ي كنز، مورد نكوهش نمي باشد؛ از اين رو، قرآن، كارآفرينان متعددي، مانند حضرت سليمان، داود و ذوالقرنين را مثال مي زند كه با تبحر زياد، ثروت فراوان اندوختند؛ اما علاقه به مال را در خود تعديل و جامعه را به فعاليت ترغيب كردند و آدميان را از بطالت و بيكاري رها ساختند 8 و در مقابل، سودجويان و ثروت اندوزان نابالغ را مثال مي‌زند: مانند قارون، فرعون، وليدبن مغيره و ابي لهب كه مترفان و مستكبراني كنزگرا بودند و عشق بيش از حد به انباشت و ثروت اندوزي ، موجب سقوط آنها شده است. 9
6. سرزنش مرفهين شبه كارآفرين
در آيات متعددي نيز مرفهين شبه كارآفرين غافل مذمت شده اند و رابطه ي مثبتي بين كار و ثروت و سركشي، در صورت عدم ظرفيت، مطرح شده است. چنين كساني، در مقابل حقيقت و منافع مردم آينده نيز مي‌ايستند و پيامبران را كه كارآفرينان انديشه ورز كارگاه الهي هستند، به مشقت مي‌اندازند و در برابر نوح، ابراهيم، موسي، طالوت و حضرت محمد (صلي الله عليه و آله) مي ايستند؛ تا حدي كه حضرت نوح از ثوم خود در پيروي از ثروتمنداني كه اموال و دارايي خود را نه از طريق كارآفريني، بلكه با حيله و نيرنگ حاصل نمودندو باعث گمراهي خويش شده اند، نفرين مي نمايد. 10
7. حيات طيبه و كارآفريني
قرآن كريم، منشأ حركت به سوي حيات طيبه را عمل نيك، فعاليت مفيد، مثبت و سازنده در همه ي زمينه‌هاي علمي، فرهنگي، اقتصادي ، سياسي و فرهنگي بر مي‌شمرد. از اختراعات بزرگ تا كوچك‌ترين كارها، مانند كنار زدن يك سنگ كوچك از وسط جاده، همه در اين مفهوم گسترده جمع مي‌باشند.11 و تمامي اين موارد، در سخني از رسول اكرم (صلي الله عليه و آله) بيان شده‌اند؛ زيرا آدمي مساوي تلاش است و كار و تلاش، جوهره ي وجودي اوست. از اين رو مي فرمايد: « خداوند، تلاش و كار و كوشش را بر شما مقرر داشته است؛ پس بكوشيد». 12
كارآفريني در سيره ي پيامبر (صلي الله عليه و آله)
يكي از فصل هاي درخشان زندگي پيامبر معظم اسلام (صلي الله عليه و آله) ، كار و كارآفريني و تقدير و ترويج كار و فعاليت است. در نگاه پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) كار كردن، در رديف جهاد در راه خدا آمده است. وي در اين باره مي فرمايد: « هر كس از راه حلال، حلال براي استغناي خود و خانواده‌اش تلاش كند، مانند كسي است كه در راه خدا جهاد كرده است و هر كس با تلاش و آبرو ، در پي حلال دنيا باشد، در مرتبه ي شهدا خواهد بود». 13
امام صادق (عليه السلام) ، درباره ي پيامبر مي فرمايد:« پيامبر ، هميشه هسته هاي خرما را در زمين مي‌نشاند و علاقه ي زيادي به كشاورزي داشت». هم چنين ابن اثير مي نويسد: « در فدك 11 درخت خرما بود كه پيامبر (صلي الله عليه و آله) ، آنها را كاشته بود كه از ميوه ي آنها ، حجاج استفاده مي كردند. عده اي نيز از آنها بهره ي اقتصادي مي بردند.»
از احاديث مرتبط با مقولات ياد شده، به خوبي روشن مي‌شود كه پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله) ، با اين كه امور اجتماعي و وظايف سنگين رسالت و تبليغ را بر عهده دشت، هم شخصاً كار مي كرد و هم كار و تلاش و خلق فرصت‌ها را ترويج مي كرد. او ، مروج كار و كارآفريني بود و همواره و در تمامي زواياي حيات خويش، در هيأت يك كارآفرين انديشه ورز، ظاهر مي شد؛ او، مبدا كار و كارآفريني را خدا مي‌دانست و مي فرمود: « وقتي خداوند، دري از كسب و كار و روزي را به روي شما گشود، آن را حفظ كنيد» و همواره تأكيد مي‌كرد كه « كسي كه از دسترنج خود درآمد داشته باشد و كسب و كار و اشتغال داشته باشد، دوست خداوند است.» وي در فرازي ديگر، بسيار هنرمندانه ، دست ها را يه نوع« دست بگيريا سايله» ، « دست بده و كارساز» و « دست مَده يا ممسكه» تقسيم كرد و كارآفريني را در گروه دست بده و كارساز مي‌داند . از نظر پيامبر (صلي الله عليه و آله) ، از ميان اين سه نوع دست، بهترين دست، دست كارساز و بخشنده است.
در جايي ديگر پيامبر (صلي الله عليه و آله) به گونه‌اي ديگر، دست ها را در سه دسته ي « دست فرازين يا دست خدا» ، « دست مياني يا دست بنده ي بخشنده» و‌« دست فرودين يا دست سايل» تقسيم مي‌فرمايد. از ميان اينها، دست كريمانه ي خداوند و دست بنده اي كه دايماً در حال بذل و احسان است، زيور خلقتند؛ اما دست سايل ، نكوهش گرديده است .14
رهنمودهاي ده گانه كارآفريني با الهام از سيره پيامبر (صلي الله عليه وآله)
در ترويج كار و كارآفريني ، انديشه ي خيرخواهانه پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) مورد تصديق مورخان و صاحب نظران بوده و هست و آن چه از سخنان ايشان استفاده مي شود، اين است كه در شكوفا كردن استعدادهاي نهاني و جامه ي عمل پوشاندن به آرمان ها و تبديل مرحله ي فكر و انديشه به عمل و محصول ، ده گام اساسي زير را بايد طي نمود.
1. ضرورت آموختن يك كار و پيشه
پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) منادي آموختن مهارت‌هاي مختلف است؛ لذا مي‌فرمايد: « خداوند بنده‌اي را دوست دارد و آنان، كار و پيشه اي را بياموزد تا به وسيله آن، از مردم، بي نياز گشته، از كابوس هراس انگيز فقر، رهايي يابد».
2. زمان شناسي
زمان شناسي در كار، بسيار مهم است و چه بسا كارهايي كه به خاطر انتخاب زمان نامناسب، با شكست مواجه شده‌اند. پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) مي فرمايد: « كسب و كار، در گرو زمان و فصل مناسب خويش است.» 15
3. سنتي گريزي
مردم سست، جامعه ي كسل را رقم مي زنند و جامعه ي كسل، آينده ي خمود و كم تحرك را به ارمغان مي‌آورد؛ لذا پيامبر رحمت (صلي الله عليه و آله) ، از كسالت و سستي ، به خدا پناه مي برد و مي فرمايد :« خدايا! به تو پناه مي برم و از كسالت و سستي و به تو پناه مي برم از فقر و كفر» و باز مي فرمايد :« خداوند، انسان بيكار و بي تحرك در كارهاي دنيا و آخرت را دشمن مي دارد».
4. تداوم و استواري
يكي از ويژگيهاي فاخر كارآفرينان، استواري، استحكام، تداوم و شكست ناپذيري است؛ لذا پيامبر اكرم ( صلي الله عليه وآله) ، ضمن تشويق به انتخاب يك كار دقيق، مي فرمايد:« هر كسي از شما كه كاري را انجام مي دهد، بايد آن را با استواري ، استحكام و مداومت به سرانجام برساند»17 و نيز مي‌فرمايد: « با فضيلت ترين كارها، بادوام ترين آنهاست؛ ولو اندك باشد».18
5. سودرساني
از ويژگي هاي كارآفرينان، خلق فرصت ها، استقبال از خطرها، خرج سرمايه ي فكري و مادي، عبور از ناشناخته ‌ها و خلق « همه چيز» از «هيچ» و سپس ترك آن براي ديگران و ايجاد فرصتي ديگر است و اين خلق واگذاري، در چرخه ي تداوم قرار مي‌گيرد و نتيجه ي آن، سودرساني به ديگران است. پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) در اين باره مي فرمايد : « بهترين مردم، كسي است كه براي مردم، سودمند تر باشد» 19
6. كسب دانش و مهارت لازم
حالت جست و جوگري و كسب اطلاعات، ، از ويژگي‌هاي كارآفرينان است كه كارهاي خود را بر اساس اطلاعات متقن و با تدبير انجام مي دهند. رسول اكرم (صلي الله عليه و آله) ، در اين باره مي‌فرمايد: « اي پسر ميعود! هرگاه تصميم به كري گرفتي، آن را از روي علم و عقل انجام بده و از اين كه بدون انديشه و علم، اقدام به كاري كني، پرهيز كن».
7.رابطه دوستانه و صحيح
از ويژگي‌هاي كارآفرينان، رابطه ي آنان با اطرافيان خود در محيط كار است كه اغلب، دوستانه، غيررسمي و سودرسان است. پيامبر (صلي الله عليه و آله) درباره فعاليت هاي مختلف مي‌فرمايد: « در اسلام ، نه تحمل زيان جايز است و نه ضرر رساندن به ديگران و فريب آنها . روابر، بايد شفاف ، دوستانه و صادقانه باشد».
8. صداقت حرفه‌اي
ويژگي ديگر كارآفرينان ، صداقت حرفه‌اي و عدم طمع ورزي است. اين مسأله، هم در اعتماد به كارآفرين و هم در تداوم همكاري با او، مؤثر است. پيامبر (صلي الله عليه و آله) در اين باره مي فرمايد: « هر گاه فردي براي يك كار مشخص، فرد ديگري را به فعاليت فرا خواند، بايد حقوق او را به طور كامل بپردازد» و نيز مي فرمايد: « هر كس فردي را به فعاليت فرا مي خواند، پيش از كار، او را از اجرتش آگاه سازد.»
9. پشت كار و خلاقيت
كارآفرين، علاوه بر تصميم گيري صحيح، مناسب و دقيق، فردي است كه داراي ايده و فكر جديد باشد و در حوزه اي وسيع، از خلاقيت و پشت كار برخوردار باشد. زماني كه يك كارآفرين ، احساس ذوق و هيجان مي كند، به يك فكر و ايده ي جديد مي‌رسد و آن گاه، پشت كار لازم را از خود نشان مي‌دهد، كارآفرين، همواره در تكاپو و خلاق است. پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) جديت و پشت كار را ستايش مي كند و مي فرمايد: « هر كس به دنبال كاري رود و در آن، پشت كار به خرج دهد، يقيناً به نتيجه مي رسد».
10. احتكارگريزي و مولد بودن
كارآفرين نو آور، هميشه در ال خلق و ايجاد است و به كم قناعت نكرده، زياد را هم انباشته نمي كند و در عين حال، فردي احتكارگريز و در حال حركت است و همواره احساس نياز به توفيق بيشتر ، او را از تكيه به وضع موجود، رها مي‌سازد . پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) ، ضمن ستايش بي نيازي و غذا مي‌فرمايد:« دارا بودن و بي‌نيازي ، بهترين ياور انسان در حفظ تقواست» و تأكيد مي فرمايد كه « از احتكار بپرهيزيد».

پي نوشت

1. اعراف ، آيه 57، اسراء، آيه 12، ملك ، آيه 15.
2. مطففين، آيات 1-5، فاطر ، آيه 9.
3. آل عمران، آيه 18؛ نساء، آيه 135 ؛ مائده، آيه 8؛ نمل ، آيه 90؛ نساء ، آيه 58؛ آل عمران، آيه 21.
4. نهج البلاغه ، قصار . ش 235.
5. شوري ، آيه 15؛ حشر، آيه 7\ انبيا، آيه 72؛ مريم، آيه 54-55؛ توبه، آيه 103.
6. آل عمران، آيه 14.
7. ملك ، آيه15.
8. سبأ ، آيه 12-13؛ كهف، آيه 95 و98 ؛ سباء ، آيه 10-11.
9. قصص ، آيه 79؛ يونس، آيه 88؛ قلم ، آيه 12-15؛ مدثر آيه 12؛ مسد، آيه 1-2.
10. انفال، آيه 47؛ شوري ، آيه 27؛ سباء ، آيه 34-35 ؛ نوح ، آيه 21-27؛ يونس، آيه 81.
11. مكارم شيرازي ، تفسير نمونه، ج 11، ص 389.
12. رسول اكرم، نهج الفصاحه.
13. محمد باقر مجلسي، بحار الانوار، ج 100، ص 10.
14. همان، ص 106.
15. بحارالانوار، ج 77، ص 165.
16. نهج الفصاحه، ج 221.
17. همان.
18. همان، ح 344.
19. همان، ح 317.