20 گام روش‏مند در حافظه نيرومند

1

من حافظه ضعيفى دارم و كارى هم نمى‏شود كرد! اين يك جمله كاملاً بى معناست. شما به سادگى مى‏توانيد حافظه ضعيف خود را تقويت كنيد و كارآيى آن را افزايش دهيد؛ همان گونه كه ضعف بينايى يا شنوايى خود را با استفاده از عينك يا سمعك اصلاح مى‏كنيد. پس قدم اول اين است كه شما بايد باور كنيد كه ضعف حافظه، يك بيمارى گذراست و به راحتى قابل علاج و اصلاح است. حالا وقت آن است كه دست به كار شويد.

2

شما حافظه‏اى بسيار نيرومند داريد! باور نمى‏كنيد؟ آيا مى‏خواهيد اين امر را به خودتان ثابت كنيد؟ بسيار خوب، سعى كنيد چيزى را كه قبلاً مى‏دانسته‏ايد، فراموش كنيد؛ امكان ندارد! اين طور نيست؟ حافظه شما به شدت مقاومت مى‏كند و مطمئن باشيد كه بالاخره اين حافظه شماست كه برنده مى‏شود. در يك رويارويى كاملاً مستقيم با حافظه خود، مى‏توانيد باور كنيد كه حافظه شما هم قوى و نيرومند است تا براى تقويت بيشتر حافظه، بيش از پيش اعتماد به نفس پيدا كنيد.

3

اولين قدم براى آماده ساختن حافظه، ايجاد يك ارتباط و پيوند و تداعى معانى است. تداعى معانى آگاهانه و كنترل شده، دقيقاً همان حافظه تربيت شده و قابل كنترلى را ايجاد مى‏كند كه شما به دنبال آن هستيد.
اين پيوند يا اتصال معانى، ممكن است آگاهانه و در اختيار يا نيمه هشيارانه و نيمه آگاهانه باشد. تداعى معانى نيمه آگاهانه، يعنى همان تداعى‏هاى ناخودآگاهى كه در ذهن شما ميان كلمات يا حركات يا تصاوير خاصى با يك خاطره يا معانى ديگر شكل مى‏گيرد.
اما تداعى معانى آگاهانه كه كاملا در كنترل اراده و خواست ماست، همان نيروى اتصالى است كه حافظه ما را بيدار و تربيت مى‏كند؛ پس ارتباط ميان معانى برقرار كنيد تا حافظه‏اى نيرومند بدست آوريد. مثلاً فرض كنيد كه مى‏خواهيد معناى كلمه انگليسى New را به خاطر بسپاريد؛ شما در ذهن خود با تكرار كلمه «نيو»، به ياد كلمه نو مى‏افتيد. نو و تازه، معناى كاملاً نزديك به جديد، يعنى كلمه Newدارد. سپس شما با نام نيو به ياد نو ودر نتيجه به ياد جديد و تازه مى‏افتيد.

4

يكى از محرك‏هاى تقويت و توليد كننده جرقه حركت حافظه، علاقه است. به ياد آوردن چيزهايى كه به آنها علاقه داريم، هميشه آسان‏تر از به خاطر آوردن چيزهايى است كه مورد علاقه ما نيستند.
يكى از روان شناسان متخصص حافظه مى‏گويد: نيروى حافظه، بستگى زيادى به علاقه دارد. او هر روز صبح از كارهايى كه مى‏خواهد انجام دهد، فهرستى ذهنى تهيه مى‏كند و مى‏گويد نكته مهم اين است كه اتصال‏هاى ياد آورنده ذهنى، مارا مجبور كنند در لحظه مناسب، به آن چيزها علاقه‏مند شويم.
به عبارت ساده‏تر، تداعى، باعث ايجاد علاقه مى‏شود.

5

براى به خاطر آوردن هر چيز جديد، آن چيز بايد با چيز ديگرى مربوط شود كه از قبل آن را مى‏شناسيم يا آن را به راحتى به خاطر مى‏آوريم.
بعد از اين كه دو چيز در ذهن ما به هم مربوط شدند، موضوعى كه از قبل آن را مى‏شناسيم، چيز جديد را به يادمان مى‏آورد انجام چنين كارى آن‏قدر ادامه مى‏يابد تا مطلب جديد به صورت اطلاعى در آيد كه از قبل آن را مى‏شناسيم و به عبارت ساده‏تر، در ذهن ما استقرار و استحكام يابد و به راحتى در حافظه ما حضور يابد.
چرا ما به سادگى نقشه ايتاليا را به خاطر مى‏آوريم؛ اما به دشوارى مى‏توانيم شكل سرزمين‏هاى آلمان يا فنلاند را به ياد آوريم؟ زيرا معلم از كودكى به ما آموخت كه ايتاليا شبيه يك چكمه است؛ يعنى شكلى كه ما از قبل آن را مى‏شناختيم.

6

از قدرت تصوير ذهنى خود بيشتر استفاده كنيد! متخصصان فن حافظه مى‏گويند: هر چه به تصوير درآيد، به سادگى به خاطر سپرده مى‏شود.
وقتى شما فكر مى‏كنيد، تصوير هايى در ذهن شما پديد مى‏آيد. اين عمل تصور كردن، تصوير سازى يا تصويرى كردن است. اين كارى است كه شما هر لحظه و پيوسته انجام مى‏دهيد و هيچ مشكلى درباره آن نداريد.
ارسطو در يكى از كتاب‏هايش مى‏گويد:
«براى فكر كردن، ما بايد با تصويرهايى گفت‏وگو كنيم كه آنها را در ذهن خود مى‏بينيم. فرض كنيد من به شما مى‏گويم كه به صندلى فكر كنيد. شما در ذهن خود چه چيزى را مى‏بينيد؟ بدون شك، اولين تصويرى كه در ذهن شما ساخته مى‏شود، يك صندلى است.
شما مى‏توانيد با پيوند دادن بعضى معانى به بعضى تصاوير قرينه و نزديك به آن، به حافظه خود در ياد آورى آن معنا كمك كنيد؛ مثلاً يادگيرى يك مطلب علمى در كلاس درس با حادثه‏اى كه همان زمان موجب جلب توجه شما شده است، عجين مى‏گردد و به محض ياد آورى تصوير آن حادثه يا جريان، آن مطلب علمى نيز در ذهن شما حضور مى‏يابد. بسيارى از اين تصاوير جالب را مى‏توان به صورت خودآگاه و عامدانه به وجود آورد.

7

اسپينوزا مى‏گويد: هر قدر يك چيز قابل فهم‏تر و روشن‏تر باشد، آسان‏تر در حافظه، حفظ و نگه دارى مى‏شود و بر عكس هر قدر مبهم‏تر باشد، آسان‏تر از ياد مى‏رود.
نتيجه مى‏گيريم كه بهتر است مفاهيم مبهم و مشكل را به اجزاى ساده و قابل فهم تبديل كنيم و يا تصوير ذهنى ملموسى از آنها بسازيم تا ساده‏تر در ذهن باقى بمانند و ياد آورى آنها آسان‏تر گردد.

8

ما تمايل داريم چيزهاى ساده، ملموس، روزمره و معمولى را فراموش كنيم؛ اما به ندرت چيزهاى منحصر به فرد، خشونت‏آميز، غير معمولى، مضحك و فوق العاده را از ياد مى‏بريم.
ما مى‏توانيم با ايجاد پيوندهاى ذهنى ميان اشيا و كلمات، آنها را غيرمعمولى، تمسخرآميز يا غير ممكن سازيم تا مثل چسب به هم محكم شوند و در ذهن بمانند.
براى تصويرسازى از كلمات مبهم، از نيروى تخيل و ابتكار خود بهره بگيريد. يك ذره تخيل به اضافه مقدارى ابتكارى، به شما امكان مى‏دهد تا هر چيزى را تصويرى كنيد. تخيل مى‏تواند بسيار مهم‏تر و مفيدتر از اطلاعات باشد. اگر شما تخيل نداشته باشيد تا از اطلاعات خود استفاده كنيد فايده ذهن و مغز چيست؟
مثلاً براى به خاطر آوردن سوره‏اى از قرآن كريم كه سجده واجب دارند، اين گونه خيال‏پردازى كنيد: شبى در حالى كه ستاره در آسمان مى‏درخشيد، پدرم را ديدم كه در حال سجده، سوره فصلت را قرائت مى‏كرد. نام چهار سوره مذكور، در اين داستان آمده است: نجم (ستاره)، سجده، فصلت و اقرأ يا علق(قرائت).

9

خوب مشاهده كردن در تقويت حافظه، كمك بزرگى است. نگاه كردن و ديدن،آسان است؛ اما به دقت و به درستى مشاهده كردن، مهارتى است كه بايد آن را كسب كنيد. حافظه و مشاهده، رابطه نزديكى با هم دارند و در كنار هم شما را به موفقيت نزديك‏تر مى‏كنند. تفاوت ديدن با مشاهده كردن چيست؟ تفاوت آن است كه ما با چشمان خود مى‏بينيم؛ اما با ذهن خود مشاهده مى‏كنيم؛ به عبارتى مشاهده كردن، يعنى با ذهن ديدن.
تنها قاعده براى مشاهده كردن خوب و حساس، دقت و توجه است. شما با تمرين آگاهانه يا نا آگاهانه، مى‏توانيد درست مشاهده كردن را به صورت يك قاعده در آوريد و آن گاه كه بر اثر كسب اين مهارت، از هر معنايى يك تصوير ذهنى دقيق و روشن و همراه با جزئيات در ذهن شما تشكيل شد، متوجه خواهيد شد كه چقدر در به خاطر آوردن آن توانا هستيد و چه حافظه نيرومندى پيدا كرده‏ايد.

10

اطلاعات، قابليت اتصال به يكديگر را دارند و هر اطلاعى را مى‏توان به اطلاع ديگر متصل كرد. مهم نيست كه اتصال چقدر واضح و روشن يا مبهم و رمز گونه باشد؛ مهم آن است با تمرين در ذهن ما جايگزين شود.
اطلاعات به هم متصل شده‏اى كه شما زياد استفاده مى‏كنيد و در مدت كوتاهى به معلومات شما تبديل مى‏شوند، فقط به اين دليل است كه مورد استفاده قرار گرفته‏اند. حال با اطلاعاتى كه به طور مرتب مورد استفاده ما نيستند، چه كار كنيم؟ اصلاً نگران نباشيد! فقط كافى است چند وقت يك بار آنها را در ذهن مرور كنيد. در اين صورت، وقتى كه به آنها نياز داريد، آن اطلاعات به ياد شما مى‏آيند. اين كاربرد مرتب است كه بر چگونگى نگه دارى اطلاعات در ذهن، نظارت مى‏كند.

11

علت فراموشكارى چيست؟ ريشه مشكل فراموشى در كجاست؟ اگر به دقت توجه كنيد، مى‏بينيد علت اين است كه به موقع حضور ذهن نداشته‏ايم. ذهن ماغايب و در حقيقت در جاى ديگرى بوده است. ما در شرايط معين، كارهايى را انجام مى‏دهيم كه وقتى بعد مى‏خواهيم آن وضعيت يا كارها را به خاطر آوريم، موفق نمى‏شويم و اين، يعنى فراموشكارى.
براى حل مشكل فراموشكارى، بايد مطمئن باشيد كه در لحظه‏اى كه داريد آن كارهاى معين را انجام مى‏دهيد، ذهن شما حاضر است و غايب نيست. وقتى شما بدون تفكر درباره عملى، آن را نا خود آگاه انجام مى‏دهيد، در واقع آن را در ذهن خود ثبت نمى‏كنيد؛ پس در آينده نيز چيزى را به خاطر نمى‏آوريد. راه حل آن است كه آگاهانه عمل كنيد و اطمينان حاصل كنيد كه به اندازه كافى توجه و حضور ذهن داريد.

12

چه كار كنيم كه مجبور نباشيم يك مطلب را بارها و بارها بخوانيم تا بتوانيم آن را به ذهن بسپاريم و به عبارتى چگونه مى‏توانيم حافظه مطالعاتى خود را تقويت كنيم؟ شما بايد خوب خواندن (خواندن مؤثر) را ياد بگيريد.
خواندن مؤثر، يعنى تلاش براى تبديل واژه‏ها به انديشه‏ها، افكار و پاسخ‏ها.
خواندن مؤثر، چيزى بيشتر از شناخت و درك مفهوم ساده كلمات است. خواندن انفعالى و مكانيكى، بايد به خواندن فعال و تهاجمى تبديل شود. خواندن شما وقتى فعال است كه با تلاش، كلمات را ذره ذره و بخش به بخش هضم كنيد و از آنها انديشه بسازيد؛ انديشه هايى مفيد، مؤثر و حياتى. اين گونه خواندن، وقت بيشترى مى‏برد، اما شما را از زحمت چندين بار خواندن خلاص مى‏كند.
اولين قانون در خواندن مؤثر آن است كه انديشه اصلى مطلب را استخراج كنيد و حول محور آن با ذهن خود كار نماييد.

13

براى تقويت حافظه ناچاريد كه تمركز حواس داشته باشيد. تمركز، يعنى توجه و دقت اختصاصى، انحصارى و منحصر به فرد، درباره يك شى‏ء، يك هدف، يا يك موضوع.
شما چگونه مى‏توانيد تمام توجه و دقت خود را به طور كامل به يك موضوع اختصاص دهيد؟ براى رسيدن به اين هدف، بايد قانون اصلى تمركز را به كار ببريد؛ خود را درگير كنيد.
چگونه خود را درگير كنيد؟ جواب مهم و طلايى ما اين است: سؤال كنيد؛ شما با سؤال كردن، شروع به فكر كردن مى‏كنيد. وقتى مطالب را با هدف يافتن پاسخ‏هاى معين براى پرسش‏هاى معين بخوانيد، اين امر حافظه شما را در يادگيرى مطالب تقويت مى‏كند.

14

براى تقويت حافظه يك دفتر يادداشت تهيه كنيد و از مطالبى كه معمولاً فراموش مى‏كنيد، فهرستى تهيه كنيد.
فهميدن اين كه چه مطالبى را فراموش مى‏كنيد، از آن جهت مفيد است كه مى‏توانيد براى فراموش نكردن آنها بيشتر تمركز ايجاد كنيد.
مشكل اساسى آن است كه ندانيد چه مطالبى را فراموش مى‏كنيد.
اين روش فايده بزرگ ديگرى هم دارد. شما وقتى فهرستى از فراموش كارى‏هاى خود تهيه مى‏كنيد، خود را هم متقاعد مى‏سازيد كه حافظه شما چندان هم خراب نيست و فقط در موارد محدودى كه فهرست آن را در اختيار داريد، دچار مشكل هستيد و تازه مى‏فهميد كه بسيارى از موارد هم راه حل هايى بسيار ساده و آسان دارند و در واقع شما از دو جهت مشكل خود را كوچك‏تر مى‏كنيد.

15

مطالبى را كه ممكن است فراموش كنيد، به صورت سؤال در آوريد و در طول امروز چندين بار آن سؤال را خود بپرسيد. اغلب مسائل، با ايجاد سؤال در ذهن شما حك مى‏شوند و تصوير سؤال، نا خود آگاه با تصوير پاسخ آن، حالت تداعى پيدا مى‏كنند؛ اما احتمالاً سؤالاتى هستند كه با اين روش به آسانى پاسخ آنها را به خاطر نمى‏آوريد و بايد توجه و دقت خاصى به خرج دهيد و از روش‏هاى ديگرى نيز استفاده كنيد.

16

براى تقويت حافظه خود مى‏توانيد از ديگران بخواهيد كه سؤالاتى را كه احتمالاً پاسخ آنها را فراموش مى‏كنيد، از شما بپرسند. با تكرار اين تمرين، شما بر نقاط ضعف حافظه خود تسلط پيدا مى‏كنيد و فرا مى‏گيريد كه هميشه آماده پاسخ به هر سؤالى باشيد و در نتيجه ذهن شما مطلب مورد نظر را به صورت آماده باش نگه مى‏دارد تا آرام آرام آن مطلب به دانسته‏هاى ناب و دائم شما اضافه گردد.
فرقى نمى‏كند كه چه كسى آن سؤالات را از شما مى‏پرسد؛ خود شما خوب مى‏فهميد كه چه وقت خوب و كامل پاسخ داده‏ايد و چه وقت پاسخ را از خود ساخته‏ايد؛ پس خود را فريب ندهيد.

17

يك روش مؤثر ديگر براى تقويت حافظه آن است كه از متدهاى كمكى استفاده كنيد. شما مى‏توانيد از قلم و كاغذ يارى بجوييد و مفاهيم، ارقام يا مطالبى را كه در حفظ آنها مشكل داريد، بر روى كارت‏هاى كوچكى بنويسيد و هر روز چند دقيقه را صرف باز نويسى فهرستها نماييد. دقت كنيد كه كدام مطلب را به خاطر داريد و كدام را هنوز فراموش مى‏كنيد. فهرست جديد ديگرى از مطالبى كه بيشتر فراموش مى‏كنيد، تهيه كنيد و دوباره آنها را تمرين كنيد.
وقتى بدانيد چه مطالبى را فراموش كرده‏ايد، به راحتى مى‏توانيد در جهت حفظ آن اقدام كنيد. هر چه بيشتر مطلب مهم را فراموش كرده باشيد، كمتر احتمال دارد كه مجدداً آنها را فراموش كنيد. اين را بدانيد كه به خاطر سپردن مطلبى به دفعات در حافظه، مؤثرتر است از اين كه آن مطلب يك بار و در موقعيتى خاص در ذهن شما جاى گرفته باشد.

18

يك مطلب مهم در افزايش كارآيى حافظه آن است كه بدانيد دقيقاً چه مطلبى را بايد به خاطر بسپاريد. فهرستى از نكاتى كه بايد هميشه در ذهن آماده داشته باشيد، تهيه كنيد تا به سؤالات مربوطه به طور موفقيت‏آميز و سريع پاسخ بگوييد و از تكرار مطالبى را كه نيازى به يادآورى مداوم و هميشگى آنها نداريد، پرهيز كنيد تا ذهن خود را بيهوده خسته نكنيد. مردم وقت زيادى صرف يادگيرى مطالبى مى‏كنند كه به طور منطقى از آنها انتظار نمى‏رود كه به خاطر داشته باشند.
هميشه از خود بپرسيد كه آيا لازم است اين مطلب را به خاطر بسپارم يا اگر بتوانم در مواقع لزوم از آن استفاده كنم، كافى است؟

19

از صدر المتألهين نقل مى‏كنند كه مى‏گفت: تعقل و تعلق هرگز يك جا جمع نمى‏شوند. او داستانى را درباره يكى از دوستانش نقل مى‏كند كه حافظه‏اى بسيار قوى داشت و در يادآورى علوم كلى و سنگين بسيار توانا بود؛ اما طى حادثه‏اى جذب ماديات شد و تعلقات مادى و دنيايى چنان توجه او را به خود جلب كرد كه قدرت سرشار حافظه خود را آرام آرام از دست داد؛ به گونه‏اى كه در ساده‏ترين مسائل تعقلى در مى‏ماند.
به عقيده ملاصدرا، هر چه مشغله‏هاى فكرى و تعلقات دنيايى و افكار حاشيه‏اى از ذهن آدمى دور شود، قدرت تمركز بر مطالب خاص و توانايى به حافظه سپارى آن چه شايسته و ارزشمند است، بيشتر مى‏شود.

20

بنابر آموزه‏هاى اسلامى نيز راهكارهايى براى تقويت حافظه وجود دارد: 1. پرخورى نوعى حماقت را به همراه مى‏آورد و قواى عقلى را ضعيف مى‏كند و كم خورى يكى از راه‏هاى زياد شدن حافظه است. 2. زياده از حد آب خوردن و بدون احساس نياز آب نوشيدن، موجب كندى ذهن مى‏شود. 3. مسواك زدن منظم، حافظه را زياد مى‏كند و بى توجهى نسبت به بهداشت دهان و دندان، موجب بروز حالات و امراضى مى‏گردد كه فراموشى و كند ذهنى ايجاد مى‏نمايد.
4. شست‏وشوى بينى يا استنشاق آب، يكى از راه‏هاى تقويت و گشايش حافظه است. بديهى است كه اصلاح وضعيت تنفسى و رسيدن اكسيژن كافى به مغز، قدرت قواى ذهنى را افزايش مى‏دهد.
5. حجامت در محل متعارف آن يعنى ميان دو كتف، يكى از عوامل افزايش حافظه است و علاوه برآن، بر عقل نيز مى‏افزايد. جالب است كه ميان افزايش تحرك و قدرت جابه جايى اجزاى خون كه با حجامت و فصد حاصل مى‏گردد با خون رسانى صحيح و آسان به كوچكترين عروق مغزى، رابطه نزديكى وجود دارد. 6. خواب كوتاه قبل از نهار (قيلوله) از عوامل تقويت حافظه و ترك آن از عوامل فراموشى شمرده شده است. 7. مويز، كندر، سيب، انار، به، سركه، بادام و پسته، پياز و سير، شير گوسفند و فلفل سياه براى تقويت حافظه، مفيد هستند.

نتيجه

چيزى به نام حافظه ضعيف وجود ندارد. حافظه‏ها دو نوعند؛ تربيت شده و تربيت نشده. فقط بايد بدانيم كه ما كدام يك از اين دو نوع حافظه را داريم و در صورت نياز براى تربيت و پرورش حافظه خود اقدام اساسى كنيم. روش‏هاى تقويت حافظه فراوانند و شايد بسيارى از آنها از حوصله اين بحث خارج باشد و شايد هم اغلب راهكارها به تمرين و ممارست ختم شود كه كارى عملى است و نه تئورى.
آن چه ما قصد بيان آن را داريم تلنگرى به ذهن‏هاى تسليم شده‏اى است كه گمان مى‏كنند هرگز نخواهند توانست طلسم فراموش كارى خود را بشكنند. آنها بايد بدانند كه براى داشتن يك حافظه قوى و نيرومند، لازم است زحمت بكشند و با روش‏هاى علمى و مجرب، از سرمايه وجودى خود استفاده كنند.
به قول نيكلاس راو: «حافظه، گنجينه‏اى است كه اگر مى‏خواهيم از آن به قدر نياز يارى بگيريم، بايد به آن بها بدهيم و برايش سرمايه گذارى كنيم.»

منابع :

1. هرى لوراين، يادگيرى =حافظه +اطلاعات، ترجمه احمد مير عابدينى.
2. فيل ريس، 500نكته درباره مطالعه، ترجمه بيتا عسگرى.
3. محمد حسين حق جو، آيين حفظ و تقويت حافظه.
4. وين داير، دانش روزمره، ترجمه بهارك كاظمى.
5. محمد باقر مجلسى، بحار الانوار.