باب دفترداری، تشکیلات دیوانی عثمانی

بابِ دفترداری ، مجموعه ای از ادارات رسیدگی به امور مالی در تشکیلات دیوانی عثمانی که «باب دفتری » نیز به آن گفته می شد. این تشکیلات از بدو تأسیس تا زمانی که نام « نظارت مالیه » (= وزارت مالیه ) به خود گرفت ، یعنی در حدود پانصد سال ، مسئولیت رسیدگی به حسابهای مالی کشور عثمانی را به عهده داشت . عینی علی افندی در اوایل قرن یازدهم در رساله خود نوشته است که در باب دفترداری بیست کاتب و دو «وزنه دار» (صندوقدار) و دو صرّاف برای شمردن سکّه و سنجش عیارآن کار می کنند. مارسیلی که در 1090 در استانبول به سر می برده به نظم و ترتیب حسابهای باب دفترداری اشاره و آرزو کرده است که همه دولتهای اروپایی این اداره را سرمشق قرار دهند. دُسُن نوشته است که باب دفترداری در پایان هر شش ماه خلاصه حسابی استخراج می کرد. به گفته او در اوایل قرن سیزدهم هفتصد کارمند در32 ادارة باب دفترداری ، که هر یک «قلم » خوانده می شد، کار می کرده اند. تعداد این «اقلام » یا دفتر خانه ها و وظایف بعضی از آنها با گذشت زمان تغییر کرده است . عبدالرحمان وفیق بیگ ، وزیر مالیه ، در کتاب تکالیف قواعدی (ج 1، ص 288) که مجموعه دروس او در مدرسه مالیه بوده از 46 دفترخانه نام برده است که اهم این دفترخانه ها و وظایف آنها ازاین قرار است : دفترخانه روزنامچه بزرگ ، مرکز دفترهای واردات و مصارف که هر سال خلاصه ای به صورت بودجه تنظیم می کرد؛ دفترخانه باش محاسبه یامحاسبات کل که بزرگتر از سایر دفترخانه ها بود و دفترداری امور تدارکات و مقاطعات و تیولها و بعضی از حقوق نظامیان را به عهده داشت ؛ دفترخانه اقتصادیات آناطولی ؛ دفترخانه مقابله سواره نظام ، مرکز دفاتر تطبیق اسناد مخصوص سواره نظام ؛ دفترخانه مقابله سپاهی و سلاحدار، مخصوص پرداخت حواله های مواجبی که دفترخانه محاسبه آناطولی تأیید کرده بود به صاحبان آنها؛ دفترخانه حسابهای حرمین ، مخصوص دفاتر و اسناد مساجد سلطانی و اوقاف بلاد مقدسه و ائمه و سایر خدّام مساجد روم ایلی ؛ دفترخانه محاسبه جزیه ، ناظر بر وصول جزیه از غیر مسلمانان و تهیه صورتهای سالانه ؛ دفترخانة موقوفات ، مأمور محاسبة مالیاتهای فوق العاده ؛ دفترخانه اوامر مالیّه ، مسئول تنظیم صدور احکام متولیان و خدمه خیرات و فرمانهای مالی ؛ دفترخانه مقابله پیاده نظام ، مرکز دفترهای ینی چریها و توپچیها و ارابه چیها؛ دفترخانه کوچک محاسبه اوقاف ، مخصوص دفترهای حقوق تقاعد مستخدمان اوقاف ؛ دفترخانه های کوچک قلاع ، خاص دفترهای قشون مستقر در قلعه های نظامی آلبانی و یونان ؛ دفترخانه بزرگ قلاع ، خاص دفترهای قشون مستقر در قلعه های نظامی بوسنه و بلگراد و مرزهای اتریش ؛ دفترخانة مقاطعة معادن ، شامل دفترهای رسیدگی به معادن طلا و نقره و عوارض فروش توتون و مالیاتهای دیگر در بعضی نواحی ؛ دفترخانه مقاطعه خواص ، حاوی دفترهای املاک اختصاصی سلاطین و وزرا و امرا و گمرک و دخانیات و پشم بعضی از نواحی ؛ دفترخانه مقاطعات اصلی ، شامل دفترهای مالیاتی و عوارض و عواید گمرکی بندرهای دریای سیاه ؛ دفترخانه های مقاطعه درِ سعادت و بورسه و آولونیا و کِفِه ؛ دفترخانه تاریخگذاری ، برای تاریخگذاری اسناد؛ دفترخانه اوامر مالیه ؛ دفترخانه مالکانه ، شامل دفتر کل همه اسناد تیولات ؛ دفترخانه ذمّه ، برای نگاهداری سابقه بدهیهای بیت المال ؛ دفترخانه مخلّفات ، ناظر بر اموال انتقالی به خزانه از طریق مصادره اموال یا ضبط دارایی اشخاص بی وارث ؛ دفترخانه وصول مالیات عشر تیولها؛ دفترخانه منزل ، که با امور پستی سر و کار داشت ؛ دفترخانه عادت ، برای اخذ مالیات اغنام ؛ دفترخانه معاشات مأموران ؛ دفترخانه های اقلام ثلاثه و اربعه و سبعه ؛ دفترخانه عایدات جدید؛ دفترخانه های بزرگ و کوچک تذکره ، برای مراسلات و فرمانها؛ دفترخانه زجریه ، برای اخذ جریمه شرب مسکرات ؛ دفترخانه ابنیه خاصه ؛ دفترخانه انبار و دریا.
پس از آنکه سلطان محمود ثانی (حک . 1223-1255) بساط ینی چریها را برچید و اصول تیمار (تیولداری ) را برانداخت ، دو اداره برای رسیدگی به حسابهای نظامیان و اقطاعات تشکیل شد. به موجب فرمان سوم ذیحجه 1253 دفترخانه ها درهم ادغام و اصطلاح دفترداری از استعمال خارج شد. در جمادی الاولی 1255 اصطلاح «دفترداری » جای خود را به «خزینه مقاطعات » و «خزینه عامره » داد. در رجب همان سال عنوان «دفتردار خزینه مقاطعات » به «ناظر مالیّه » (= وزیر مالیه ) تغییر یافت ، اما عنوان «دفتردار خزینه عامره » همچنان حفظ شد. دو سال بعد عنوان «نظارت امور مالیّه خزینه » (= وزارت مالیه ) از ادغام وظایف دو عنوان سابق به وجود آمد و وظایف آن با تغییراتی تا پایان عصر عثمانی باقی بود. نیز رجوع کنید به مالیّه و خزینه .
منابع تحقیق:
(1) عبدالرحمان وفیق ، تکالیف قواعدی ؛
(2) Graf Marsigli, Osmanl i I mparatorlug § unun Zuhأr ve terakkisinden I nhitat i zaman i na Kadar Asker i ? Vaziyeti, tr. M. Nazmi, Istanbul 1934;
(3) Mouredgea d"Ohsson, Tableau gإnإral de l"Empire Ottoman, Paris 1791-1824.
منبع مقاله :
دانشنامه ی جهان اسلام، زیر نظر سید مصطفی میرسلیم، تهران، بنیاد دائره المعارف اسلامی، نشر کتاب مرجع، چاپ سوم، 1386