سیمای علی علیه السلام در مثنوی

مقدمه

جلال الدین محمد بلخی مشهور به «مولوی‏» ، متولد ششم ربیع الاول سال 604 ه.ق در بلخ و متوفای پنجم جمادی الاخر 672 ه.ق در قونیه، قریب 68 سال عمر كرد.عمر وی به سه دوره تقسیم می‏شود:
دوره اول.زندگانی و شخصیت اول مولوی از ایام كودكی تا 25 سالگی است; یعنی از سال 628 ق كه پدر دانشمند و عارفش محمدحسین خطیبی معروف به «سلطان العلما بهاء الدین ولد» ، فرزند حسین بلخی، وفات یافت.مولوی در این مدت با شوق و ذوق هرچه تمام‏تر و با سرمایه هوش و حافظه فوق‏العاده به تحصیل علوم و فنون عقلی و نقلی و اكتسابی شامل ادبیات و فقه و حدیث و تفسیر قرآن اشتغال داشت.
دوره دوم.از 25 سالگی اوست تا حدود 38 سالگی; یعنی مقارن سال 642 ه.ق كه ملاقات و برخورد او با شمس الدین محمد تبریزی اتفاق افتاد و موجب تغییر مسیر زندگی او گردید.در این مدت، كه حدود 14 سال می‏شود، توسط سید برهان‏الدین محقق ترمذی (وفات 637 ه.ق) كه از اصحاب و مریدان پدرش بود تحت تعلیم و تربیت قرار گرفت و داخل سنت تصوف و سیر و سلوك طریقت گردید.
دوره سوم.این دوره فعلیت نهایی روحانی و به قول خودش «مرحله سوختگی بعد از خامی‏» و پختگی اوست كه از 38 سالگی وی، مقارن 642 ق آغاز می‏شود و تا پایان حیاتش به مدت 30 سال همچنان پیوسته با كمال گرمی و عشق و علاقه استمرار داشت. (1)
آثار برجسته و شاهكارهای جاویدان مولوی مربوط به همین دوره است.
از مولوی آثار ذیل برجای مانده است: مثنوی در 6 جلد، شامل 26000 بیت، دیوان غزلیات; معروف به دیوان كبیر یا كلیات شمس مشتمل بر 50000 بیت، رباعیات، مكتوبات مولانا، فیه مافیه، مجالس سبعه (2) و برخی آثار دیگر.
مولوی در مثنوی، در نخستین اشاره به امام علی علیه السلام، عشق خود را به ایشان با دو بیت زیبای عربی آشكار می‏سازد:
مرحبا یا مجتبی یا مرتضی
ان تغب جاء القضا ضاق الفضا
انت مولی القوم من لا یشتهی
قدردی، كلا لئن لم ینتهی. (3)
مولوی با سخنان حضرت علی علیه السلام آشنایی كامل داشته و بیت اول سخنی است منسوب به علی علیه السلام كه فرمودند: «اذا جاء القضا ضاق الفضا» . (4)
این نقل قول تاكیدی است‏بر نقش ولایت‏حضرت علی علیه السلام كه دین را نگهبان است; زیرا با تداعی آیه‏ای از قرآن مجید هشدار می‏دهد كه «كلا لئن لم ینته لنسفعا بالناصیه.» (علق: 15) (5) این آیه قرآن خطاب است‏به فردی بت‏پرست از مردم مكه كه برده مسلمان خود را از نمازگزاردن منع می‏كرد. (6)
وظیفه مولایی و نگاهبانی دین از آن جهت‏به عهده حضرت علی علیه السلام است كه خود قرآن ناطق است. بنابراین، علی علیه السلام مردی است كه رهروان و پیروانش او را عاشقند و بت‏پرستان و منكران تعالیم قرآن از او در بیم.
پهلوانی‏ها، جوان‏مردی‏ها و مبارزات آن حضرت چنان زبانزد مردم در ادوار گوناگون بوده كه برای آن‏ها حماسه‏ها و منظومه‏های پهلوانی فراوانی ساخته‏اند. صبای كاشانی در مثنوی «خداوند نامه‏» به موضوع جنگ‏ها و رشادت‏های آن حضرت پرداخته است; در فتوت نامه اثر واعظ كاشفی و كیمیای سعادت اثر امام محمد غزالی نیز از جوان‏مردی‏های امام علیه السلام سخن رانده شده است، همچنین بازل مشهدی در اثر حماسی معروف خود، حمله حیدری، كه حماسه‏ای مصنوع و بر وزن شاهنامه فردوسی سروده شده، به دلاوری و شجاعت و مردانگی آن حضرت پرداخته است. اما حكایت مولوی از داستان مبارزه حضرت علی علیه السلام با عمروبن عبدود خواندنی‏تر و جالب‏تر می‏باشد:

علی علیه السلام و درافكندن با عمرو بن عبدود

عمروبن عبدود، یكی از مبارزان و جنگجویان عرب، آوازه شجاعت و قدرت وی چنان بود كه كم‏تر كسی را توان مقابله و رویارویی با او می‏نمود. در جنگ خندق، عمرو با رجزخوانی بسیار، مبارز و همرزم می‏طلبید. در این میان، تنها حضرت علی به جنگ رفت و سرانجام نیز وی را به هلاكت رساند. مولوی در این حكایت، علاوه بر بازگو نمودن روحیه شجاعت و جنگاوری، نمونه یك انسان كامل را، كه زندگی، جنگ، خواسته و حتی مرگش نیز برای حق می‏باشد، به شكل زیبایی معرفی می‏كند. خلاصه این واقعه از منظر مولانا چنین است:
حضرت علی علیه السلام پس از آن كه پشت دشمن را بر خاك نشاند و بر او دست‏یافت، بر سینه وی نشست تا سرش را از تن جدا سازد. او بر روی مبارك حضرت خدو انداخت و بدین دلیل، ایشان بدون درنگ برخاست و او را رها كرد و در پاسخ این سؤال كه چرا بر زندگانی دشمن خود بخشش آوردی، گفت: «چون بر روی من خدو انداخت، از او در خشم شدم و ترسیدم كه اگر او را بكشم، خشم من نیز در كشتن او تا حدی دخیل باشد; اما نمی‏خواستم كه او را جز بهر حق بكشم. (7)
حضرت علی علیه السلام با این اقدام خود، آن پهلوان كافر را به تحسین جمال و جلال اسلام واداشت.
مولوی در این‏باره می‏گوید:
از علی آموز اخلاص عمل
شیر حق را دان منزه از دغل
در غزا بر پهلوانی دست‏یافت
زود شمشیری برآورد و شتافت
او خدو انداخت‏بر روی علی
افتخار هر نبی و هر ولی
او خدو زد بر رخی كه روی ماه
سجده آرد پیش او در سجده‏گاه
در زمان انداخت‏شمشیر آن علی
كرد او اندر غزایش كاهلی
گشت‏حیران آن مبارز زین عمل
وزنمودن عفو و رحم بی‏محل (8)
به روشنی پیداست كه هر كسی جز علی علیه السلام بود از شدت خشم و عصبانیت، به دلیل آن عمل گستاخانه عمرو، كار وی را بی‏درنگ تمام می‏كرد. مولوی از زبان عمرو پس از دیدن جوان‏مردی و آن عمل علی علیه السلام می‏گوید:
گفت: بر من تیغ تیز افراشتی
از چه افكندی مرا بگذاشتی؟
آن‏چه دیدی بهتر از پیكار من
تا شدی تو سست در اشكار من؟
آن‏چه دیدی كه چنین خشمت نشست
تا چنان برقی نمود و بازگشت؟
آن‏چه دیدی كه مرا زان عكس دید
در دل و جان شعله‏ای آمد پدید؟
آن‏چه دیدی برتر از كون و مكان
كه به از جان بود و بخشیدیم جان؟
در شجاعت‏شیر ربانیستی
در مروت خود كه داند كیستی؟ (9)
آن‏گاه پهلوان كافر از علی علیه السلام خواست كه راز این بخشایش را بگشاید. بر همین اساس، مولوی عنان سخن را از عمرو می‏رباید و با شیفتگی خاصی ادامه می‏دهد:
ای علی كه جمله عقل و دیده‏ای!
شمه‏ای واگو از آن‏چه دیده‏ای
تیغ ظلمت جان ما را چاك كرد
آب علمت‏خاك ما را پاك كرد
بازگو دانم كه این اسرار هوست
زان كه بی‏شمشیر كشتن كار اوست
بازگو ای باز عرش خوش شكار!
تا چه دیدی این زمان از كردگار
چشم تو ادراك غیب آموخته
چشم‏های حاضران بردوخته
راز بگشا ای علی مرتضی!
ای پس از سوء القضا حسن القضا! (10)
یا تو واگو آنچه عقلت‏یافته است
یا بگویم آنچه بر من تافته است
از تو بر من تافت پنهان چون كنی
بی زمان چون ماه پرتو می‏زنی
ماه بی‏گفتن چو باشد رهنما
چون بگوید شد ضیا اندر ضیا
باز گو ای باز پر افروخته
با شه و با ساعدش آموخته
باز گوی باز عنقاگیر شاه
ای سپاه اشكن به خودنی با سپاه
امت و حدی یكی و صدهزار
بازگو ای بنده بازت را شكار
در محل قهر، این رحمت زچیست؟
اژدها را دست دادن راه كیست؟ (11) امام علی علیه السلام توضیح ذیل را ابتدای پاسخ خود قرار می‏دهد:
غرق نورم گرچه سقفم شد خراب
روضه گشتم گرچه هستم بوتراب (12)
سپس مولانا زبان حال امام علی علیه السلام را به آن پهلوان كافر، چنین بیان می‏كند:
گفت: من تیغ از پی حق می‏زنم
بنده حقم نه مامور تنم
شیر حقم نیستم شیر هوا
فعل من بر دین من باشد گوا
«ما رمیت‏» از رمیتم در خراب
من چو تیغم و آن زننده آفتاب
رخت‏خود را من ز ره برداشتم
غیر حق را من عدم انگاشتم
كه نیم كوهم زصبر و حلم و داد
كوه را كی در رباید تندباد
آن‏كه از بادی رود از جا خسی است
زآن‏كه باد ناموافق خود بسی است
باد خشم و باد شهوت باد آز
برد او را كه نبود اهل نماز
كوهم و هستی من بنیاد اوست
ور شوم چون كاه بادم باد اوست
جز به باد او نجنبد میل من
نیست جز عشق احد سرخیل من
خشم بر شاهان شه و ما را غلام
خشم را من بسته‏ام زیر لگام
تیغ حلمم گردن خشمم زده است
خشم حق بر من چو رحمت آمده است
چون درآمد در میان غیرخدا
تیغ را دیدم نهان كردن سزا. (13)
سپس با نتیجه اخلاقی پسندیده‏ای این داستان ضمنی را در كمال ایجاز و اختصار كامل می‏كند:
تیغ حلم از تیغ آهن تیزتر
بل زصد لشكر ظفر انگیزتر. (14)
آیا كسی با مشخصات مزبور، كه چنین برای رضای خدا تلاش می‏كند و هوای نفس خود را نادیده می‏گیرد، می‏تواند برای خلافت و حكومت در این دنیا حرص و طمعی داشته باشد؟
مولوی در رد اتهام برخی افراد كه به امام علی علیه السلام نسبت‏حرص و طمع به خلافت داده‏اند، می‏گوید:
آن‏كه تن را بدین سان پی كند
حرص و میری و خلافت كی كند؟
زان به ظاهر كو شد اندر جاه و حكم
تا امیران را نماید راه و حكم
تا امیری را دهد جانی دگر
تا دهد نخل خلافت را ثمر. (15)
مولا علی علیه السلام خود در این‏باره در نهج‏البلاغه می‏فرماید:
«خدایا، تو می‏دانی آنچه از ما رفت، نه به خاطر رغبت در قدرت بود و نه از دنیای ناچیز خواستن زیادت، بلكه می‏خواستم نشانه‏های دین را به جایی كه بود، بنشانم و اصلاح را در شهرهایت ظاهر گردانم تا بندگان ستمدیده‏ات را ایمنی فراهم آید و حدود ضایع مانده‏ات اجرا گردد. (16)
در فرازی دیگر مولوی در دفتر دوم مثنوی، با ذكر نام «ذوالفقار» اشارتی به علی علیه السلام دارد. «ذوالفقار» شمشیر پیغمبر بود كه به علی علیه السلام بخشید و با شجاعت و دلاوری مترادف گشت:
زان نماید ذوالفقاری حربه‏ای
زان نماید شیر نر چون گربه‏ای. (17)

علی علیه السلام و فتح باب خیبر

یكی دیگر از رشادت‏های حضرت علی علیه السلام كه مورد توجه مولوی قرار گرفته، واقعه جنگ خیبر و كندن در قلعه خیبر است. هنگام محاصره خیبر - آبادی یهودی‏نشینی كه در هفتم هجری قمری (628 م) مورد حمله قرار گرفت - علی علیه السلام در قلعه را بر كند و آن را سپر ساخت. (18)
مولوی در قلعه خیبر را تمثیلی از نفس دانسته كه تنها یك انسان كامل همچون حضرت علی علیه السلام توان كندن آن را داراست:
یا تبر بر گیر و مردانه بزن
تو علی‏وار این در خیبر بكن (19)
بعد از آن هر صورتی را بشكنی
همچو حیدر باب خیبر بركنی (20)

علی علیه السلام و واگویه با چاه

در ادب فارسی، بارها به ماجرای سر در چاه فرو بردن و ناله كردن آن حضرت اشاره شده است. در این‏باره در مثنوی آمده است:
چون بخواهم كز سرت آهی كنم
چون علی سر در فرو چاهی كنم (21)
نیست وقت مشورت، هین راه كن!
چون علی تو آه اندر چاه كن. (22)
مصراع دوم این بیت اشارت است‏به این خبر كه علی علیه السلام سری را كه پیامبر صلی الله علیه وآله به او سپرده و فرموده بود كه نباید آن را بر كسی بگشاید، در گوش چاه خواند. «تفصیل جالبی آن هم از قول مولانا در مناقب [العارفین] [شمس‏الدین احمد ] افلاكی آمده است و این‏جا در كلام مولانا شاید از منطق‏الطیر عطار ماخوذ باشد. پس با توجه بدانچه افلاكی در باب منشا «نی‏» و ارتباط ناله وی با این «چاه‏» نقل می‏كند پیداست كه نی نامه منثوی را، كه تمام مثنوی تفسیر و تطویل آن محسوب است، نیز می‏توان در تقریر معانی عرفانی تعبیری از همین‏گونه اسرار تلقی كرد» . (23)
امام علی درباره مصائب و رنج‏هایی كه از مردم آن دوران می‏دید، در یكی از خطبه‏های نهج‏البلاغه می‏فرماید: «خدایا، اینان از من خسته‏اند و من از آنان خسته; آنان از من به ستوه‏اند و من از آنان دل شكسته; پس بهتر از آنان را مونس من دار و بدتر از مرا بر آنان بگمار. خدایا، دل‏های آنان را بگداز; چنان‏كه نمك در آب گدازد» . (24)

علی علیه السلام و قاتل خود

مولوی در حكایت دیگری به این حدیث نبوی اشاره می‏كند كه بنابر روایات، پیامبر خدا صلی الله علیه وآله در گوش ركابدار علی علیه السلام فرمود: «كشتن علی بر دست تو خواهد بودن، خبرت كردم‏» . (25)
در شرح نیكلسون / مثنوی آمده است: «من اصل این حكایت را نمی‏دانم كه عبدالله بن ملجم، از خوارج، كه علی علیه السلام به دست او كشته شد، قبلا ركابدار او بوده است. به گفته المبرد (كامل، ج 1، ص 550) علی علیه السلام، ابن‏ملجم را از راه نظر می‏شناخت و او را دشمنی كینه‏توز و قاتل آینده خود می‏دانست، اما با این حال، از كشتن وی سرباز می‏زد و می‏گفت: "كیف اقتل قاتلی"; چگونه او را كه مقدر است مرا بكشد، بكشم؟ با آن‏كه پیامبر صلی الله علیه وآله كشته شدن علی به دست ابن ملجم را بر او معلوم گردانیده بود، امیرالمؤمنین علیه السلام پیوسته به ابن ملجم نیكی می‏كرد» . (26)
این در حالی است كه ابن ملجم به علی علیه السلام التماس می‏كرد كه "از بهر خدا مرا بكش و از این قضا برهان." (27)
مولوی پاسخ علی علیه السلام را به این صورت به نظم می‏كشد:
خنجر و شمشیر شد ریحان من
مرگ من شد بزم و نرگستان من
آن‏كه او تن را بدین سان پی كند
حرص میری و خلافت كی كند
زان به ظاهر كوشد اندر جاه و حكم
تا امیران را نماید راه و حكم
تا امیری را دهد جانی دگر
تا دهد نخل خلافت را ثمر. (28)
این حكایت‏به شایسته‏ترین نحو از زبان علی علیه السلام در مثنوی آمده است:
گفت پیغمبر به گوش چاكرم
كو برد روزی ز گردن این سرم
كرد آگه آن رسول وحی، دوست
كه هلاكم عاقبت‏بر دست اوست
او همی گوید: بكش پیشین مرا
تا نیاید از من این منكر خطا
من همی گویم: چو مرگ من زتوست
با قضا من چو توانم حیله جست
او همی افتد به پیشم: كای كریم!
مر مرا كن از برای حق دو نیم
تا نه آید بر من این انجام بد
تا نسوزد جان من بر جان من
من همی گویم: برو «جف القلم‏» (29)
زان قلم بس سرنگون گردد علم
هیچ بغضی نیست در جانم زتو
زان‏كه این را من نمی‏دانم زتو
آلت‏حقی تو، غافل دست‏حق
چون زنم بر آلت‏حق طعن و دق؟
گفت او: پس آن قصاص از بهر چیست؟
گفت: هم از حق و آن سر خفی است. (30)

علی علیه السلام; باب علم نبی صلی الله علیه و آله

از نكات جالب توجه در مثنوی، سخنان و فرموده‏های پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله درباره امام علی علیه السلام است كه مولوی به برخی از آن‏ها پرداخته است:
در حدیثی از پیغمبر صلی الله علیه وآله درباره علم حضرت علی علیه السلام آمده است: «انا مدینة العلم و علی بابها فمن اراد العلم فلیات الباب‏» . (31)
در این‏باره، در دفتر اول مثنوی چنین آمده است:
چون تو بابی آن مدینه علم را
چون شعاعی آفتاب حلم را
باز باش ای باب بر جویای باب
تا رسند از تو قشور اندر لباب. (32)

علی علیه السلام; مولا

در یكی دیگر از سخنان معروف حضرت رسول صلی الله علیه وآله درباره امام علی علیه السلام آمده است: «من كنت مولاه فعلی مولاه اللهم و ال من والاه و عاد من عاداه‏» . (33)
این سخن را پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله در هنگام بازگشت از «حجة‏الوداع‏» در منطقه‏ای به نام «غدیر خم‏» در مورد علی علیه السلام خطاب به مردم فرمود و ایشان را به عنوان جانشین و وصی خود انتخاب كرد. مولوی در این‏باره در دفتر ششم مثنوی می‏گوید:
زین سبب پیغمبر با اجتهاد
نام خود و آن علی «مولا» نهاد
گفت: هركو را منم مولا و دوست
ابن عم من علی مولای اوست
كیست مولا آن كه آزادت كند
بند رقیت زپایت‏بركند
چون به آزادی نبوت هادی است
مؤمنان را زانبیا آزادی است. (34)
در تصویری كه مولانا از سیمای روحی امام علی علیه السلام نقش می‏زند، او را همچون پیشرو راستین سالكان راه حق و هادی و مرشدی كه لطایف طریق سیر الی‏الله را از رسول خدا تلقی می‏كند و به همین سبب، «اسوه‏» واقعی سالكان راه هدی و سرسلسله فتیان و اولیای خدا باید تلقی شود، توصیف می‏كند. (35)

علی علیه السلام; انسان كامل

در ابیات ذیل از دفتر اول مثنوی، مولوی با استناد به حدیثی از حضرت رسول صلی الله علیه وآله كه خطاب به حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام می‏فرماید: «ای علی، هرگاه مردم به آفریدگارشان از راه‏های نیكی تقرب جویند، تو از طرق عقل و دانایی تقرب جوی تا از آن‏ها به لحاظ درجه و قرب نزد مردم و در پیشگاه خداوند در جهان آخرت پیشی گیری‏» ، (36) امام علی علیه السلام را به عنوان نمونه یك «انسان كامل‏» معرفی كرده كه خود وی نیز مرید انسان كاملی مانند پیامبراكرم صلی الله علیه وآله بوده است:
گفت پیغمبر علی را: كای علی!
شیر حقی پهلوانی پردلی
لیك بر شیری مكن هم اعتمید
اندر آور سایه نخل امید
اندرآ در سایه آن عاقلی
كش نداند برد از ره عاقلی
ظل او اندر زمین چون كوه قاف
روح او سیمرغ بس عالی طواف
گر بگویم تا قیامت نعت او
هیچ آن را مقطع و غایت مجو
یا علی! از جمله طاعات راه
بر گزین تو سایه بنده اله
هر كسی در طاعتی بگریختند
خویشتن را مخلصی انگیختند
تو برو در سایه عاقل گریز
تا رهی زان دشمن پنهان ستیز
از همه طاعات اینت‏بهتر است
سبق‏یابی بر هر آن سابق كه هست
چون گرفتت پیرهن تسلم شو
همچو موسی زیر حكم خضر رو
دست پیر از غایبان كوتاه نیست
دست او جز قبضه الله نیست
غایبان را چون چنین خلعت دهند
حاضران از غایبان لاشك بهند
غایبان را چون نواله می‏دهند
پیش حاضر تا چه نعمت‏ها نهند
كو كسی كوپیششان بندد كمر
تا كسی كو هست‏بیرون سوی در؟
چون گزیدی پیر نازك دل مباش
سست و ریزیده چو آب و گل مباش
گر به هر زخمی تو پر كینه شوی
پس كجا بی‏صیقل آئینه شوی؟ (37)

علی علیه السلام و قصارا الجمل

همچنین مولوی در مثنوی، در مواردی با استناد به احادیث‏حضرت علی علیه السلام اشعار فراوانی سروده كه نمونه‏های آن‏ها عبارتند از:
گفت پیغمبر: قناعت چیست گنج گنجی را تو وا نمی‏دانی زرنج (38)
كه مضمون آن در كلمات قصار حضرت آمده است: «القناعة مال لا ینفد» ; (39) قناعت مالی است كه پایان نیابد.
مؤمن از «ینظر بنورالله‏» نبود عیب مؤمن را به مؤمن چون نمود؟ (40)
اشاره‏ای است‏به این سخن مولا علی علیه السلام كه «اتقوا ظنون المؤمنین فان الله تعالی جعل الحق علی السنتهم‏» (41) ; از گمان مردم با ایمان بپرهیزید كه خدا حق را بر زبان آن‏ها نهاده است.
جمله گفتند: ای حكیم با خبر! الحذر دع لیس یغنی عن قدر (42)
سخن مزبور نزدیك به این روایت است: «تذكر قبل الورود الصدر، والحذر لا یغنی من القدر و الصبر من اسباب الظفر» ; (43) پیش از واردشدن خروج را به یاد آور، و دوری كن از چیزی كه سرنوشت را بی‏نیاز نمی‏كند، و صبر از عوامل پیروزی است.
مردم نفس از درونم در كمین از همه مردم بتر در مكرو كین (44)
كه اشاره به روایت ذیل از آن حضرت است: «لا عدوا عدی علی المرء من نفسه‏» (45) ; برای آدمی هیچ دشمنی دشمن‏تر از نفس خودش نیست.
گفت پیمبر: زسرمای بهار تن مپوشانید یاران زینهار!
ز آن‏كه با جان شما آن می‏كند كان بهاران با درختان می‏كند. (46)
اشعار مزبور علاوه بر حدیثی از پیامبر صلی الله علیه وآله به این سخن قصار حضرت علی علیه السلام، در نهج‏البلاغه اشاره دارد: «توقو البرد فی اوله و تلقوه فی آخره فانه یفعل فی الابدان كفعله فی الاشجار اوله یحرق و آخره یورق‏» ; (47) در آغاز سرما، خود را از آن بپایید و در پایانش بدان دوری نمایید كه سرما با تن‏ها آن می‏كند كه با درختان; آغازش می‏سوزاند و پایانش برگ می‏رویاند.
ور بگویی با یكی دو، الوداع كل سر جاوز الاثنین شاع‏» . (48)
(اگر راز خود را بر یكی دو نفر فاش كنی، دیگر با سرت وداع گو; زیرا هر رازی كه از بین دو نفر (صاحبان آن راز) تجاوز كند، فاش می‏شود.
این اشاره مثنوی به سخن علی علیه السلام در بیتی ملمع آمده است كه مصراع عربی آن از حضرت علی علیه السلام است. (49)
موضوع این مصراع رازداری و رازپوشی است و چون نظر بر این است كه اطمینان و اعتماد آموزگار روحانی را باید به دست آورد، رازداری را مطلقا ضروری دانسته‏اند. بر لب مهر می‏باید داشت و فقط دل است كه می‏باید به ادب و احترام، سر عشق را دریابد و آن را چونان امانتی كه به هیچ روی خیانت نبیند، در خود جای دهد.
از وظیفه بعد ازین اومید بر حق همی گویم تو را و «الحق مر»
گر وظیفه بایدت ره پاك كن هین بیا و دفع آن بی‏باك كن. (50)
سخن مولوی ثابت می‏كند كه وی طرفدار با صراحت و صداقت‏حقیقت است و هیچ كلامی از آن را در پرده نمی‏گوید و بی‏بیم و امید از كسی، آن را بر همگان آشكار می‏سازد. او مكر و حیله را نمی‏شناسد و آنچه بر لب می‏آورد حقیقت محض است، هرچند كه تلخ باشد. مولوی حق تلخ را از آن رو به این شیرینی آورده كه «الحق مر» (51) علی علیه السلام را با نتیجه‏ای درخور نقل كرده است.
هر پیمبر فرد آمد در جهان
فرد بود و صد جهانش در نهان
عالم كبرا به قدرت سحر كرد
كرد خود را در كهین نقشی نورد. (52)
منظور از «كهین نقش‏» در بیت مزبور، قالب آدمی (جهان اصغر) است. ابیات مولانا در این خصوص، یاداور قیاس مشابهی است كه در بیتی منسوب به امیرمؤمنان آمده است:
«و تحسب انك جرم صغیر
و فیك انطوی العالم الاكبر» (53)
در حدیثی از نبی‏اكرم صلی الله علیه وآله آمده است كه «هیچ منافقی دوستدار علی و هیچ مؤمنی دشمن علی نیست‏» . (54) مولوی این مقصود پراحساس را به زبان خود باز می‏گوید و علی علیه السلام را چنین می‏ستاید: «علی ترازوی منصف مطلق است كه هر كسی در آن ترازو بر حسب طینت و فطرت خود، سبك و سنگین می‏شود و بها می‏یابد» (55) :
تو ترازوی احد خو بوده‏ای
بل زبانه هر ترازو بوده‏ای
تو تبار و اصل و خویشم بوده‏ای
تو فروغ شمع كیشم بوده‏ای (56)
مولوی با این توضیح و اظهارنظر مستطاب، نخستین دفتر مثنوی شریف خود را، كه شاهكار اندیشه‏های عرفانی است، به پایان می‏برد.
مولوی در دفتر سوم مثنوی اشارتی به سخنان منسوب به علی علیه السلام دارد كه در بیتی سخنی از ایشان را كلمه به كلمه به عربی نقل كرده است:
گفت‏حق است این ولی، ای سیبویه! (57)
«اتق من شر من احسنت الیه‏» (58)
(از شر كسی كه به او نیكی كرده‏ای، بپرهیز.)
اشارت دوم در دفتر سوم مثنوی، نقل به معنایی است از سخن منسوب به حضرت علی علیه السلام (59)
بهر یاری مار جوید آدمی
غم خورد بهر حریف بی غمی (60)
روایت كرده‏اند كه حضرت علی علیه السلام در تبیین این اندیشه مشهور، كه «عالم هستی در روح بی‏حد آدمی مندرج است‏» فرمود: دوای تو در توست و خود نمی‏دانی، و درد تو در توست و خود نمی‏بینی، و تو كتاب مبینی هستی كه حروفش هرچه را كه پنهان است آشكار می‏سازد، و تو خود را جرم كوچكی می‏پنداری و حال آن‏كه جهان بزرگ‏تری در تو منطوی است:
«دوائك فیك و ما تشعر
و دائك منك و ما تنظر
و انت الكتاب المبین الذی
باحرفه یظهر المضمر
و تحسب انك جرم صغیر
و فیك انطوی العالم الاكبر» . (61)
این اندیشه‏های علی علیه السلام را مولوی در قالب ذیل باز می‏گوید:
چیست اندر خم كه اندر نهر نیست
چیست اندرخانه كه اندر شهر نیست
این جهان خم است و دل چون جوی آب
این جهان حجره است و دل شهر عجاب. (62)
امام علی علیه السلام یكی از ده صحابه‏ای بود كه پیامبر صلی الله علیه وآله در حیات خود، به ایشان مژده بهشت داد:
پس ز ده یار مبشر آمدی
همچو زر ده دهی خالص شدی.
مولوی در دفتر پنجم، بیتی سروده كه با بیتی منسوب به حضرت علی علیه السلام، ارتباط دارد. مولوی می‏گوید:
سیف و خنجر چون علی ریحان او
نرگس و نسرین عدوی جان او (63)
مشورت ادراك هشیاری دهد
عقل‏ها مر عقل را یاری دهد. (64)
حضرت علی علیه السلام در این‏باره می‏فرماید: «من استبد برایه هلك و من شاور الرجال شاركها فی عقولها» (65) ; هر كه خود رای گردید، به هلاكت رسید و هر كه با مردمان رای برانداخت، خود را در خرد آنان شریك ساخت.
حفت الجنة بمكروهاتنا
حفت النیران من شهواتنا. (66)
در كلام مولای متقیان از رسول خدا صلی الله علیه وآله است كه فرمود: «ان الجنة حفت‏بالمكاره و ان النار حفت‏بالشهوات‏» ; (67) گرداگرد بهشت را دشواری‏ها فرا گرفته است و گرداگرد دوزخ را هوس‏های دنیا.
چون سفالین كوزه‏ها را می‏خری
امتحانی می‏كنی ای مشتری!
می‏زنی دستی بر آن كوزه چرا؟
تاشناسی از طنین اشكسته را. (68)
این سخن از این كلام امیرمؤمنان گرفته شده است: «كما تعرف او انی الفخار بامتحانها باصواتها فیعلم الصحیح منها من المكسور كذلك یمتحن الانسان بمنطقه فیعرف ما عنده‏» (69) ; همان‏گونه كه ظرف‏های سفالین را می‏آزمایند تا سالم را از شكسته بازشناسند، گوهر آدمی نیز توسط گفتارش شناخته می‏شود.
گفت پیغمبر: عداوت از خرد
بهتر از مهری كه از جاهل رسد (70)
در نهج‏البلاغه آمده است: «یا بنی ایاك و مصادقة الاحمق فانه یرید ان ینفعك فیضرك‏» (71) ; فرزندم، از دوستی نادان بپرهیز; چه او خواهد كه تو را سود رساند، لیكن دچار زیانت گرداند.
زآتش ار علمت‏یقین شد از سخن
پختگی جو در یقین منزل مكن. (72)
ابیات مزبور یادآور این سخن مولاست: «لو كشف الغطاء ما ازددت یقینا» (73) ; اگر پرده‏ها كنار رود، بر یقین من افزوده نگردد.
سایه حق بر سر بنده بود
عاقبت جوینده یابنده بود (74)
مضمون مصراع دوم، یاداور این سخن امیرمؤمنان علیه السلام است: «من طلب شیئا ناله او بعضه‏» (75) ; آن‏كه چیزی را بجوید بدان یا به برخی از آن می‏رسد.
هر كسی گر عیب خود دیدی زپیش
كی بدی فارغ وی از اصلاح خویش. (76)
در یكی از سخنان قصار حضرت علی علیه السلام آمده است: «من نظر فی عیب نفسه اشتغل عن عیب غیره‏» (77) ; آن‏كه به عیب خود نگریست، ننگریست كه عیب دیگری چیست.
عقل دو عقل است: اول مكسبی
كه در آموزی چو در مكتب صبی
از كتاب و اوستاد و ذكر و فكر
از معانی وز علوم خوب بكر
عقل دیگر بخشش یزدان بود
چشمه آن در میان جان بود. (78)
مضمون ابیات مزبور یاداور اشعار ذیل منسوب به امام علی علیه السلام است:
«رایت العقل عقلین
فمطبوع و مسموع
و لا ینفع مسموع
اذا لم یك مطبوع
كما لا ینفع الشمس
وضوء العین ممنوع‏» (79)
عقل دو گونه است: در طبیعت‏سرشته و به گوش هشته: عقل به گوش هشته سود ندهد اگر عقل در طبیعت‏سرشته نباشد; چنان كه وقتی خورشید نفعی نمی‏رساند; نوری ندهد، نور چشم بی‏فایده است.
آنچه را جاهل دید خواهد عاقبت
عاقلان بینند اول مرتبت. (80)
بیت فوق نزدیك به این سخن مولا علی علیه السلام است: «اول رای العاقل آخر رای الجاهل‏» (81) ; آغاز رای خردمند پایان رای نادان است.
زان كه حكمت همچو ناقه ضاله است
همچو دلالان شهان را داله است. (82)
همچنین در بیت:
حكمت قرآن چو ضاله مؤمن است هر كسی در ضاله خود موقن است. (83)
در نهج‏البلاغه آمده است: «الحكمة ضالة المؤمن فخذ الحكمة ولو من اهل النفاق‏» (84) ; حكمت گمشده مؤمن است. حكمت را فراگیر هر چند از منافق باشد.
اندرین فسخ عزایم وین همم در تماشا بود در ره هر قدم. (85)
حضرت علی علیه السلام در نهج‏البلاغه می‏فرماید: «عرفت الله بفسخ الغزائم و حل العقود» (86) ; خدای را به گسسته شدن عزم‏ها و گشوده شدن گره تصمیم‏ها شناختم.
كان رسول حق بگفت اندر میان:
این‏كه منهومان هما لا یشبعان
طالب الدنیا و توفیراتها
طالب العلم و تدبیراتها. (87)
در نهج‏البلاغه چنین آمده است: «منهومان لا یشبعان: طالب علم و طالب دنیا» (88) ; دو آزمندند كه سیر نشوند: آن‏كه علم آموزد و آن‏كه مال اندوزد.
آدمی مخفی است در زیر زبان این زبان پرده است‏بر درگاه جان. (89)
برگرفته از این سخن مولا علی علیه السلام در نهج‏البلاغه است: «تكلموا تعرفوا فان المرء مخبوء تحت لسانه‏» (90) ; سخن بگویید تا شناخته شوید، كه آدمی زیرزبانش نهان است.
نیست قدرت هر كسی را سازوار عجز بهتر مایه پرهیزگار. (91)
در نهج‏البلاغه آمده است: «من العصمة تعذر المعاصی‏» ; (92) گناه نتوانستن كردن، گونه‏ای از ترگ گناه است.
من نكردم امر تا سودی كنم بلكه تا بر بندگان جودی كنم. (93)
مولا علی علیه السلام می‏فرماید: «یقول الله عزوجل انما خلقت الخلق لیربحوا علی و لم اخلقهم لاربح علیهم‏» (94) ; خداوند می‏فرماید: مردم را آفریدم تا از من سود برند و نیافریدم تا خود سود برم.
این جهان را كه به صورت قایم است گفت پیغمبر كه حلم نایم است. (95)
در نهج‏البلاغه آمده است: «اهل الدنیا كركب یساربهم و هم ینام‏» (96) ; مردم دنیا همچون سوارانند كه در خوابند و آنان را می‏رانند.
صبر از ایمان بیاید سركله
حیث لاصبر فلا ایمان له
گفت پیغمبر: خداش ایمان نداد
هر كه را نبود صبوری در نهاد. (97)
حضرت علی علیه السلام می‏فرماید: «و علیكم بالصبر فان الصبر من الایمان كالراس من الجسد و لا خیر فی جسد لا راس معه و لا فی ایمان لا صبر معه‏» (98) ; و بر شما باد شكیبایی; كه شكیبایی ایمان را چو سر است تن را، و سودی نیست تنی را كه آن را سر نبود و نه در ایمانی كه با شكیبایی همبر نبود.
آن‏چنان كز نیست در هست آمدی هین بگو چون آمدی مست آمدی. (99)
در سخنان حضرت علی علیه السلام آمده است: «ان لم تعلم من این جئت لم تعلم الی این تذهب‏» (100) ; اگر ندانسته باشی كه از كجا آمده‏ای نخواهی دانست كه به كجا می‏روی.
پس كلام پاك در دل‏های كور می‏نپاید می‏رود تا اصل نور. (101)
نزدیك به این سخن امام علی علیه السلام است: «خذوا الحكمة انی كانت فان الحكمة تكون فی صدر المنافق فتلجلج فی صدره حتی تخرج فتسكن الی صواحبها فی صدر المؤمن‏» ; (102) حكمت را هر جا باشد فراگیر كه حكمت - گاه - در سینه منافق بود، پس سینه‏اش بجنبد تا برون شود و با همسان‏های خود در سینه مومن بیارامد.
كمترین كارش بهر روز این بود
كاوسه لشكر را روانه می‏كند
لكشری زاصلاب سوی امهات
بهر آن تا در رحم روید نبات
لشكری زارحام سوی خاكدان
تا زنر و ماده پر گردد جهان
لشكری از خاكدان سوی اجل
تا ببیند هر كسی حسن عمل. (103)
مضمون ابیات مزبور در سخنان امام علی علیه السلام آمده است: «لله تعالی كل لحظة ثلاثه عساكر فعسكر ینزل من الاصلاب الی الارحام و عسكر ینزل من الارحام الی الارض و عسكر یرتحل من الدنیا الی الآخرة‏» . (104)
«شاوروهن‏» پس آن‏گه خالفوا ان من لم یعصهن تالف. (105)
اشاره به سخن مولی علی علیه السلام است كه می‏فرماید: «شاوروهن و خالفوهن‏» ; (106) با زنان مشورت كنید و مخالف آنان عمل نمایید.
شه چو حوضی دان و هر سولول‏ها
و زهمه آب روان چون دول‏ها
چون‏كه آب جمله از حوضی است پاك
هر یكی آبی دهد خوش ذوقناك
ور در آن حوض آب شور است و پلید
هر یكی لوله همان آرد پدید. (107)
برگرفته از این سخن امام علی علیه السلام است: «الملك كالنهر العظیم تستمد منه الجداول فان كان عذبا عذبت و ان كان ملحا ملحت‏» (108) ; پادشاه همچو نهر بزرگی است كه آبگیرها از آن كمك می‏گیرند; اگر گوارا باشد گوارا خواهد بود و اگر شور باشد، شور خواهد بود.

پی‏نوشت‏ها:

1- مولوی جلال‏الدین محمد بلخی، دیوان شمس تبریزی، مقدمه بدیع الزمان فروزانفر و جلال همایی، چاپ یازدهم، تهران، جاویدان، 1373
2- محمد معین، فرهنگ معین، ج 6، ص 2048- 2049
3- مولوی (جلال‏الدین محمد بلخی)، مثنوی معنوی، تصحیح ر. ا. نیكلسون، به اهتمام: نصرالله پور جوادی، تهران، 1363، دفتر اول، بیت 99- 100
4- یعنی، چون قضای الهی فرا رسد، عرصه حیات تنگ شود. مرحوم فروزانفر سعی دارد این جمله را تنها بدان سبب مثل بداند كه در ابیات شاعرانی از جمله سنایی و در مجموعه امثال محمد بن محمود و مجمع الامثال میدانی ثبت‏شده است (ر. ك. به: شرح مثنوی شریف، ج 1، ص 79، 80)، اما نیكلسون، شارح انگلیسی مثنوی معنوی، آن را صراحتا منسوب به علی علیه السلام می‏داند.
5- «حقا كه اگر باز نایستد، موی سرش را می‏گیریم و می‏كشیم.»
6- نوشته‏اند كه این آیه تهدید خداوند است ابوجهل را كه در ایذا و آزار رسول خدا صلی الله علیه وآله می‏كوشید. ر. ك. به: ولی محمد اكبرآبادی، شرح مثنوی، چاپ سنگی، دفتر اول، ص 15/ تفسیر بیضاوی، ذیل همین آیه.
7- مثنوی معنوی، تصحیح نیكلسون، دفتر اول، بیت 3721- 4003
8 الی 15- همان، بیت 3721- 3726 / بیت 3727- 3732 / بیت 3757- 3763 / بیت 3745 / بیت 3801 / بیت 3786 / بیت 3989 / بیت 3945- 3946
16- نهج‏البلاغه، خطبه 131
17- مثنوی معنوی، تصحیح نیكلسون، دفتر دوم، بیت 2300
18- ابن هشام، سیره، ج 1، ص 762 به بعد
19- 20- مثنوی معنوی، تصحیح نیكلسون، دفتر دوم، بیت 1244/ دفتر سوم، بیت 580
21و 22- مثنوی معنوی، تصحیح نیكلسون، دفتر ششم، بیت 2014 / دفتر چهارم، بیت 2232
23- عبدالحسین زرین‏كوب، بحر در كوزه، تهران، انتشارات علمی، 1373، ص 124
24- نهج‏البلاغه، خطبه 25
25- مثنوی معنوی، تصحیح نیكلسون، دفتر اول، ص 236، عنوان
26- ر. ك. به: شرح نیكلسون بر مثنوی، (متن انگلیسی)، ج 1، ص 319 / بدیع الزمان فروزانفر، ماخذ قصص و تمثیلات مثنوی، چاپ سوم، تهران، 1362، ص 39
27و28- مثنوی معنوی، تصحیح نیكلسون، دفتراول، ص 242 / بیت 3944- 3947
29- قسمتی از حدیث «جف القلم بما هو كائن‏» (كنوزالحقائق، ص 55)
30- مثنوی معنوی، تصحیح نیكلسون، دفتر اول، بیت 3845- 3854
31- بحارالانوار، ج 10، ص 120، روایت 1، باب 8
32- مثنوی معنوی، پیشین، بیت 3763- 3764
33- بحارالانوار، ج 2، ص 226، روایت 3، باب 29
34- مثنوی معنوی، پیشین، بیت 4538- 4541
35- عبدالحسین زرین‏كوب، پیشین، ص 124
36- بدیع‏الزمان فروزانفر، احادیث مثنوی، ص 31 و حلیة الاولیا، طبع مصر، ج 1، ص 18
37و38- مثنوی معنوی، تصحیح نیكلسون، دفتر اول، بیت 2959 / بیت 2231
39- بدیع‏الزمان فروزانفر، احادیث مثنوی، ص 22، و جامع صغیر، ج 2، ص 88، این جمله بر وفق نقل سیوطی در جامع صغیر به امیرمؤمنان علی علیه السلام نسبت داده شده است. (ابن ابی‏الحدید، شرح نهج‏البلاغه، چاپ مصر، ج 4، ص 399 و 528)
40- مثنوی معنوی، تصحیح نیكلسون، دفتر اول، بیت 1331
41- نهج‏البلاغه، كلمات قصار 309
42- مثنوی معنوی، تصحیح نیكلسون، دفتر اول، ص 908
43- بدیع‏الزمان، فروزانفر، احادیث مثنوی، ص‏10 / ابن‏ابی‏الحدید، شرح نهج‏البلاغه، ج 4، ص 570
44- مثنوی معنوی، تصحیح نیكلسون، دفتر اول، بیت 906
45- بدیع‏الزمان، فروزانفر، احادیث‏مثنوی، ص 9
46- مثنوی معنوی، تصحیح نیكلسون، دفتراول، بیت 2046- 2047
47- ابن ابی‏الحدید، شرح نهج‏البلاغه، طبع مصر، ج 4، ص 304
48- مثنوی معنوی، پیشین، بیت 1049
49- این سخن نیز از مولاست: «الرای تحصین الیسر» ; نگاه‏داری سر از خردمندی است. تاریخ فخری، 1360، ص 79
50- 51- مثنوی معنوی، تصحیح نیكلسون، دفتر اول، بیت 1179- 1180
52- همان، بیت 2505- 2506، اشارات دقیق‏تر به این موضوع را از جمله می‏توان در عنوان بالای بیت 521 و ابیات پس از آن در دفتر چهارم دید.
53- به نقل از: شرح نیكلسون بر مثنوی، شرح كبیر انقروی، و جاهای دیگر; یعنی «گمان می‏بری جرم كوچكی هستی و حال آن‏كه جهان اكبر در تو منطوی است.» علی‏بن ابی‏طالب، دیوان اشعار، به كوشش حاجی سیدمحمد شیرازی، 1310 ه.، ص 49
54- والذی فلق الحب و برء النسمة انه لاحد النبی الامی الی ان لا یحبنی الا المؤمن و لا یبغضی الا المنافق.» (صحیح مسلم، مصر، كتاب «الایمان‏» ، ص 38 / صحیح ترمذی، ج 2، ص 301 / سنن نسائی، ج 2، ص 271 / سید مرتضی فیروزآبادی، فضائل‏الخمسه‏من‏الصحاح الستة، ص 212
55- ر.ك.به: نیكلسون، شرح مثنوی شریف
56- مثنوی معنوی، تصحیح نیكلسون، دفتر اول، بیت 3982- 3983
57- همان، دفتر سوم، بیت 263; «سیبویه‏» (148- 180 ق) لقب نحوی مشهور بصری است، اما چنان‏كه نیكلسون نوشته در این‏جا لفظ تحبیب است; به معنای «سیب كوچك‏» این بیت مثنوی در داستان «فریقتن روستایی شهری را و به دعوت خواندن به لابه و الحاح بسیار» آمده است و به نوشته شارحان مثنوی ممكن است معنای «عاقل و دانشمند» را برساند.
58- بدیع‏الزمان فروزانفر، احادیث مثنوی، ص 73 و المنهج القوی، ج 3، ص 49
59- 60- مثنوی معنوی، دفتر سوم، بیت 944 نیكلسون: قیاس كنید با این حدیث: «المال حیة و الجاه اضر منه.» (فروزانفر، احادیث مثنوی، ص 152، ش 469 به نقل از المنهج القوی، ج 5، ص 83; نیز قیاس كنید با این سخن منسوب به علی علیه السلام: «مثل الدنیا الحیة التی یلین مسها و یعجب نقشها و یقتل سمها.»
61- علی‏بن ابی‏طالب، دیوان اشعار، به كوشش سیدمحمد صاحب شیرازی، چاپ 1310، ص 49
62- مثنوی معنوی، تصحیح نیكلسون، دفتر چهارم، بیت 810- 811
63- علی‏بن ابی‏طالب، دیوان اشعار، به كوشش سیدمحمد صاحب شیرازی، چاپ 1310، ص 70
64- همان، دفتر اول، بیت 1043
65- نهج‏البلاغه، كلمات قصار، 161
66- مثنوی معنوی، تصحیح نیكلسون، دفتر دوم، بیت 1827
67- نهج‏البلاغه، خطبه 176
68- مثنوی معنوی، تصحیح نیكلسون، دفتر سوم، بیت 792- 793
69- ابن‏ابی‏الحدید، پیشین، ج‏4، ص 560
70- مثنوی معنوی، تصحیح نیكلسون، دفتر سوم، بیت 1877
71- عبدالحسین‏زرین‏كوب، سر نی، ج 1، ص 246
72- مثنوی معنوی، تصحیح نیكلسون، دفتر سوم، بیت 860
73- عبدالحسین زرین‏كوب، سر نی، ج‏2، ص 752
74- مثنوی معنوی، تصحیح نیكلسون، دفتر سوم، بیت 4781
75- نهج‏البلاغه، كلمات قصار 457
76- مثنوی معنوی، تصحیح نیكلسون، دفتر سوم، بیت 881
77- نهج‏البلاغه، كلمات قصار 349
78- مثنوی معنوی، تصحیح نیكلسون، دفتر سوم، بیت 1960- 1962
79- بدیع‏الزمان فروزانفر، احادیث مثنوی، ص 124، به نقل از: محمد غزالی، احیاءالعلوم، ج 3، ص 13، وافی، فیض، ج 1، ص 18
80- مثنوی معنوی، تصحیح نیكلسون، دفتر سوم، بیت 2197
81- ابن‏ابی‏الحدید، پیشین، ج 4، ص‏548
82 و 83- مثنوی معنوی، تصحیح نیكلسون، دفتر سوم، بیت 1669 / بیت 2910
84- نهج‏البلاغه، كلمات قصار 80
85- مثنوی معنوی، تصحیح نیكلسون، دفتر ششم، بیت 4386
86- عبدالحسین زرین‏كوب، پیشین، ج 1، ص 246
87- مثنوی معنوی، تصحیح نیكلسون، دفتر سوم، بیت 3883- 3884
88- نهج‏البلاغه، كلمات قصار، 457 / نهایة ابن اثیر، ج 4، ص 187 / جامع صغیر، ج 2، ص 183 / فتوحات مكیه، ج 2، ص 259 و شرح نهج‏البلاغه، ج 4، ص 504
89- مثنوی معنوی، تصحیح نیكلسون، دفتر سوم، بیت 845
90- نهج‏البلاغه، كلمات قصار 392و 148
91- مثنوی معنوی، تصحیح نیكلسون، دفتر سوم، بیت 3280
92- نهج‏البلاغه، كلمات قصار، 345 و ابن ابی‏الحدید، شرح نهج‏البلاغه، ج 4، ص 398
93- مثنوی معنوی، تصحیح نیكلسون، دفتر سوم، بیت 1756
94- بدیع‏الزمان فروزانفر، پیشین، ص 58، به نقل از: شرح نهج‏البلاغه، ج 4، ص 560
95- مثنوی معنوی، تصحیح نیكلسون، دفتر سوم، بیت 1733
96- نهج‏البلاغه، كلمات قصار، 64
97- مثنوی معنوی، تصحیح نیكلسون، دفتر سوم، بیت 600- 601
98- نهج‏البلاغه، كلمات قصار، 82 / ابن ابی‏الحدید، شرح نهج‏البلاغه، ج 4، ص 279
99- مثنوی معنوی، تصحیح نیكلسون، دفتر سوم، بیت 1289
100- ابن ابی‏الحدید، پیشین، ج 4، ص 547
101- مثنوی معنوی، پیشین، دفتر دوم، بیت 316
102- نهج‏البلاغه، كلمات قصار، 79
103- مثنوی معنوی، تصحیح نیكلسون، دفتر اول، بیت 3072- 3075
104- ابن‏ابی‏الحدید، پیشین، ج 4، ص 559
105- مثنوی معنوی، پیشین، بیت 2956
106- ابن ابی‏الحدید، پیشین، ج 4، ص 270
107- مثنوی معنوی، پیشین، دفتر اول، بیت 2821- 2823
108- ابن‏ابی‏الحدید، پیشین، ج‏4، ص‏541