استان تهران در یک نگاه

جغرافیای طبیعی

استان تهران به مرکزیت شهر تهران، به وسعت حدود نوزده هزار کیلومتر مربع در شمال ایران و در جنوب رشته کوه‌های البرز مرکزی واقع است. از شمال به استان مازندران، از مشرق به استان سمنان، از جنوب استان‌های قم و مرکزی و از مغرب به استان قزوین محدود می‌شود و مشتمل است بر شهرستان‌های تهران، اسلامشهر، پاکدشت، دماوند، ری، ساوجبلاغ، شمیرانات، شهریار، نظرآباد، ورامین، کرج، فیروزکوه و رباط کریم. همچنین دارای 42 شهر، 34 بخش و 77 دهستان است.
از شهرهای مهم آن تهران، کرج، فیروزکوه، دماوند، اسلامشهر، ورامین، ری، تجریش، شهریار، هشتگرد و بومهن است.
ناهمواری‌های استان تهران از شمال به جنوب به این بخش‌ها تقسیم می‌شود:
الف)‌ بلندی‌های البرز، رشته کوه‌های البرز مرکزی با جهت عمومی غربی - شرقی در شمال استان گسترده شده است. مهم‌ترین ارتفاعات آن عبارت‌اند از: پالون گردن (مرتفع‌ترین قله: 4375 متر)، خَرْسَرَک (مرتفع‌ترین قله: 4220 متر)، آبَند (مرتفع‌ترین قله: 4187 متر)، کَهارِ بزرگ (مرتفع‌ترین قله: 4108 متر)، قره داغ (مرتفع‌ترین قله: 4076 متر، دارای برف دائمی)، طالقان (مرتفع‌ترین قله: 4056 متر)، میان رود (مرتفع‌ترین قله: 3650 متر، دارای مسیر اسکی و سرچشمه‌ی چشمه اعلی / چشمه علی)، زرین کوه (مرتفع‌ترین قله: 3510 متر، دریاچه‌های هَویرِ و تار در جنوب این کوه قرار دارند) و کَنْدَوان (مرتفع‌ترین قله: 3350 متر). (1)
ب) چین‌های کناری البرز، متشکل از سنگ‌های آتشفشانی سازند (2) آبرفتی کرج که به آرامی چین خورده، و ارتفاعات توچال (مرتفع‌ترین قله: 3933 متر). راندگی مُشا در شمال، چین‌های کناری البرز را از بلندی‌های البرز جدا کرده و بر اثر راندگی شمال تهران بر روی قسمت کوهپایه‌ای، دشت تهران جابه‌جا شده است. در بخش شرقی نیز راندگی شمال تهران پس از گذشتن از دره‌ی شِمْشَک به گُسل مُشا نزدیک شده است. (3)
ج) گستره‌ی کوهپایه‌ی تهران (از شمال به جنوب)، که مشتمل است بر تپه ماهورها یا بلندی‌های سعادت آباد، شمیران، دزاشیب؛ فرونشست شرقی و غربی اوین، تجریش، نیاوران؛ بلندی‌های ارمنیه (تپه‌های محمودیه، الهیه، قیطریه، فرمانیه)، شیان، کوثر؛ فرونشست داودیه؛ و بلندی‌های طَرَشْت و عباس آباد.
د) فرونشست جنوب استان، که شامل چهار بخش است: دشت تهران، فرونشست ری، فرونشست جنوب ری، فرونشست کهریزک. (4) در این محدوده، ناهمواری خاصی وجود ندارد. (5)
سازند آبرفتی تهران در نزدیکی کوهپایه به شکل مخروط افکنه است و به سمت جنوب تبدیل به لایه‌های سیلیتی کم شیب می‌شود. حداکثر سن سازند آبرفتی تهران را حدود ده هزار سال تخمین زده اند. (6)
به طور کلی، رسوبات آبرفتی تهران همگن است و به سبب وجود سیمانِ سست میان قلوه سنگ‌ها، نفوذپذیر و دارای مقاومت مکانیکی نسبتاً بزرگی است. در نتیجه، رسوبات آبرفتی تهران بهترین انبار آب را به ویژه در مخروط افکنه‌های گستره‌ی این استان تشکیل می‌دهند. مخروط افکنه‌ها به سبب داشتن دانه بندی درشت بهترین جا برای تغذیه‌ی سفره‌های آبدارند. چون در مخروط افکنه‌ها جریان‌های دائمی آب یا سیلاب وجود دارد، سفره‌های آبی مناسبی در آنها به وجود آمده است و با وجود ژرفای سفره‌های آبی، این منطقه بهترین جا برای استخراج و استفاده از آب‌های زیرزمینی است. (7) کلیه‌ی قنات‌ها و چاه‌های عمیق در همین نهشته (8)‌های آبرفتی کواترنر حفر شده است.
در جنوب استان تهران و شمال شهر ری شکستگی‌های (گسل‌های) مهمی در آبرفت‌های دشت ایجاد و سبب فرونشستن زمین به صورت پله‌های متوالی شده است. مهم‌ترین این گسل‌ها از شمال به جنوب عبارت‌اند از: گسل شمال شهر ری، گسل جنوب شهر ری و گسل کهریزک که از مشرق به گسل‌های پیشوا و گرمسار متصل می‌شود. (9)
از 1225 ش (1263) تا 1362 ش، به طور متوسط تقریباً هر سال یک زلزله با شدت‌های متفاوت در استان تهران حادیث شده است. (10)
براساس آمار ایستگاه‌های هواشناسی سعدآباد (در شمیرانات)، مهرآباد (در شهرستان تهران)، کرج، ساوه و ورامین (در پیرامون شهرستان تهران) در دوره‌ای بیست ساله (1353-1373 ش)، می‌توان سه نوع آب و هوا را در استان تهران تشخیص داد: ناحیه‌ی شمالی، با میانگین دمای
و متوسط بارش سالانه 343/2 میلیمتر، از معتدل‌ترین بخش‌های استان تهران محسوب می‌گردد و دارای آب و هوای معتدل کوهستانی است. این ناحیه به علت مجاورت با کوهستان البرز جمعیت ساکن بیشتری دارد. (11) ناحیه‌ی مرکزی، با میانگین دمای
و بارش متوسط سالانه 214 میلیمتر، دارای اقلیم گرم و خشک است. اختلاف دمای آن بین ماه‌های سرد و گرم سال در مقایسه با ناحیه‌ی شمالی بیشتر است. ناحیه‌ی جنوبی، با اقلیم خشک بیابانی و اختلاف دمای زیاد در تابستان و زمستان، شرایط سختی برای سکونت و فعالیت دارد. میانگین دمای روزانه در این ناحیه
و متوسط بارش سالانه‌ی آن دویست میلیمتر است. آب و هوای این ناحیه نیمه بیابانی است. (12) مقایسه‌ی اقلیمیِ پنج ایستگاه هواشناسی مذکور، ماه‌های خشک بیشتری را در دو ایستگاه مهرآباد و ساوه نشان می‌دهد. ایستگاه‌های کرج و سعدآباد از اعتدال بیشتری برخوردارند. (13)
بادهای کویری در تابستان از جنوب شرقی، از ناحیه‌ی مَسیله، به سوی تهران می‌وزند و هوا را خشک و غبارآلود می‌کنند. باد جنوب غربی (معروف به باد شهریار) و بادهای جنوبی نیز در مواقع گوناگون سال، به ویژه تابستان، تهران را تحت تأثیر قرار می‌دهند. در بهار و پاییز و زمستان، باد غربی و در تابستان، باد جنوب شرقی باد غالب منطقه است. باد غربی در اعتدال هوای تهران تأثیر می‌گذارد و از نقش منفی بیابان می‌کاهد ولی بادهای بیابانی جنوب و جنوب شرقی هوا را غبارآلود می‌سازند. (14)
رودهای دائمی و فصلی، سیلاب‌ها و آب‌های زیرزمینی منابع آب استان تهران‌اند.
از استان تهران چندین رود دائمی و فصلی می‌گذرد که از مهم‌ترین آنهاست: رود دائمی کرج، که در مغرب استان با جهت عمومی جنوب شرقی به طول 245 کیلومتر جریان دارد. با احداث سد امیرکبیر قسمتی از آب آشامیدنی شهر تهران از آن تأمین می‌شود. (15) جاجرود از رودهای دائمی است که با جهت عمومی جنوبی، به طول حدود 140 کیلومتر در مشرق استان جریان دارد. با احداث سد بتونی لتیان بر روی این رود، بیشتر آب آن آب آشامیدنی مردم تهران را تأمین می‌کند. (16) طالقان رود نیز از رودهای دائمی است که با جهت عمومی شمال غربی و به طول پانزده کیلومتر در شمال غربی استان جریان دارد و از مهم‌ترین ریزابه‌های سفیدرود به شمار می‌اید. (17)
رود دائمی دماوند، با جهت عمومی جنوب غربی و سپس غربی، به طول حدود سی کیلومتر از تلاقی رودهای تار و رودبار در شهر دماوند تشکیل می‌شود. (18) رود شور فشاپویه، از رودهای دائمی است که با جهت عمومی جنوب شرقی، به طول 420 کیلومتر از دامنه‌ی غربی کوه قره داغ در دهستان سَجاسرود (استان زنجان) سرچشمه می‌گیرد. این رود پس از طی مسافتی طولانی، وارد بخش فشاپویه می‌شود و پس از مخلوط شدن با رودخانه‌ی سرود، قسمت‌های جنوب تهران را مشروب می‌کند و نهایتاً به دریاچه‌ی نمک می‌ریزد. (19) رود فصلی گُلو، از مازادآب شاخه‌های فرعی جاجرود و نهرهای دشت ورامین در حدود هفده کیلومتری جنوب شهر پیشوا در دشت ورامین، با جهت عمومی جنوب شرقی، به طول 190 کیلومتر، پس از عبور از شهرستان گرمسار به دشت کویر وارد می‌شود. (20)
علاوه بر این رودها، در استان تهران، رودهای دیگری همچون سپاه رود، جارجارو، هزاربند، آب سَنْگان، کورَک، دوآب، و سیاهرود جریان دارند. (21) سیلاب‌ها به طور طبیعی در ماه‌های سرد، مازاد آب‌ها را از دشت خارج و به سمت حوضه‌ی انتهایی هدایت می‌کنند. از مهم‌ترین سیلاب‌های تهران سیلاب گلابدره در چهارم مرداد 1366 بود. (22)
قرن‌هاست که قسمتی از ذخایر مهم آب‌های زیرزمینی استان تهران با قنات‌های بسیار استخراج می‌شود. اکنون، بخش مهمی از آب مصرفی مردم تهران به وسیله‌ی چاه‌های عمیق از دل همین نهشته‌ها بیرون کشیده می‌شود و قنات‌ها غالباً جای خود را به این چاه‌های روزافزون داده‌اند. مسعود کیهان (23) تعداد و نام و مشخصات قنات‌های تهران (در 1309) را در «احصائیه قنوات شهر» آورده است که وابستگی تهران آن زمان را به آب‌های زیرزمینی نشان می‌دهد. این وابستگی تا اتمام ساخت سد امیرکبیر بر روی رودخانه‌ی کرج (1342 ش) به شدت ادامه داشت و اکنون نیز آب قنات‌های موجود به مصرف آبیاری باغ‌ها می‌رسد. (24)
امروزه، در محدوده‌ی تهران و حومه، حدود پانصد رشته قنات وجود دارد. (25) به دنبال بهره‌گیری از نظام آبرسانی جدید، استفاده از قنات‌ها کاهش یافت و به علت مصرف آب سدها و افزوده شدن فاضلاب‌های شهری و دیگر نخاله‌های آبی به سفره‌های آبی زیرزمینی، سطح آب‌های زیرزمینی در مناطقی از استان به حدی بالا آمده که مادر چاه قناتی با عمق نود متری، اکنون به عمقی کمتر از چهل متر رسیده است. (26)
در استان تهران، پوشش گیاهی محدود از نوع بوته زار و مرتع، و به ندرت جنگل است. نوع و درجه‌ی پوشش گیاهان مرتعی از شمال به جنوب استان تُنُک‌تر می‌شود. مراتع غنی رشته کوه‌های شمال استان و کوهپایه‌های آنها بسیار است و در گذشته چراگاه‌های هر آبادی، نام و نشان و تقسیمات خاص خود را داشتند. اکنون با تبدیل زندگی کشاورزی و دامداری آبادی‌های شمیرانات به زندگی غیر کشاورزی، دیگر چندان از مراتع استفاده نمی‌شود و به همین سبب در بهاران رشته کوه‌های شمال استان سبزند. افزون بر این، در این رشته کوه‌ها گیاهان دارویی و صحرایی فراوان می‌روید. بخش عمده‌ای از پوشش گیاهی استان تهران، درختان و درختچه‌هایی مانند زرشک، آتلانقوش (بنه)، اُرْس (سرو کوهی)، سماق، بادام کوهی، گیلاس وحشی، گلابی، انجیر، گردو، اوجا، انار و گیاهان دارویی مانند گل گاوزبان، گل بنفشه، گل خطمی، درمنه، خاکشیر، کاسنی، آویشن، مورْد، شیرین بیان، گون، کنگر، شِنگ، باریجه، قُدّومه، بومادران، بیدمشک و روناس است. (27)
حیات جانوری استان تهران نیز مانند پوشش گیاهی آن تابع شرایط اقلیمی و میزان ارتفاع نواحی آن است. استان از زیا دارای قوچ، میش، کَل، بز، آهو، گراز، گرگ، کفتار، شغال، روباه، خرگوش، شوکا، پلنگ، خرس، گربه وحشی، تَشی (نوعی جوجه تیغی)، کبک، کبک دَری، تیهو و قرقاول است. (28)

اقتصاد

استان تهران یکی از قطب‌های اقتصاد کشور است. تجمع کانون‌های عمده‌ی اقتصادی در این استان و موقعیت سیاسی - اداری و مرکزیت آن باعث شده است که بخش عمده‌ی امکانات صنعتی و خدماتی در آن متمرکز شود. بخش کشاورزی نیز جایگاه ویژه‌ای در بافت اقتصادی آن دارد ولی در مقایسه با بخش‌های دیگر، به علت محدودیت‌های محیطی و تبدیل زمین‌های کشاورزی به مناطق مسکونی و تولیدی - صنعتی سهم کمتری را به خود اختصاص د اده است.
براساس آمار 1375 ش، از میان شاغلان ده سال به بالای استان تهران، حدود %60 در بخش خدمات، حدود %34 در بخش صنعت و حدود %3 در بخش کشاورزی و%3 در بخش‌های دیگر مشغول به کارند. (29) توسعه‌ی صنایع استان تهران عمدتاً در امتداد راه‌های ورودی به شهر تهران به ویژه در مسیرهای تهران - کرج، تهران - دماوند، تهران - ساوه و تهران - قم صورت گرفته است. (30)
تا پایان 1378 ش، 15171 واحد صنعتی (حدود
واحدهای فعال کشور) در این استان فعالیت می‌کردند. به منظور انتقال صنایع مزاحم و آلاینده و ایجاد امکانات زیربنایی جهت احداث واحدهای صنعتی جدید، شش شهرک صنعتی در استان ایجاد گردید: شهرک‌های صنعتی عباس آباد و علی آباد مجموعاً با 224 واحد تولیدی در شهرستان پاکدشت، شهرک‌های صنعتی چرمشهر و سالاریه و شمس آباد مجموعاً با 306 واحد تولیدی در شهرستان ری، و شهرک صنعتی اشتهارد با 147 واحد تولیدی در شهرستان کرج. (31)
عمده‌ترین گروه‌های صنعتی استان تهران عبارت‌اند از : صنایع فلزی، صنایع کانی غیر فلزی، صنایع برق و الکترونیک، صنایع شیمیایی و دارویی، صنایع سلولزی، صنایع نساجی و چرم، صنایع غذایی و قند و صنایع متفرقه، (32) از 167 معدن در حال بهره برداری استان تهران (در 1379 ش)، معادن زغال سنگ، کانی‌های فلزی، شن و ماسه، مواد معدنی شیمیایی و نمک شایان ذکرند. (33)
از میان فعالیت‌های خدماتی استان، عمده فروشی و خرده فروشی و تعمیر وسایل حمل و نقل بیشترین سهم را دارد. (34) به طور کلی در سه دوره سرشماری از 1355 تا 1375 ش، استان تهران از نظر اقتصادی در دو بخش خدمات و صنعت فعال‌تر بوده است. (35)
براساس شرایط توپوگرافی و اقلیمی، استان تهران را می‌توان به دو منطقه‌ی کشاورزی تقسیم بندی کرد: ناحیه‌ی کوهستانی معتدل، که مهم‌ترین محصولات کشاورزی آن سیب، گوجه سبز، گیلاس، زردآلو، هلو، توت و خرمالوست؛ و دشت‌ها و کوهپایه‌های جنوبی البرز، که مهم‌ترین محصولات آن انگور، گندم، لوبیا، جو، ذرت علوفه‌ای، گوجه فرنگی، خیار و انواع سبزی، سیب زمینی، چغندرقند و پنبه است. (36)
براساس آمار سال زراعی 1379-1380 ش، سطح زیرکشت استان تهران حدود دویست هزار هکتار بوده که حدود %68 آن به محصولات آبی و %32 باقیمانده‌ی آن به باغ‌های میوه اختصاص داشته است. (37) براساس آمار 1380 ش، استان تهران دارای 33820 هکتار جنگل، حدود 1300000 هکتار مرتع و 180000 هکتار منطقه‌ی خشک است. (38)
دره‌ها و دامنه‌های البرز مراتع غنی و سرسبزی دارد که برای تغذیه دام‌ها بسیار مناسب است. در این استان، دامداری هم در دشت‌ها و هم در نواحی کوهستانی و کوهپایه‌ای رواج دارد. (39) براساس آمار 1380 ش، استان دو کارگاه پرورش ماهی در شهرستان‌های ری و کرج دارد. (40) استان تهران محل ییلاق و قشلاق کوچگرهایی چون سنگسری، شاهسون بغدادی و هَداوَند، بوربور، الیکایی، بولانی، پازوکی، عرب صحنایی، کله‌وند، کلهر و کردبچه و منصوری است. (41)

راه‌های ارتباطی

براساس آمار 1380 ش، کل راه‌های حوزه‌ی استحفاظی استان تهران حدود 1938 کیلومتر است و حدود 189 کیلومتر از آزادراه‌های کشور در دو محور تهران - قم و تهران - قزوین، در این استان، امتداد دارد. طول راه اصلی استان نزدیک به 1033 کیلومتر است که عمدتاً در این مسیرها قرار دارد: تهران - قزوین، تهران - قم، تهران - ساوه، تهران - آمل، تهران - چالوس، و تهران - گرمسار. راه‌های فرعی استان نیز حدود 360 کیلومتر طول دارند. (42) راه آهن تهران که در سه محور شرقی، جنوبی و غربی امتداد یافته، استان تهران را به سایر استان‌ها و به ترکیه و سوریه و ترکمنستان مرتبط می‌سازد.
استان تهران چهار فرودگاه دارد.
این استان دارای یازده مرکز گمرک است که جملگی در واردات و نُه مرکز از آنها در صادرات کالا فعال‌اند. (43)

استان تهران در تقسیمات کشوری

اولین قانون تقسیمات کشوری تحت عنوان «قانون تشکیل ایالات و ولایات و دستورالعمل حکام» در 14 ذیقعده‌ی 1325 به تصویب رسید که براساس آن، کشور به چهار ایالت آذربایجان، کرمان و بلوچستان، فارس، و خراسان تقسیم شد، (44) ولی در منابع سال‌های نخست دوران پهلوی اول، از ایالت تهران نام برده شده است. (45)
در 1310 ش، تهران یکی از 27 ایالت ایران و مشتمل بر این دوازده ولایت بود: تهران و حومه، فیروزکوه، دماوند، لواسان و رودبار و لورا و شهرستانک، طالقان، خوار، ورامین، غار و پشاپویه، شمیران، کن و سولقان و ارانگه، ساوجبلاغ، و شهریار. (46) سپس در تقسیمات کشوری 1316 ش، مجموعه ایالت تهران در استان شمال قرار گرفت و در تصویب نامه‌ی نهایی دی 1316، جزو استان دوم شد. (47) تصویب نامه‌ی شماره 14539 مورخ 22 مهر 1326، استان تهران تشکیل شد و شهرستان‌های قزوین و ساوه از استان یکم و شهرستان قم از استان دوم متنزع و به ضمیمه‌ی دو شهرستان محلات و دماوند تابع استان تهران شدند. (48) در این سال استان تهران دارای دوازده شهرستان و 46 بخش بود. (49) در 1340 ش، طبق تقسیمات کشوری جدید، همه‌ی شهرستان‌های استان تهران در استان مرکزی قرار گرفت. (50)
در 1357 ش، به موجب تصویب نامه‌ی شماره‌ی 62528 هیئت دولت، بار دیگر استان تهران به مرکزیت شهر تهران تشکیل شد و مشتمل بود بر فرمانداری‌های تهران، شمیرانات، ری، کرج، ورامین و دماوند. (51) در اجرای ماده‌ی دوازده قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری مصوب 1362 ش، نُه شهرستان در استان تهران قرار گرفت. (52)
در 1365 ش، استان تهران یکی از 24 استان کشور بود و مشتمل بود بر شهرستان‌های تهران، شمیرانات، ری، کرج، ورامین، دماوند، و قم، 24 بخش و 53 دهستان. (53) در 1368 ش، شهرستان‌های ساوجبلاغ و شهریار در استان تهران تشکیل شدند. (54) در 1373 ش، اسلامشهر، بنا به مصوبه‌ی مورخ 22 خرداد 1372 کمیسیون سیاسی - دفاعی هیئت دولت، به شهرستان تبدیل و شهرستان قزوین ضمیمه‌ی استان تهران شد. (55) در 1374 ش این استان مشتمل بر 33 بخش، 103 دهستان و 38 شهر گردید. (56) براساس مصوبه‌ی مورخ 4 اردیبهشت 1375 مجلس شورای اسلامی، شهرستان قم و بنا به مصوبه‌ی مورخ 4 خرداد 1376 شهرستان قزوین از استان تهران جدا شد و هر کدام استانی مستقل گردید. (57)
در سرشماری 1375 ش، استان تهران دارای 11176239 تن جمعیت (حدود %19 جمعیت کل کشور) بود که از این تعداد 84/15% در نقاط شهری و 15/85% در نقاط روستایی ساکن و بقیه غیر ساکن بودند. (58) از کل جمعیت استان تهران در 1375 ش، 98/83% مسلمان، مسیحی، 0/60% کلیمی، 0/11% زردشتی بوده اند. (59) زبان اصلی مردم استان تهران فارسی و غالباً با لهجه‌ی تهرانی است. (60)

آثار فرهنگی، باستانی و تاریخی

از مهم‌ترین آثار فرهنگی و تاریخی استان تهران، با توجه به قرارگیری آنها در هر یک از شهرستان‌های استان، این موارد است: تپه میمنت (پیش از تاریخ)، تپه واوان (دوره‌ی ساسانی) و تپه‌ی سیاب (دوره‌ی باستانی - اسلامی) در شهرستان اسلامشهر؛ دژ گل خندان (دوره‌ی ساسانی)، برج شبلی (قرن پنجم)، امامزاده عبدالله و عبیدالله (قرن هفتم)، مسجد جمعه (دوره‌ی سلجوقی) در شهرستان دماوند؛ تپه‌ی سفالی معمورین (هزاره‌ی ششم تا اول پیش از میلاد)، تپه‌ی پَرندک (پیش از تاریخ)، چخماق تپه (پیش از تاریخ)، تپه‌ی آلارد (پیش از تاریخ)، معبد تخت رستم (دوره‌ی اشکانی - ساسانی) و تپه‌ی کلمه (دوره‌ی باستانی - اسلامی) در شهرستان رباط کریم؛ تپه چال ترخان (دوره‌ی ساسانی)، تپه‌ی چشمه علی و قلعه‌ی آن (دوره‌ی ساسانی به بعد)، مقبره‌ی بی بی شهربانو (قرن چهارم)، زندان هارون (قرن چهارم)، برج طغرل (قرن ششم)، کوه نقاره خانه (دوره‌ی سلجوقی)، آستانه‌ی شاه عبدالعظیم و بقاع متصل به آن (دوره‌ی مغول به بعد)، بقعه‌ی ابن بابویه (قرن هشتم)، در شهرستان ری؛ تپه‌های ازبکی (هزاره‌ی پنجم پیش از میلاد)، تپه ینگی امام (دوره‌ی اسلامی)، امامزاده شاهزاده حسین و چنار آن (اواخر دوره‌ی تیموری)، خانه مصدق (دوره‌ی قاجار) در شهرستان ساوجبلاغ؛ تپه‌ی حصارک (هزاره‌ی پنجم پیش از میلاد تا دوره‌ی اسلامی)، قلعه‌ی اَمامه (دوره‌ی سلجوقی)، امامزاده احمد (قرن هفتم و هشتم)، امامزاده صالح (قرن هفتم و هشتم)، امامزاده یوش (دوره تیموری)، مجموعه نیاوران (شامل کاخ‌های سلطنتی اواخر دوره‌ی قاجار و اوایل دوره‌ی پهلوی)، مجموعه‌ی فرهنگی سعدآباد (دوره‌ی پهلوی)، خانه‌ی نیما یوشیج (دوره‌ی پهلوی) در شهرستان شمیران؛ قره تپه‌ی شهریار (هزاره چهارم و پنجم پیش از میلاد)، تپه‌ی ارسطو (پیش از تاریخ)، تپه‌ی بالابان (دوره‌ی اسلامی)، تپه‌ی حصارک غفاری (تاریخی - اسلامی) در شهرستان شهریار؛ سرخ قلعه طُرود (دوره‌ی ساسانی)، کاروان‌سرای گَدوک (دوره‌ی ساسانی)، امامزاده عسکری شهرآباد (دوره‌ی اسلامی)، برج سنگی یا گنبد گبری طارس (قرن هفتم و هشتم)، امامزاده اسماعیل طارم، بنای تاریخی گورگنبد (قرن هفتم و هشتم)، حجاری تنگ واشی (دوره‌ی قاجار) در شهرستان فیروزکوه؛ تپه باستانی مردآباد (هزاره پنجم تا سوم پیش از میلاد)، پل تاریخی کرج (دوره‌ی سلجوقی)، امامزاده رحمان و امامزاده زید (قرون هفتم تا نهم)، کاروان سرای شاه عباسی (دوره‌ی صفوی)، امامزاده ام کبری و ام صغری (اواخر دوره‌ی صفوی)، کاخ سلیمانیه (دوره‌ی قاجار)، کاخ شهرستانک (دوره‌ی قاجار)، قلعه‌ی صمصام (دوره‌ی قاجار) در شهرستان کرج؛ تپه میل (دوره‌ی ساسانی)، مقبره‌ی علاءالدوله (680)، مسجد جمعه (703)، امامزاده حسین رضا (قرن نهم)، امامزاده یحیی (دوره‌ی مغول)، شاهزاده حسین (دوره‌ی مغول)، امامزاده جعفر (دوره‌ی صفوی)، کاروان سرای عین الرشد (دوره‌ی صفوی) در شهرستان ورامین. (61)

پی‌نوشت‌ها:

1. جعفری، ج 1، جاهای متعدد.
2. formation
3. پژوهش و بررسی لرزه زمینساخت ایرانزمین، بخش 5، ص 27-28.
4. همان، بخش 5، ص 27-31.
5. محمودی، ص 37.
6. پژوهش و بررسی لرزه زمینساخت ایرانزمین، بخش 5، ص 42-43.
7. همان، بخش 5، ص 47.
8. deposit
9. محمودی، ص 37.
10. ر.ک. پژوهش و بررسی لرزه زمینساخت ایرانزمین، بخش 5، ص 233-263.
11. توکلی نیا، ص 220.
12. همان جا.
13. همان، ص 221.
14. همان جا.
15. جعفری، ج 2، ص 388؛ فرهنگی، ص 100.
16. جعفری، ج 2، ص 163؛ فرهنگی، ص 128. برای تفصیل ر.ک. دانشنامه‌ی جهان اسلام، ذیل «جاجرود».
17. ر.ک. جعفری، ج 2، ص 290.
18. همان، ج 2، ص 230.
19. همان، ج 2، ص 307.
20. همان، ج 2، ص 430.
21. همان، ج 2، جاهای متعدد.
22. محمودی، ص 41، 43.
23. ج 2، ص 321-323.
24. فرهنگی، ص 100.
25. زمانی در مزاری، ص 12.
26. همان، ص 13.
27. فرهنگ جغرافیائی آبادی‌ها، ج 38، ص 72، 146، 206، 223.
28. همان جاها.
29. مرکز آمار ایران، 1381 ش، ص 44؛ سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان تهران، ص 94-95.
30. برادران، ج 1، ص [20].
31. همان، ج 1، ص [25]، مقدمه‌ی شکری، ص [7]، [12].
32. برادران، ج 1، ص 58-59، 61، 193، 245، 343، و جاهای دیگر؛ فرهنگ جغرافیائی آبادی‌ها، ج 38، ص 73-74، 90، 92، 167-168، 359-360 و جاهای دیگر.
33. ر.ک. مرکز آمار ایران، 1381 ش، ص 56-57.
34. سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان تهران، ص 94.
35. توکلی نیا، ص 347.
36. فرهنگی جغرافیائی آبادی‌ها، ج 38، ص 167، 206، 223؛ سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان تهران، ص 198-199.
37. سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان تهران، ص 190-192.
38. همان، ص 233.
39. فرهنگ جغرافیائی آبادی‌ها، ج 38، ص 72.
40. سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان تهران، ص 243.
41. مرکز آمار ایران، 1378 ش، ص 18، 21، 23، 29، 45، 49-50، 54.
42. ر.ک. سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان تهران، ص 425.
43. ر.ک. همان، ص 400-403.
44. ایران. قوانین و احکام، 1318 ش، ص 99.
45. برای نمونه ر.ک. سالنامه پارس، ص 48، نقشه.
46. کیهان، ج 2، ص 136-137، 312.
47. ایران. قانون تقسیمات کشوری آبان 1316، چاپ اول، ص 1-2، ضمیمه، ص 1.
48. همان، چاپ دوم، ضمیمه، ص 8-9.
49. همان، ص 22-25.
50. دایرة المعارف فارسی، ذیل «تقسیمات کشور ایران».
51. بدیعی، ج 2، ص 249.
52. ایران، قوانین و احکام، 1370 ش، ص 829-830.
53. ایران. وزارت کشور، ص 1-2.
54. ایران. وزارت کشور، معاونت سیاسی و اجتماعی، 1381 ش، ص 27-28.
55. ایران. قوانین و احکام، 1374 ش، ص 335، 478-479.
56. ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی، 1374 ش، ص 14-15.
57. ایران. قوانین و احکام، 1377 ش، ص 245؛ همو، 1376 ش، ص 69-70.
58. مرکز آمار ایران، 1376 ش، ص شانزده.
59. همان، ص هجده.
60. فرهنگ جغرافیائی آبادی‌ها، ج 38، ص 71-72.
61. سیمای میراث فرهنگی تهران، ص 253، 258-266؛ مشکوتی، ص 116، 211-212، 220-222؛ ورجاوند، ص 83-85؛ رکوعی، ص 295، 300؛ پازوکی طرودی، جاهای متعدد؛ برای آثار تاریخی شهرستان تهران ر.ک. کتاب پیش رو، بخش دو: شهرستان تهران.

منابع تحقیق:
اطلس راه‌های ایران، تهران: گیتاشناسی، 1374 ش.
ایران. قانون تقسیمات کشوری آبان 1316، قانون تقسیمات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران، مصوب 16 آبان ماه 1316، تهران [بی تا.].
ایران. قوانین و احکام، مجموعه قوانین سال 1373، تهران: روزنامه‌ی رسمی کشور، 1374 ش.
ــــ، مجموعه قوانین سال 1375، تهران: روزنامه‌ی رسمی کشور، 1376 ش.
ــــ، مجموعه قوانین سال 1376، تهران: روزنامه‌ی رسمی کشور، 1377 ش.
ــــ، مجموعه قوانین و مقررات مربوط به وزارت کشور: از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی تا پاان سال 1369، تهران 1370 ش.
ــــ، مجموعه مصوبات ادوار اول و دوم قانونگذاری مجلس شورای ملی، تهران [؟1318 ش).
ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی. دفتر تقسیمات کشوری، سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران، تهران 1374 ش.
ــــ، نشریه‌ی تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن، تهران 1381 ش.
ربیع بدیعی، جغرافیای مفصل ایران، تهران 1362 ش.
نورالدین برادران، صنعت استان تهران، ج 1، تهران: اداره‌ی کل صنایع استان تهران، 1379 ش.
ناصر پازوکی طرودی، آثار تاریخی فیروزکوه: جغرافیای تاریخی و معرفی محوطه‌های باستانی و بناهای تاریخی - فرهنگی، تهران 1381 ش.
پژوهش و بررسی لرزه زمینساخت ایران زمین، بخش 5: پژوهش و بررسی ژرف نوزمینساخت، لرزه زمینساخت و خطر زمینلرزه - گسلش در گستره‌ی تهران و پیرامون، نگارش م. بربریان و دیگران، تهران: سازمان زمینشناسی کشور، 1364 ش.
جمیله توکلی نیا، «تأثیرات اقتصادی - فضائی شهرک‌های صنعتی بر منطقه‌ی تهران برزگ، نمونه موردی: غرب و جنوب تهران»، پایان نامه‌ی دکتری جغرافیای انسانی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، 1379 ش.
عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، ج 1: کوهها و کوهنامه‌ی ایران، ج 2: رودها و رودنامه‌ی ایران، تهران 1368-1376 ش.
دانشنامه‌ی جهان اسلام، زیرنظر غلامعلی حدادعادل، تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی، 1375 ش.
دایرةالمعارف فارسی، به سرپرستی غلامحسین مصاحب، تهران 1345-1374 ش، 2 ج در 3 مجلد.
عزت الله رکوعی، سریزمین ما: مروری بر تاریخ و معماری ایران، تهران [؟ 1373 ش].
محمدرضا زمانی درمزاری، «قنات‌های تهران کجا هستند؟»، شهرنگار، سال 3، ش 18 (آبان 1380).
سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان تهران، سالنامه‌ی آماری استان تهران 1380، تهران 1381 ش.
سالنامه‌ی پارس، سال 3 (1307 ش).
سیمای میراث فرهنگی تهران، گردآورنده: سلیم سلیمی موید، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، 1381 ش.
فرهنگ جغرافیائی آبادی‌های کشور جمهوری اسلامی ایران، ج 38: تهران، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، 1370 ش.
بیژن فرهنگی، نگرشی بر سدهای ایران: گذشته - حال - آینده، تهران 1372 ش.
مسعود کیهان، جغرافیای مفصل ایران، تهران 1310-1311 ش.
فرج الله محمودی، «سیمای طبیعی تهران»، پژوهش‌های جغرافیایی، سال 22، ش 26 (شهریور 1369).
مرکز آمار ایران، خلاصه آمارهای پایه‌ای استان‌ها 1380، تهران 1381 ش.
ــــ، سرشماری اجتماعی - اقتصادی عشایر کوچنده 1377: نتایج تفصیلی کل کشور، تهران 1378 ش.
ــــ، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: نتایج تفصیلی استان تهران، تهران 1376 ش.
نصرت الله مشکوتی، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران 1349 ش.
نقشه‌ی تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران، مقیاس 2500000: 1، تهران: سازمان نقشه برداری کشور، 1379 ش.
نقشه‌ی سیاسی و اقتصادی استان تهران، مقیاس 300000: 1، تهران: گیتاشناسی، 1371 ش.
پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، تهران 1349 ش.
منبع مقاله :
مومنی، مصطفی ...و دیگران، (1389)، جغرافیا، تاریخ، فرهنگ، تهران: نشر کتاب مرجع، چاپ دوم