سوء مديريت در فضاي نظريه پردازي
منبع:روزنامه قدس
آشنايي با ذخاير معرفتي بشر و نياز به نقد عالمانه آن به منظور پالايش اين گنجينه معرفتي، عاملي تأثيرگذار بر نياز و توسعه توليد علم و دانش در تمام عرصه ها و مباحث استراتژيكي و معنوي است و براي تحقق پيش نيازهاي پيشرفت و توسعه در زمينه هاي مختلف، لازم است با تكيه بر پژوهش به عنوان بنيان اصلي توليد علم، پايه هاي اصلي مهندسي جامعه توانمند و تمدن ساز را فراهم كرد.پژوهش در ايران بر خلاف سابقه كهن و علمي كه با خود همراه داشته، در فراز و فرودهاي حقيقي و يا غير حقيقي به خاطر نبود يك نظام هدفمند و علمي در استاندارد سازي فعاليتهاي پژوهشي سرگردان است. اين مهم به خاطر ماهيت ديني و اسلامي جامعه ما در حوزه مباحث غير استراتژيكي و علوم انساني و معرفتي از اهميت بسزايي برخوردار مي باشد.
در اين رابطه، شوراي استاندارد سازي فعاليتهاي علمي و پژوهشي معاونت پژوهشي حوزه علميه قم نخستين نسخه شماره يك پژوهش در حوزه علميه را در هفته پژوهش منتشر خواهد كرد. بر آن شديم تا چگونگي استاندارد سازي پژوهشي حوزوي را دستمايه گزارش خود قرار دهيم و روند تحقق پژوهش حقيقي را در حوزه هاي علميه و مباحث علوم انساني و معرفتي بررسي كنيم.
حجة الاسلام والمسلمين خاكبان، مدير پروژه استاندارد سازي پژوهشهاي حوزوي، در رابطه با اصلاح نظام پژوهشي كارآمد گفت: يكي از گامهاي اساسي، بلكه نخستين گام براي مسلح شدن به يك نظام پژوهشي كارآمد به منظور تهيه و توليد نرم افزارهاي مورد نياز براي بازتوليد تمدن اسلامي، داشتن دركي درست از پژوهش است تا بتوان در پرتو آن از غلتيدن در دام شبه پژوهش در امان بود، زيرا شبه پژوهش باتلاقي است كه مجموعه امكانات و منابع و فرصتهاي توليد دانش را مي بلعد و بر گستره و عمق عقب ماندگي و وابستگي كشور مي افزايد.
وي در ادامه افزود: البته تأكيد و اصرار بر ضرورت شفاف سازي پژوهش حقيقي و مرزبندي ميان آن و شبه پژوهش به هيچ وجه به معناي ناديده گرفتن اهميت و منزلت ساير فعاليتهاي مفيد و مورد نياز جامعه از جمله تأليف آثار آموزشي، ترويجي و تبليغي و ... نيست، بلكه منظور آن است كه براي تحقق هر چه بهتر هر يك از اين فعاليتهاي علمي مفيد، ابتدا بايد مفهوم هر يك به درستي روشن و سپس جايگاهش در ميان مجموعه فعاليتهاي علمي مشخص گردد و در پايان برنامه ريزي و تخصيص بودجه و مديريت امور در چارچوبي دقيق و شفاف انجام شود.
نكته قابل اهميت در فرايند پژوهش اين است كه در طول تاريخ سير تكاملي چگونگي استاندارد سازي به صورت طبيعي و بر اساس خاستگاه جوامع و طالبان علم پيش رفته است و اين ميزان در كشورهاي توسعه يافته بر حسب پيشرفتهاي انجام شده در آنجا بهتر و زيباتر ملموس مي شود. در اين زمينه، بايد در صورت تمايل به دستيابي به قله هاي رفيع توسعه و علم، جامعه را به جديدترين و پيشرفته ترين نظريه ها و اصول پژوهشي روشمند علمي و استاندارد تجهيز كنيم. اولين گام براي تحقق اين مسأله، به تشخيص وضعيت پژوهشي كشور بستگي دارد و شناسايي مرز بين پژوهش حقيقي و غير حقيقي (شبه پژوهش) مشخص شود، بدين گونه كه فرق بين پژوهش روشمند، علمي و استاندارد با شبه پژوهش غير روشمند، غير علمي و غير استاندارد براي جامعه احساس شود. هر چند در دوره اي از رشد و بالندگي معرفتي بشر، بسياري از نظريه هاي علمي، اكتشافها و اختراعات، از تصادف و تلاشهاي پژوهشي غير روشمند حاصل شده اند، اما از زماني كه بحث روش بويژه روشهاي علمي به صورت جدي تر به ميان آمد، شاهد رشد سريع تر و شتابان توليدات و نوآوريهاي علمي بوده ايم و اين در حالي است كه توسعه، تنوع و پيچيدگي علوم به قدري زياد شده كه ورود به حوزه پژوهش بدون تكيه بر روش بويژه روشهاي علمي تلاشي پرهزينه و كم بازده است و بدين دليل، به كارگيري روش بويژه روشهاي علمي به عنوان پيش نياز پژوهشي در توليد علم اجتناب ناپذير است و همين مسأله ضرورت استاندارد سازي روشهاي علمي پژوهش را بيش از پيش فراهم مي كند.
1- پژوهشگر براي گزينش بهترينها، ابتدا بايد اشراف محتوايي بر همه آثار داشته باشد و سپس آنها را مقايسه كند و در نهايت درباره بهترين داوري كند و با توجه به اينكه براي اين داوري به معيار نياز دارد، بايد دقت نظر ويژه اي را به مسأله معطوف نمايد.
2- روش تحقيق در علوم تجربي يك گرايش عام و كلي است كه گرايشهاي تخصصي دارد و در علوم انساني بازخورد يك گزارش عام كلي با گرايشهاي تخصصي را به دنبال دارد و اين مسأله در حوزه پژوهشهاي ديني اساساً فاقد گرايش مستقلي به نام روش تحقيق در حوزه علوم ديني بوده است و عموماً پژوهشگران حوزه دين كه مقيد به پژوهش روشمند علمي هستند، به دو صورت تكيه بر روش فردي و تقليد از روشهاي تحقيق صورت گرفته تأكيد مي كنند و همين نكته باعث مي شود تا امروزه روش تحقيق نيز داراي گرايشهاي متناسب با رشته هاي گوناگون علمي باشد.
3- از آنجايي كه روش تحقيق به صورت يك رشته در نيامده اكثر نويسندگان روش تحقيق، فاقد تخصصي لازم در اين زمينه مي باشند و تنها افرادي كه به ضرورت بنيادي اين دانش پي برده اند، از سر احساس مسؤوليت شديد و علاقه عميق با اين بحث به طور جدي درگير شده اند كه البته تعداد آنها هم زياد نيست.
4- با توجه به اينكه اكثر نويسندگان كتابهاي روش تحقيق، اساساً متخصص اين رشته نيستند و بيشتر مؤلفاني هستند كه پس از خواندن چند كتاب در روش تحقيق يا طي برخي دوره هاي آموزشي غير تخصصي، به اين موضوع مهم گرايش پيدا كرده اند، بايد پنج اصل تخصص در يكي از رشته هاي علمي، متخصص در اصول كلي روش تحقيق، تسلط به مهارتهاي علمي و پژوهشي، دارا بودن اثر يا آثار پژوهشي و متخصص بودن در يكي از شاخه هاي روش تحقيق را براي خالقان الگوهاي روش تحقيق لحاظ كرد.
5- پس از توليد علم مسأله ارزيابي يا تشخيص جايگاه علمي، علم توليد شده از نظر معرفتي و تطبيق آن با نيازهاي عصر و نسل و ماندگاري آن در تاريخ علمي جوامع و جهان مد نظر قرار مي گيرد از اين رو داشتن نگاه عميق در توليد علم و پژوهش ماندگار از آغاز تا انعكاس در جامعه و بازخورد آن اهميت بسزايي دارد و در اين زمينه ايجاد يك سيستم و برنامه منظم براي استاندارد سازي فعاليتهاي پژوهش بيش از هر چيز ديگري ضروري است.
دكتر خاكبان، مدير پژوهش استاندارد سازي فعاليتهاي علمي و پژوهشي حوزوي در رابطه با وجود معيارهاي علم سنجي مي گويد: در حال حاضر دو نهاد مركز اطلاعات علم آمريكا ISI و اداره علم، تكنولوژي و صنعت سازمان همكاري و توسعه اقتصادي اروپا DEDC شاخصهاي علم سنجي را در انحصار خود گرفته اند و در اين زمينه در پرتو القاي همين شاخصها فعاليتهاي علمي و پژوهشي همه كشورها از جمله ايران به صورت نامحسوس و ناخواسته بر اساس ديدگاهها و منافع اين سازمانها رهبري و سازماندهي مي شود.
وي در ادامه گفت: روح حاكم بر شاخصهاي علم سنجي مدرن تسط بر طبيعت به منظور پاسخ به مطالبات مادي روز افزون و مهار گسيخته انسان، دور مانده از معنويت است و اين در حالي است كه انقلاب اسلامي ايران و نظام برخاسته از آن درصد الگويي از مدنيت دو بعدي مادي و معنوي است و در اين زمينه چاره اي جز رويكرد به راهبرد مهندسي نظام علم سنجي معنويت گرا ندارد.
مدير دفتر امور پژوهشگران حوزه علميه افزود: مشكل اصلي ما در پژوهش و توليد علم، سوء مديريت فضاي نظريه پردازي و چرخه توليد دانش است و نخستين گام در راه اصلاح اين امر، استاندارد سازي پژوهش است.
به نظر مي رسد بايد كشور ايران به عنوان بزرگترين و مهمترين كشور اسلامي منطقه كه راهبردهاي تأثيرگذار و نفوذ علمي و عملي ارزشمندي را بر منطقه و كشورهاي اسلامي دارد، حداقل در حوزه دين پژوهشي ساختار مراكز ديني و حوزوي خود را به درجه و جايگاه علمي بالايي برساند تا بتوان از آن به عنوان تكيه گاه پژوهشي و مركزيت علمي دين پژوهي بهره گرفت و استاندارد سازي پژوهشي را در اين حوزه به حداكثر هدفمندي و روشمندي علمي برساند تا قدرت و توانايي تأسيس و تشكيل هويت كلي و اساسي هم سطح با ISI و DEDC را در حوزه دين و مسائل ديني داشته باشد و در اين رابطه بايد از توانايي ها و قابليتهاي ارزشمند ديگر كشورهاي مسلمان بهره گرفت تا حوزه هاي علميه جهان اسلام با بهره گرفتن از يك استعداد مشترك و منسجم در ارزيابي توليدات علمي و پژوهشي صورت گرفته پژوهشگران اين حوزه رأساً اقدام كنند تا نيازي به ارزيابي هاي ديگر نهادهاي ارزياب علمي (ISI و DEDC) در اين زمينه تحول ساز بشري نباشد، به نحوي كه شايسته تر شاهد اجراي نتيجه علمي پژوهشگران اين عرصه باشيم.
و اين مسأله مستلزم وجود استانداردهاي دقيق و هدفمند و روشمند علمي و پژوهشي در حوزه هاي علميه مي باشد.
در اين رابطه، شوراي استاندارد سازي فعاليتهاي علمي و پژوهشي معاونت پژوهشي حوزه علميه قم نخستين نسخه شماره يك پژوهش در حوزه علميه را در هفته پژوهش منتشر خواهد كرد. بر آن شديم تا چگونگي استاندارد سازي پژوهشي حوزوي را دستمايه گزارش خود قرار دهيم و روند تحقق پژوهش حقيقي را در حوزه هاي علميه و مباحث علوم انساني و معرفتي بررسي كنيم.
حجة الاسلام والمسلمين خاكبان، مدير پروژه استاندارد سازي پژوهشهاي حوزوي، در رابطه با اصلاح نظام پژوهشي كارآمد گفت: يكي از گامهاي اساسي، بلكه نخستين گام براي مسلح شدن به يك نظام پژوهشي كارآمد به منظور تهيه و توليد نرم افزارهاي مورد نياز براي بازتوليد تمدن اسلامي، داشتن دركي درست از پژوهش است تا بتوان در پرتو آن از غلتيدن در دام شبه پژوهش در امان بود، زيرا شبه پژوهش باتلاقي است كه مجموعه امكانات و منابع و فرصتهاي توليد دانش را مي بلعد و بر گستره و عمق عقب ماندگي و وابستگي كشور مي افزايد.
وي در ادامه افزود: البته تأكيد و اصرار بر ضرورت شفاف سازي پژوهش حقيقي و مرزبندي ميان آن و شبه پژوهش به هيچ وجه به معناي ناديده گرفتن اهميت و منزلت ساير فعاليتهاي مفيد و مورد نياز جامعه از جمله تأليف آثار آموزشي، ترويجي و تبليغي و ... نيست، بلكه منظور آن است كه براي تحقق هر چه بهتر هر يك از اين فعاليتهاي علمي مفيد، ابتدا بايد مفهوم هر يك به درستي روشن و سپس جايگاهش در ميان مجموعه فعاليتهاي علمي مشخص گردد و در پايان برنامه ريزي و تخصيص بودجه و مديريت امور در چارچوبي دقيق و شفاف انجام شود.
نكته قابل اهميت در فرايند پژوهش اين است كه در طول تاريخ سير تكاملي چگونگي استاندارد سازي به صورت طبيعي و بر اساس خاستگاه جوامع و طالبان علم پيش رفته است و اين ميزان در كشورهاي توسعه يافته بر حسب پيشرفتهاي انجام شده در آنجا بهتر و زيباتر ملموس مي شود. در اين زمينه، بايد در صورت تمايل به دستيابي به قله هاي رفيع توسعه و علم، جامعه را به جديدترين و پيشرفته ترين نظريه ها و اصول پژوهشي روشمند علمي و استاندارد تجهيز كنيم. اولين گام براي تحقق اين مسأله، به تشخيص وضعيت پژوهشي كشور بستگي دارد و شناسايي مرز بين پژوهش حقيقي و غير حقيقي (شبه پژوهش) مشخص شود، بدين گونه كه فرق بين پژوهش روشمند، علمي و استاندارد با شبه پژوهش غير روشمند، غير علمي و غير استاندارد براي جامعه احساس شود. هر چند در دوره اي از رشد و بالندگي معرفتي بشر، بسياري از نظريه هاي علمي، اكتشافها و اختراعات، از تصادف و تلاشهاي پژوهشي غير روشمند حاصل شده اند، اما از زماني كه بحث روش بويژه روشهاي علمي به صورت جدي تر به ميان آمد، شاهد رشد سريع تر و شتابان توليدات و نوآوريهاي علمي بوده ايم و اين در حالي است كه توسعه، تنوع و پيچيدگي علوم به قدري زياد شده كه ورود به حوزه پژوهش بدون تكيه بر روش بويژه روشهاي علمي تلاشي پرهزينه و كم بازده است و بدين دليل، به كارگيري روش بويژه روشهاي علمي به عنوان پيش نياز پژوهشي در توليد علم اجتناب ناپذير است و همين مسأله ضرورت استاندارد سازي روشهاي علمي پژوهش را بيش از پيش فراهم مي كند.
* روش علمي پژوهش
از آن زماني كه بحث روش تحقيق علمي مطرح شد، شاهد آثار گوناگون در اين زمينه بوده ايم و كثرت و تنوع آثار باعث پيشرفت در روش تحقيق و رفع مشكلات متعددي براي پژوهشگران علوم ديني شد. در اين رابطه نكاتي قابل طرح و تأمل است.1- پژوهشگر براي گزينش بهترينها، ابتدا بايد اشراف محتوايي بر همه آثار داشته باشد و سپس آنها را مقايسه كند و در نهايت درباره بهترين داوري كند و با توجه به اينكه براي اين داوري به معيار نياز دارد، بايد دقت نظر ويژه اي را به مسأله معطوف نمايد.
2- روش تحقيق در علوم تجربي يك گرايش عام و كلي است كه گرايشهاي تخصصي دارد و در علوم انساني بازخورد يك گزارش عام كلي با گرايشهاي تخصصي را به دنبال دارد و اين مسأله در حوزه پژوهشهاي ديني اساساً فاقد گرايش مستقلي به نام روش تحقيق در حوزه علوم ديني بوده است و عموماً پژوهشگران حوزه دين كه مقيد به پژوهش روشمند علمي هستند، به دو صورت تكيه بر روش فردي و تقليد از روشهاي تحقيق صورت گرفته تأكيد مي كنند و همين نكته باعث مي شود تا امروزه روش تحقيق نيز داراي گرايشهاي متناسب با رشته هاي گوناگون علمي باشد.
3- از آنجايي كه روش تحقيق به صورت يك رشته در نيامده اكثر نويسندگان روش تحقيق، فاقد تخصصي لازم در اين زمينه مي باشند و تنها افرادي كه به ضرورت بنيادي اين دانش پي برده اند، از سر احساس مسؤوليت شديد و علاقه عميق با اين بحث به طور جدي درگير شده اند كه البته تعداد آنها هم زياد نيست.
4- با توجه به اينكه اكثر نويسندگان كتابهاي روش تحقيق، اساساً متخصص اين رشته نيستند و بيشتر مؤلفاني هستند كه پس از خواندن چند كتاب در روش تحقيق يا طي برخي دوره هاي آموزشي غير تخصصي، به اين موضوع مهم گرايش پيدا كرده اند، بايد پنج اصل تخصص در يكي از رشته هاي علمي، متخصص در اصول كلي روش تحقيق، تسلط به مهارتهاي علمي و پژوهشي، دارا بودن اثر يا آثار پژوهشي و متخصص بودن در يكي از شاخه هاي روش تحقيق را براي خالقان الگوهاي روش تحقيق لحاظ كرد.
5- پس از توليد علم مسأله ارزيابي يا تشخيص جايگاه علمي، علم توليد شده از نظر معرفتي و تطبيق آن با نيازهاي عصر و نسل و ماندگاري آن در تاريخ علمي جوامع و جهان مد نظر قرار مي گيرد از اين رو داشتن نگاه عميق در توليد علم و پژوهش ماندگار از آغاز تا انعكاس در جامعه و بازخورد آن اهميت بسزايي دارد و در اين زمينه ايجاد يك سيستم و برنامه منظم براي استاندارد سازي فعاليتهاي پژوهش بيش از هر چيز ديگري ضروري است.
دكتر خاكبان، مدير پژوهش استاندارد سازي فعاليتهاي علمي و پژوهشي حوزوي در رابطه با وجود معيارهاي علم سنجي مي گويد: در حال حاضر دو نهاد مركز اطلاعات علم آمريكا ISI و اداره علم، تكنولوژي و صنعت سازمان همكاري و توسعه اقتصادي اروپا DEDC شاخصهاي علم سنجي را در انحصار خود گرفته اند و در اين زمينه در پرتو القاي همين شاخصها فعاليتهاي علمي و پژوهشي همه كشورها از جمله ايران به صورت نامحسوس و ناخواسته بر اساس ديدگاهها و منافع اين سازمانها رهبري و سازماندهي مي شود.
وي در ادامه گفت: روح حاكم بر شاخصهاي علم سنجي مدرن تسط بر طبيعت به منظور پاسخ به مطالبات مادي روز افزون و مهار گسيخته انسان، دور مانده از معنويت است و اين در حالي است كه انقلاب اسلامي ايران و نظام برخاسته از آن درصد الگويي از مدنيت دو بعدي مادي و معنوي است و در اين زمينه چاره اي جز رويكرد به راهبرد مهندسي نظام علم سنجي معنويت گرا ندارد.
مدير دفتر امور پژوهشگران حوزه علميه افزود: مشكل اصلي ما در پژوهش و توليد علم، سوء مديريت فضاي نظريه پردازي و چرخه توليد دانش است و نخستين گام در راه اصلاح اين امر، استاندارد سازي پژوهش است.
به نظر مي رسد بايد كشور ايران به عنوان بزرگترين و مهمترين كشور اسلامي منطقه كه راهبردهاي تأثيرگذار و نفوذ علمي و عملي ارزشمندي را بر منطقه و كشورهاي اسلامي دارد، حداقل در حوزه دين پژوهشي ساختار مراكز ديني و حوزوي خود را به درجه و جايگاه علمي بالايي برساند تا بتوان از آن به عنوان تكيه گاه پژوهشي و مركزيت علمي دين پژوهي بهره گرفت و استاندارد سازي پژوهشي را در اين حوزه به حداكثر هدفمندي و روشمندي علمي برساند تا قدرت و توانايي تأسيس و تشكيل هويت كلي و اساسي هم سطح با ISI و DEDC را در حوزه دين و مسائل ديني داشته باشد و در اين رابطه بايد از توانايي ها و قابليتهاي ارزشمند ديگر كشورهاي مسلمان بهره گرفت تا حوزه هاي علميه جهان اسلام با بهره گرفتن از يك استعداد مشترك و منسجم در ارزيابي توليدات علمي و پژوهشي صورت گرفته پژوهشگران اين حوزه رأساً اقدام كنند تا نيازي به ارزيابي هاي ديگر نهادهاي ارزياب علمي (ISI و DEDC) در اين زمينه تحول ساز بشري نباشد، به نحوي كه شايسته تر شاهد اجراي نتيجه علمي پژوهشگران اين عرصه باشيم.
و اين مسأله مستلزم وجود استانداردهاي دقيق و هدفمند و روشمند علمي و پژوهشي در حوزه هاي علميه مي باشد.
