چك هاى الكترونيكى

تجارت الكترونيكى از سه بخش مديريت، زيرساخت ها و كاربردها تشكيل يافته است. در بخش كاربردها، بانكدارى الكترونيك را يكى از كاربردهاى تجارت الكترونيكى مى دانند كه شامل چك هاى الكترونيكى و كارت هاى اعتبارى مى شود، بنابراين ارتباط تئوريك مفهوم چك هاى الكترونيكى و تجارت الكترونيكى به اين صورت تعريف مى شود كه پديده مبادله از راه چك هاى الكترونيكى بخشى از پديده بانكدارى الكترونيكى است و بانكدارى الكترونيكى نيز خود يكى از كاربردهاى تجارت الكترونيك به حساب مى آيد.اقتصاد نوين مفهومى است از تركيب جريان جهانى شدن اقتصاد و كاربرى فناورى اطلاعات و ارتباطات در حوزه اقتصاد و بازرگانى، تجارت الكترونيك، كسب و كار الكترونيك، بيمه الكترونيك و بانكدارى الكترونيكى و غيره از جمله مصاديق اين پديده هستند كه اكنون تلاش زيادى براى توسعه آنها در حال انجام است. يكى از عمليات هاى مهم در بانكدارى الكترونيكى (E-Banking)، پرداخت و دريافت پول است كه به شكل سنتى نيز در حال انجام است. اما با توجه به تغييرات شگرف در حوزه سنتى بانكدارى، شكل خود را تغيير داده و به نمونه هاى ديجيتالى كنونى رسيده است، كه يكى از اين نمونه ها چك الكترونيكى (E-Check) است.
در گذشته پذيرش چك از سوى بانك ها، مشكل آفرين بود، در ابتدا، بانك ها نمى دانستند كه چگونه چك هاى دريافتى را براى وصول در تاريخ مربوطه، از بانك هاى مرجع جمع آورى كنند و براى اين منظور، كارمندانشان را به بانك هاى مرجع مى فرستادند تا نسبت به نقد كردن چك اقدام هاى لازم را به عمل آورند، اين امر نه تنها موجب مى شد كه وقت زيادى صرف شود، بلكه از نظر شرايط امنيتى نيز خطرناك بود. از اين رو چك هاى كاغذى كه گستره توزيع فراوانى بين مردم دارد، به سوى الكترونيكى شدن حركت كرد. قبول چك هاى كاغذى براى بازرگان مشكل آفرين است و با قبول نكردن يك چك در معامله احتمال از دست دادن معامله وجود دارد. براى آشنا شدن با مفهوم چك الكترونيكى ابتدا لازم است توضيحاتى درباره پول الكترونيكى داده شود.

پول الكترونيكى

پول از گذشته هاى دور تاكنون حالات و اشكال گوناگونى را تجربه كرده است تا بتواند به عنوان وسيله مبادله، ذخيره ارزش، واحد سنجش و شمارش عمل كند. آخرين تغييرات پول در عصر فناورى اطلاعات و ارتباطات (ICT) پول الكترونيكى است. پول الكترونيكى را با عناوين ديگرى مانند پول ديجيتالى، وجه الكترونيكى، پول غيرقابل لمس، پول سحرآميز (Magic Money) پول بر پايه اطلاعات نيز مى شناسند. در ساده ترين شكل ممكن پول الكترونيكى عبارت است از بيت هاى موجود در حافظه رايانه كه داراى ارزش برابر ارزش پول نقد است و دارنده با توجه به حدود اختياراتى كه بانك عامل برايش تعريف كرده است، از آن مى تواند مثل پول نقد استفاده كند.

E-Check

چك الكترونيكى شكل توسعه يافته چك هاى كاغذى هستند، در شكل معمول چك هاى كاغذى شما با نوشتن مبلغ چك، تاريخ چك و نام شخص به بانك عامل خود اجازه مى دهيد مبلغ نوشته شده را در تاريخ سررسيد چك به شخص موردنظر انتقال دهد، در شكل الكترونيكى چك ها، شما تنها مرحله اول را انجام مى دهيد، يعنى تنها چك را مى نويسيد و كارهاى ديگر به وسيله دستگاه هاى مربوطه انجام مى شود، حتى نوشتن چك نيز نياز به كاغذ و دسته چك ندارد! در حال حاضر Payment system LML، سامانه اى براى تبديل چك هاى كاغذى به چك الكترونيكى است، مكانيزم كار اين سامانه به اين شكل است كه مشترى چك كاغذى را در جريان خريد ارائه مى كند سپس به وسيله دستگاه چك خوان، اطلاعات حساب بانكى صادركننده چك و مبلغ چك گرفته شده و به عملياتى الكترونيكى تبديل مى شود.
سامانه ديگر در زمينه چك الكترونيكى سامانه pay By check است. اين سامانه يكى از روش هاى پرداخت مبالغ كالاهاى خريدارى شده از راه اينترنت است. در اين روش پرداخت دو نوع حساب براى مشتريان وجود دارد. حساب هاى Basic و حساب هاى professional در حساب هاى نوع Basic حجم پول مبادله شده كمتر از نوع professional است و بيشتر براى كاربران عادى در نظر گرفته شده است. اما در نوع professional حجم پول محدوديتى نداشته و براى كسانى كه به وسيله شبكه دادوستد فراوانى انجام مى دهند در نظر گرفته شده است.
چك هاى الكترونيكى كه اكنون به اشكال ياد شده، در اختيار ماست نتيجه توسعه بانكدارى الكترونيكى (E-Banking) است.
توسعه شگفت انگيز فناورى اطلاعات و ارتباطات و گسترش آن به بازارهاى پولى و مالى افزون بر تسهيل امور براى مشتريان بانك ها، روش هاى جارى بانكدارى را نيز دچار تحول كرده است. در سال هاى گذشته تحولات چشم افزايى در نظام بانكدارى به وجود آمده است كه مى توان اين تحولات را به ۴ دسته تقسيم كرد، در هر دوره تا حدودى رايانه و نرم افزارها (soft wares) جايگزين انسان ها و كاغذ شده اند و فناورى امكان داشتن سرعت، كيفيت، دقت، هزينه و تنوع خدمات را در اختيار بانك ها قرار داده است.

۱- عمليات پشت بادجه

اين دوره كه شروع كاربرد رايانه در بانك ها است، با استفاده از رايانه هاى مركزى (Main Frame) اطلاعات و اسناد كاغذى توليد شده در شعبه هاى بانك به مركز ارسال و پردازش بر روى آن ها انجام مى شود. در اين دوره كاربرد اصلى رايانه محدود به ثبت دفاتر و تبديل كاغذ به فايل هاى رايانه اى است. فناورى اتوماسيون پشت بادجه (Back office Automation) كه در سال ۱۹۶۰ رواج يافته بود اين امكان را در اختيار بانك ها قرار داد تا دفاتر و كارت ها از شعبه ها حذف و گردش حساب ها در پايان هر روز كارى به مركز ارسال شود. در اين دوره اتوماسيون بانك ها تأثيرى بر رفاه مشتريان نداشت و تنها تأثير آن ايجاد دقت و سرعت در موازنه حساب ها بود.

۲- عمليات جلوى بادجه

اين دوره از زمانى آغاز شد كه كارمندان بانك ها عمليات بانكى را به صورت الكترونيكى و در حضور مشترى ثبت و دنبال مى كنند. در سال هاى پايانى دهه ۱۹۷۰ امكان انتقال on-line اطلاعات به وسيله شبكه هاى كامپيوترى فراهم شد، در اين دوره كارمندان بانك ها قادر شدند به صورت on-line به حساب هاى مشتريان دسترسى داشته باشند و عمليات نقل و انتقال پول را در حضور مشترى و به وسيله رايانه هاى موجود انجام دهند. در اين دوره هنوز تمايل به استفاده از اسناد كاغذى وجود داشت. اگرچه رايانه ها امكان جست وجو و پردازش را سهل كرده بودند اما هنوز تمامى كارها به دست كارمندان بانك و با ورود اطلاعات و گردش حساب ها از راه شبكه هاى رايانه اى صورت مى گرفت و تنها نياز به استفاده انبوه از كاغذ تا حدودى برطرف شد و بانك ها به سوى paper less شدن گام برداشتند. به علاوه در اين دوره با توجه به يكپارچه نبودن نرم افزارهاى مورد استفاده در شعب براى عمليات هاى بانكى نياز به كارشناسان فنى رايانه در بانك ها افزايش يافت.

۳- اتصال مشتريان به حساب ها

در اين دوره كه از اواسط دهه ۸۰ آغاز شد امكان دسترسى مشتريان به حساب هايشان فراهم شد و آنها مى توانستند با استفاده از تلفن و يا دستگاه هاى خودپرداز (Automatic Teller Machine) و استفاده از كارت هاى هوشمند و رايانه هاى شخصى به حسابشان دسترسى پيدا كنند و عمليات دريافت و پرداخت، نقل و انتقال وجوه را به صورت الكترونيكى انجام دهند.
در اين دوره عمليات بانكى به صورت دستى ـ الكترونيكى تبديل شد و مشكل يكپارچه نبودن سامانه هاى مكانيزه تا حدودى برطرف شد و سرويس هاى الكترونيكى ارائه شده به مشتريان افزايش يافت.
۴- يكپارچه سازى سامانه ها و مرتبط كردن مشترى با همه عمليات بانكى
آخرين دوره تحول در نظام بانكى زمانى آغاز مى شود كه همه نتايج به دست آمده از دوره هاى قبل به طور كامل مورد توجه قرار بگيرد و مشكلات آنها از بين برود و همه عمليات بانكى به صورت الكترونيكى و يكپارچه انجام شود. شرط ورود به اين مرحله وجود امكانات و بسترهاى مخابراتى و ارتباطى نوين و مطمئن است. در اين دوره داشتن نرم افزار، سخت افزار و از همه مهم تر مغزافزارهاى لازم براى توسعه و ارتقاى سامانه هاى بانكدارى در اولويت قرار داشته و اين ۳ فاكتور قدرت بانك ها را رقم خواهد زد.
در دوره چهارم، نظام بانكى يكپارچه اين امكان را به مشترى مى دهد كه از منزل يا دفتر كار خود خدمات درخواستى خود را از سامانه الكترونيكى بانك عامل خود دريافت كند. صرفه جويى هاى بسيارى در اين دوره انجام مى شود و پول الكترونيكى به شكل واقعى خود رواج و گسترش خواهد يافت.
با گسترش بانكدارى الكترونيكى و رسيدن به مرحله چهارم E-Banking، چك الكترونيكى نيز رواج و گسترش بيشترى خواهد يافت و حجم دادوستد بيشترى پيدا مى كند.

مزاياى E-Check

۱- افزايش سرعت و كاهش زمان انتقال وجوه از يك نقطه به نقطه اى ديگر
۲- استفاده از چك الكترونيكى به جاى پول موجب افزايش امنيت در مقابل سرقت و از ميان رفتن پول نقد مى شود.
۳- سالانه مبلغ قابل توجهى هزينه چاپ اسكناس مى شود كه با استفاده از چك هاى الكترونيكى كاهش هزينه هاى چاپ اسكناس را دربردارد.
۴- استفاده از چك الكترونيكى موجب مى شود كه دسترسى به وجوه با سرعت و در هر نقطه امكانپذير باشد.
۵- جلوگيرى از انتقال پول نقد
۶- چك هاى الكترونيكى، حجم مسافرت هاى درون شهرى به منظور دريافت و پرداخت هاى بانكى را كاهش مى دهد و از اين راه موجب كاهش هزينه هاى فردى و اجتماعى مى شود.
۷- تسهيل در امور پرداخت و دريافت وجوه نقد
۸- از راه گسترش و توسعه چك هاى الكترونيكى رغبت بانك ها به بانكدارى الكترونيكى افزايش پيدا مى كند.