نویسنده: عباس زریاب خویی
بِدعِیّه یا بِدَعیّه، نام گروهی از خوارج است که اطلّاع مبسوط و دقیق از عقاید ایشان و کسی که این فرقه به او منسوب است، در دست نیست. سخنان بدعیّه مانند اَزارِقه است، جز آنکه می‌گویند: نماز دو رکعت در بامداد و دو رکعت در شامگاه است، (1) و از قرآن دلیل می‌آورند که «وَأَقِمِ الصَّلاَةَ طَرَفَیِ النَّهَارِ وَزُلَفًا مِّنَ اللَّیْلِ ...» (هود: 114)؛ و در جواز اسیر کردن زنان (مسلمان) و قتل کودکان کفّار، به دلیل قول نوح «لَا تَذَرْ عَلَى الْأَرْضِ مِنَ الْكَافِرِینَ دَیَّارًا» (بر روی زمین هیچ یک از کافران را مگذار؛ نوح: 26) با ازارقه موافق اند (2).
نَشوان حِمَیری (3) (متوفی 573) همان سخن بدعیّه درباره‌ی نماز و استدلالشان به آیه‌ی مذکور را می‌آورد و می‌گوید که بر خودشان و موافقانشان (در اصل به جای «موافقیهم»، «موافقتهم») به قطع گواهی می‌دهند که از اهل بهشت اند، بدون شرط و استثنا. ابوالمعالی محمد حسینی علوی از رجال قرن پنجم گوید: «بدعیّه: اصحاب یحیی بن اَصرَم و بر خویشتن تقطیع بهشت گواهی دهند» (4) که درستِ آن، مطابق گفته‌ی نشوان، باید «بقطع به بهشت» باشد. آنچه در بیان الادیان تازگی دارد نام رئیس بدعیّه است که به قول مؤلف آن، «یحیی بن اصرم» بوده است. از این یحیی بن اصرم اطلاعی به دست نیامد، جز آنکه تقی الدّین مقریزی (5) (متوفی 845) گوید: «والاصوَمیّة أتباع یحیی بن اَصوَم» که قطعاً اَصرَم و اَصرَمیّه است؛ و شاید غلط چاپی طبع بولاق (1270) باشد که در دسترس نگارنده است. بنابراین، باید گفت که بدعیّه را اصرمیّه نیز می‌خوانده اند. احمدبن یحیی مهدی لِدین الله (متوفی 840) می‌گوید که بدعیّه نماز را سه رکعتی می‌دانند و می‌گویند در نماز یک رکعت یا دو رکعت وجود ندارد و حج را در هر سال جایز می‌شمارند (ظاهراً در هر ماه از سال) و به زن حائض امر می‌کنند که روزه بگیرد. (6) ابن حَزم (7) (متوفی 456) از جمله‌ی خوارج ابواسماعیل بطیحی و یارانش را نام می‌برد که می‌گفتند: نماز واجب فقط یک رکعت در بامداد و یک رکعت در شامگاه است. ابن حزم گوید: این ابواسماعیل بَطیحی از ازارقه بود؛ جز آنکه چیزهای دیگری بر عقاید ایشان افزود. از مقایسه‌ی گفته‌ی ابن حزم با گفته‌ی اشعری، این احتمال پیش می‌آید که ممکن است فرقه‌ی بدعیّه و پیروان بطیحی یکی باشند؛ جز آنکه در بیان الادیان- که ذکر کردیم- بدعیّه را اصحاب یحیی بن اصرم خوانده است. ابن حزم عقاید دیگری هم به ابواسماعیل بطیحی نسبت می‌دهد، از جمله اینکه حج در همه‌ی ماه‌های سال جایز است، گوشت ماهی بدون ذبح حرام است، از «مجوس» نباید جزیه گرفت، خواندن خطبه در عید اضحی و عید فطر کفر است، و دوزخیان در آتش، در لذت و نعمت باشند. این عقاید همه بدعت‌های بزرگ محسوب می‌شود و شاید به همین جهت معتقدان آن با بدعیّه یکی هستند.
نتیجه آنکه بدعیه دسته ای از خوارج اند که جزو فرقه‌ی بزرگ اَزارقه (اصحاب نافع بن ارزق) بوده اند و در آن فرقه‌ی بزرگ، عقاید خاصی برای خویش بدعت نهاده و به همین جهت بدعیه خوانده شده اند و ایشان را اَصرمیّه نیز می‌خوانده اند و احتمال هم هست که پیروان بطیحی و یحیی بن اصرم یا یکی یا به یکدیگر خیلی نزدیک بوده باشند. و قول احمدبن یحیی مهدی لدین الله تا اندازه ای این معنی را تأیید می‌کند.
پی‌نوشت‌ها:
1. اشعری، ص 126؛ مقدسی، ج5، ص 138.
2. عبدالقادر گیلانی، ج1، ص 86.
3. ص 178.
4. ص 49.
5. ج2، ص 355.
6. ص 132.
7. ج4، ص 189.
قرآن کریم.
ابن حزم، الفصل الی الملل و الاهواء و النحل، مصر 1321/ 1903.
محمدبن عبیدالله ابوالمعالی، کتاب بیان الادیان، چاپ عباس اقبال، تهران [تاریخ مقدمه 1312ش].
علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن 1400/ 1980.
عبدالقادربن ابی صالح عبدالقادر گیلانی، الغُنَیةُ لطالیی طریق الحق، قاهره 1375/ 1956.
مطهربن طاهر مقدسی، کتاب البَدء و التاریخ، پاریس 1899-1919، چاپ افست تهران 1962.
احمدبن علی مقریزی، المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثر، بولاق 1270/ 1853.
احمدبن یحیی مهدی لِدین الله، کتاب الملل و النحل، چاپ محمدجواد مشکور، در نشریه‌ی دانشکده‌ی ادبیات تبریز، سال 11، ش 2 (تابستان 1338)، ص 117-150.
نشوان بن سعید حمیری، الحورالعین، چاپ کمال مصطفی، تهران 1972.
منبع مقاله :
زریاب خویی، عباس؛ (1389)، مقالات زریاب (سی و دو جستار در موضوعات گوناگون به ضمیمه‌ی زندگینامه‌ی خودنوشت)، تهران: نشر کتاب مرجع، چاپ اوّل
