نگاهى تحليلى به سوره مباركه مائده
نويسنده:كاظم رجبعلى
منبع:روزنامه جوان
منبع:روزنامه جوان
هميشه راه ها و روش هاى متعددى براى تحليل و ارزيابى مكتب هاى مختلف و جريانات متعدد فكرى و اعتقادى وجود داشته است. در اين ميان روش قرآن كريم براى تحليل اين موضوع خاص و استثنايى است و البته بسيار عجيب. قرآن جريانات فكرى و مكتبى و اجتماعى را به وسيله سفره هايى كه اين مكاتب مى گسترانند و از آن تغذيه مى كنند، بازشناسى و تحليل مى كند. ما طى مرور كوتاه و اجمالى كه از سوره مائده خواهيم داشت ان شاءالله در اين باره به بحث بيشتر خواهيم پرداخت.
سوره مائده، سوره اى است مدنى و برخى، تعدادى از آيات آن را آخرين آياتى دانسته اند كه بر رسول خدا(ص) نازل شده است. مائده به معناى سفره است و در روايات با همين نام از اين سوره ياد مى شود.(۱)
آنچه در اين سوره ذهن ما را به سمت مفهوم سفره توجه داد صرفاً نام اين سوره مباركه نبود، بلكه قرائن و شواهد بسيارى اين حساسيت را ايجاد نمود، از جمله آيات ابتدايى اين سوره كه مبحث حرام و حلال از خوردنى ها را پيش كشيده و آميخته با موضوعاتى نظير وفاى به عهد، امربه تعاون در نيكى و تقوا و نهى از تعاون در گناه و تجاوز مطرح نموده است. در آيات ديگر سوره وقتى صحبت از اهل كتاب مى شود همين موضوعات ياد شده به ويژه مساله عهد و پيمان و ميثاق در كنار احكام مختلف از جمله خوردنى هاى حلال و حرام ذكر مى گردد جالب اين كه خداوند وقتى مى خواهد به بنده بودن مسيح(ع) و حضرت مريم(س) استدلال كند به طعام خوردن آن ها توجه مى دهد. داستان معروف درخواست سفره آسمانى توسط حواريون از حضرت عيسى(ع) هم به قدر كافى گوياى مطلب هست.
اما مگر طعام و سفره در بينش قرآنى چه جايگاهى دارد؟ و چرا بايد اينقدر مهم جلوه كند؟ در نگاه قرآن چشيدن ميوه ممنوعه بود كه منجر به از دست دادن لباس و هبوط آدم(ع) و حوا(س) گرديد(۲) قرآن از پرستش گوساله سامرى توسط بنى اسراييل تعبير به نوشيدن مى كند، نوشيدنى كه نه به واسطه دهان و از مجراى حلق بلكه به واسطه قلب آن ها صورت گرفت(۳) مساله طعام آنقدر در تربيت بنى اسراييل مهم بود كه خداوند براى آن ها از آسمان غذا مى فرستاد، البته بنى اسراييل به همين هم اعتراض كردند(۴) در روايتى طعام در آيه فلينظرالانسان الى طعامه به علم تفسير شده است. اين كلام امام حسين(ع) را خطاب به اهل كوفه شايد شنيده باشيد كه حضرت علت عدم حق پذيرى كوفيان را شكم هاى انباشته از حرام آن ها مى دانستند.
به نظر مى رسد ذكر اين مقدمه گوياى اهميت مادى و معنوى طعام بوده است.
به مقتضاى همين اهميت است كه سفره ها معرف و محكى براى تعيين ميزان وفادارى بندگان به عهد و پيمانشان با خداوند هستند.(۵)
درك درست از سفره يعنى درك حكمت حلال و حرام هاى خداوندى كه قيام در راه اوست.(۶) يعنى درك اين حقيقت كه خداوند به آنچه در آسمان ها و زمين مى گذرد آگاه است.(۷)
يعنى نفى در غل و زنجير بودن دستان خدا(۸) و درك اين حقيقت كه او در عين سخت كشى در كيفر غفور و رحيم نيز هست.(۹)
اگر مسلمين به درك صحيحى از سفره برسند ديگر در كفر سرعت نمى گيرند(۱۰) دل در گرو كفار نمى نهند(۱۱) از دين باز نمى گردند.(۱۲) و به شراب و قمار و آلات لهو و خرافات گرايش نخواهند داشت.(۱۳) كه اين ها همه ميراث اهل كتاب است اكثريتى كه درك صحيحى از مائده آسمانى نداشتند. به همين خاط سفره هايشان پر است از حرام هاى خدا.
درك صحيح از سفره وقتى تحقق مى يابد كه تعريفى دقيق از سفره داشته باشيم.
هنگامى كه حواريون از مسيح(ع) سفره اى آسمانى طلب مى كنند چند خصوصيت از اين سفره را برمى شمرند از جمله رفع گرسنگى، اطمينان قلبى، درك صداقت مسيح و شهادت بر راستگويى اين پيامبر بزرگ الهى.
مسيح(ع) نيز وقتى از خداوند درخواست اين مائده آسمانى را مى نمايد به نكات مهمى اشاره مى كند از جمله اين كه عيدى براى اولين و آخرين ايشان (يعنى پيروان مسيسح(ع)) باشد و نيز آيه و نشانه اى باشد از جانب خدا.
خداوند وقتى درخواست مسيح(ع) را اجابت مى كند مى فرمايد آن را بر شما نازل مى كنم، اما اگر بعد از اين كسى كفر بورزد چنان عذابش مى كنم كه احدى از عالميان را آن گونه عذاب نكرده باشم.
همين توضيحات درباره سفره كافى است تا ارتباط آن را با عيد غدير خم درك كنيم، همانطور كه قبلاً اشاره گرديد آيات مربوط به غدير خم در اين سوره قرار دارند(۱۴) و همواره اين سوال مطرح بود كه چرا اين آيات در ميان آيات به ظاهر بى ارتباط با شأن نزول آمده است.
بزرگان پاسخ هاى متعددى به اين سوال داده اند: از جمله اين كه برخى فرمودند اين آيات مربوط به اين سوره نيست برخى ديگر اين گونه پاسخ دادند كه «حكمت خداوندى اقتضاى آن داشت كه آيات مربوط به غدير در بين اين آيات بيايد تا مخالفان انگيزه اى براى تحريف نداشته باشند.»
برخى ديگر نيز فرموده اند حكمت اين اتفاق در برجسته تر شدن اين آيات و جلب توجه بيشتر بوده است.اما ضمن احترام به پاسخ هاى فوق بايد گفت كه اتفاقاً بهترين جاى ممكن براى مطرح شدن اين آيات همين جايى است كه آيات قرار گرفته اند چه تناسبى شايسته تر از اين كه سفره غدير را در كنار سفره هاى ديگر ببينيم.آرى عيد بودن سفره آسمانى مسيح، سفره بودن عيد آسمانى غدير را به ذهن متبادر مى نمايد و به تبع كفر ورزيدن نسبت به هر كدام از آن ها نتيجه اش عذابى خواهد بود كه خداوند احدى را آن گونه عذاب نكرده باشد به همين ترتيب بقيه خصوصيات مائده آسمانى مسيح(ع) با عيد غدير خم قابل تطبيق است.
كلام آخر اين كه سفره ها گوياترين شناسنامه براى مكتب هاى مختلف هستند، ما نيز اگر بخواهيم تصوير دقيق و روشنى از اهل كتاب كه امروز جهان غرب ميراث خوار آن است داشته باشيم بايد سفره هاى مادى و معنوى آن ها را مورد تحليل قرار دهيم يقيناً اگر با اين ديد مرور اجمالى بر روى سوره مائده داشته باشيم مى توانيم عناصر فرهنگى جهان غرب را با تمام نمادهايش مشاهده كنيم. حتى مى توانيم تأثيرات هجوم فرهنگى آن ها را بر جامعه اسلامى خود ببينيم و راهكار مناسبى جهت مقابله با آن طراحى كنيم.
سوره مائده، سوره اى است مدنى و برخى، تعدادى از آيات آن را آخرين آياتى دانسته اند كه بر رسول خدا(ص) نازل شده است. مائده به معناى سفره است و در روايات با همين نام از اين سوره ياد مى شود.(۱)
آنچه در اين سوره ذهن ما را به سمت مفهوم سفره توجه داد صرفاً نام اين سوره مباركه نبود، بلكه قرائن و شواهد بسيارى اين حساسيت را ايجاد نمود، از جمله آيات ابتدايى اين سوره كه مبحث حرام و حلال از خوردنى ها را پيش كشيده و آميخته با موضوعاتى نظير وفاى به عهد، امربه تعاون در نيكى و تقوا و نهى از تعاون در گناه و تجاوز مطرح نموده است. در آيات ديگر سوره وقتى صحبت از اهل كتاب مى شود همين موضوعات ياد شده به ويژه مساله عهد و پيمان و ميثاق در كنار احكام مختلف از جمله خوردنى هاى حلال و حرام ذكر مى گردد جالب اين كه خداوند وقتى مى خواهد به بنده بودن مسيح(ع) و حضرت مريم(س) استدلال كند به طعام خوردن آن ها توجه مى دهد. داستان معروف درخواست سفره آسمانى توسط حواريون از حضرت عيسى(ع) هم به قدر كافى گوياى مطلب هست.
اما مگر طعام و سفره در بينش قرآنى چه جايگاهى دارد؟ و چرا بايد اينقدر مهم جلوه كند؟ در نگاه قرآن چشيدن ميوه ممنوعه بود كه منجر به از دست دادن لباس و هبوط آدم(ع) و حوا(س) گرديد(۲) قرآن از پرستش گوساله سامرى توسط بنى اسراييل تعبير به نوشيدن مى كند، نوشيدنى كه نه به واسطه دهان و از مجراى حلق بلكه به واسطه قلب آن ها صورت گرفت(۳) مساله طعام آنقدر در تربيت بنى اسراييل مهم بود كه خداوند براى آن ها از آسمان غذا مى فرستاد، البته بنى اسراييل به همين هم اعتراض كردند(۴) در روايتى طعام در آيه فلينظرالانسان الى طعامه به علم تفسير شده است. اين كلام امام حسين(ع) را خطاب به اهل كوفه شايد شنيده باشيد كه حضرت علت عدم حق پذيرى كوفيان را شكم هاى انباشته از حرام آن ها مى دانستند.
به نظر مى رسد ذكر اين مقدمه گوياى اهميت مادى و معنوى طعام بوده است.
به مقتضاى همين اهميت است كه سفره ها معرف و محكى براى تعيين ميزان وفادارى بندگان به عهد و پيمانشان با خداوند هستند.(۵)
درك درست از سفره يعنى درك حكمت حلال و حرام هاى خداوندى كه قيام در راه اوست.(۶) يعنى درك اين حقيقت كه خداوند به آنچه در آسمان ها و زمين مى گذرد آگاه است.(۷)
يعنى نفى در غل و زنجير بودن دستان خدا(۸) و درك اين حقيقت كه او در عين سخت كشى در كيفر غفور و رحيم نيز هست.(۹)
اگر مسلمين به درك صحيحى از سفره برسند ديگر در كفر سرعت نمى گيرند(۱۰) دل در گرو كفار نمى نهند(۱۱) از دين باز نمى گردند.(۱۲) و به شراب و قمار و آلات لهو و خرافات گرايش نخواهند داشت.(۱۳) كه اين ها همه ميراث اهل كتاب است اكثريتى كه درك صحيحى از مائده آسمانى نداشتند. به همين خاط سفره هايشان پر است از حرام هاى خدا.
درك صحيح از سفره وقتى تحقق مى يابد كه تعريفى دقيق از سفره داشته باشيم.
هنگامى كه حواريون از مسيح(ع) سفره اى آسمانى طلب مى كنند چند خصوصيت از اين سفره را برمى شمرند از جمله رفع گرسنگى، اطمينان قلبى، درك صداقت مسيح و شهادت بر راستگويى اين پيامبر بزرگ الهى.
مسيح(ع) نيز وقتى از خداوند درخواست اين مائده آسمانى را مى نمايد به نكات مهمى اشاره مى كند از جمله اين كه عيدى براى اولين و آخرين ايشان (يعنى پيروان مسيسح(ع)) باشد و نيز آيه و نشانه اى باشد از جانب خدا.
خداوند وقتى درخواست مسيح(ع) را اجابت مى كند مى فرمايد آن را بر شما نازل مى كنم، اما اگر بعد از اين كسى كفر بورزد چنان عذابش مى كنم كه احدى از عالميان را آن گونه عذاب نكرده باشم.
همين توضيحات درباره سفره كافى است تا ارتباط آن را با عيد غدير خم درك كنيم، همانطور كه قبلاً اشاره گرديد آيات مربوط به غدير خم در اين سوره قرار دارند(۱۴) و همواره اين سوال مطرح بود كه چرا اين آيات در ميان آيات به ظاهر بى ارتباط با شأن نزول آمده است.
بزرگان پاسخ هاى متعددى به اين سوال داده اند: از جمله اين كه برخى فرمودند اين آيات مربوط به اين سوره نيست برخى ديگر اين گونه پاسخ دادند كه «حكمت خداوندى اقتضاى آن داشت كه آيات مربوط به غدير در بين اين آيات بيايد تا مخالفان انگيزه اى براى تحريف نداشته باشند.»
برخى ديگر نيز فرموده اند حكمت اين اتفاق در برجسته تر شدن اين آيات و جلب توجه بيشتر بوده است.اما ضمن احترام به پاسخ هاى فوق بايد گفت كه اتفاقاً بهترين جاى ممكن براى مطرح شدن اين آيات همين جايى است كه آيات قرار گرفته اند چه تناسبى شايسته تر از اين كه سفره غدير را در كنار سفره هاى ديگر ببينيم.آرى عيد بودن سفره آسمانى مسيح، سفره بودن عيد آسمانى غدير را به ذهن متبادر مى نمايد و به تبع كفر ورزيدن نسبت به هر كدام از آن ها نتيجه اش عذابى خواهد بود كه خداوند احدى را آن گونه عذاب نكرده باشد به همين ترتيب بقيه خصوصيات مائده آسمانى مسيح(ع) با عيد غدير خم قابل تطبيق است.
كلام آخر اين كه سفره ها گوياترين شناسنامه براى مكتب هاى مختلف هستند، ما نيز اگر بخواهيم تصوير دقيق و روشنى از اهل كتاب كه امروز جهان غرب ميراث خوار آن است داشته باشيم بايد سفره هاى مادى و معنوى آن ها را مورد تحليل قرار دهيم يقيناً اگر با اين ديد مرور اجمالى بر روى سوره مائده داشته باشيم مى توانيم عناصر فرهنگى جهان غرب را با تمام نمادهايش مشاهده كنيم. حتى مى توانيم تأثيرات هجوم فرهنگى آن ها را بر جامعه اسلامى خود ببينيم و راهكار مناسبى جهت مقابله با آن طراحى كنيم.
پى نوشت ها:
۱- ثواب الاعمال ۲- اعراف ۲۲
۳- بقره ۹۳
۴- بقره ۵۷
۵- مائده ۱
۶و۷- مائده ۹۷
۸- مائده ۶۴
۹- مائده ۹۸
۱۰- مائده ۵۲
۱۱- مائده ۵۷
۱۲- مائده ۵۴
۱۳- مائده ۹۰
۱۴- مائده ۳و۶۷
