نویسنده : هیئت تحریریه دانشنامه جهان اسلام
بابِ مَشیخت (شیخ الاسلام قاپی سی ، شیخ الاسلام دایره سی ، باب فتوی "، فتوی " خانه )، منصب یا محل کار شیخ الاسلام (مفتی اعظم استانبول ) در عصر عثمانی . مقام شیخ الاسلامی که در زمان سلطان مراد دوّم (حک . 824ـ855) به وجود آمد، وظیفة صدور فتوی و نظارت بر امور قضایی و آموزشی را به عهده داشت . این وظایف را، که در آغاز بسیار محدود بود و بتدریج گسترش یافت ، شیخ الاسلام در خانة خود انجام می داد؛ و اگر خانه اش از شهر دور بود خانه ای به این منظور در شهر تهیه می کرد. در 1242 که سلطان محمود ثانی یِنی چِری را منحل کرد، اقامتگاه رسمی آغای (رئیس ) ینی چریها را در نزدیکی مسجد سلیمانیه به شیخ الاسلام واگذار کرد و آنجا مقرّ دایمی باب مشیخت شد.
مقام مشیخت برای شیخ الاسلام در حد رتبة صدارت عظمی " بود، جز اینکه مقام مشیخت مسبوق بر رتبة شیخُ الاسلامی بود. در تاریخ عثمانی فقط سه تن به مقام مشیخت رسیدند که شیخ الاسلام نبودند: یکی عمر افندی معلم سلطان عثمان ثانی (حک . 1028ـ1032) که هرگز به شیخ الاسلامی نرسید، و دیگر قره چلبی زاده عبدالعزیز افندی که اندکی پس از رسیدن به مقام مشیخت شیخ الاسلام شد، و سوم فتح اللّه افندی پسر ارشد فیض اللّه افندی اَرْزرومی که پیش از رسیدن به مقام شیخ الاسلامی همراه پدرش کشته شد. هرگاه کسی از مقام مشیخت عزل می شد یا کناره می گرفت به قاضی عسکری روم ایلی منصوب می شد.
مقام مشیخت در صدور احکام قضایی استقلال تام داشت . نصب مفتیان بلاد مختلف و قضات و مدرّسان نیز با او بود. در دورة تنظیمات با تأسیس وزارت عدلیه و معارف ، امور قضایی و تعلیم و تربیت بتدریج از حوزة اختیارات شیخ الاسلام خارج شد، و خود او نیز عضو «دیوان همایون » (هیئت دولت ) شد، البته بر وزیران دیگر مقدم بود و نام او پیش از همة آنان و حتی پیش از خدیو مصر ذکر می شد و برخلاف وزیران ، سلطان او را انتخاب و نصب می کرد. پیش از تنظیمات ، دوتن از علمای دین با عنوان قاضی عسکر در دیوان همایون حضور داشتند که پس از عضویت یافتن شیخ الاسلام در دیوان همایون ، به باب مشیخت پیوستند.
باب مشیخت از دوایر و بخشهای مختلفی تشکیل می شد. دوایر اصلی آن ، براساس آنچه در علمیه سالنامه سی (در 1334) آمده است ، عبارت بود از: فتوی " خانة عالی ، هیئت افتائیه ، مدیریت اعلامات شرعیه ، مجلس تدقیقات شرعیه ، وکالت (نظارت ) درس و مجلس مصالح طلبه ، تدقیق مصاحف و مؤلّفات شرعیه ، مجلس مشایخ ، دایرة مکتوبی (ادارة مراسلات)، دایرة محاسبات علمیه ، مدیریت اموال ایتام و بیت المال ؛ که هریک از آنها نیز چند بخش داشت .
باب مشیخت تا پایان عصر عثمانی باقی بود و به وظایف خود عمل می کرد. با اوجگیری گرایشهای اروپایی و تضعیف جایگاه علمای دین ، به دنبال سقوط سلطنت عثمانی (1341/1922) به جای باب مشیخت «وکالت امور شرعیه » تأسیس شد و، چندی بعد با الغای خلافت (1342/1924) و اتخاذ سیاست جدایی کامل دین از سیاست در ترکیة جدید، مقام شیخ الاسلامی مانند مناصب دیگر روحانیت بکلی ملغی شد و دیانت ایشلری باشقانلغی (وزارت امور دینی ) مسئول نظارت بر اوقاف و امور دینی شد.
منابع تحقیق:
(1) محمد اسعد، اُسّ ظفر ، استانبول 1243؛
(2) عبدالرحمن شریف ، تاریخ مصاحبه لری ، استانبول 1339؛
(3) علمیه سالنامه سی ، استانبول 1334؛
(4) EI , s.v. "Ba ¦ b-i Mash ¦ â khat" (by B. Lewis);
(5) G. Jجschke, "Der Islam in der neuen Tدrkei", WI , n.s. (1951): Mehmet Zeki Pakal â n, Osmanl i Tarih Deyimleri ve Terimleri Sخzlدg § د , Istanbul 1971-1972;
(6) Caussin de Perceval, Prإcis historique de la destruction du corps de Janissaires, Paris 1833, 293 ;
(7) TA , s.v."Bab-i Me ? ihat".
منبع مقاله :
دانشنامه ی جهان اسلام، زیر نظر سید مصطفی میرسلیم، تهران، بنیاد دائره المعارف اسلامی، نشر کتاب مرجع، چاپ سوم، 1386
