باتْمان ، واحد اندازه گیری محصولات کشاورزی در میان اقوام ترک

اتْمان ، واحد اندازه گیری محصولات کشاورزی در میان اقوام ترک و کسانی که با ترکها داد و ستد داشته اند. مقدار باتمان در مناطق مختلف و نیز بر حسب جنسی که توزین می شد متغیر بود. ازینرو محققان در تعیین وزن دقیق آن گاه با مشکل روبرو می شوند. برای مثال ، بنا به مطالب کتب مفردات طبّی قرون دهم و یازدهم ، باتمانی که در طب استفاده می شده ، 266 درهم وزن داشته است و حال آنکه امروزه در ترکیه هر باتمان 6 اُقّه (اُقیه ) است که هر اقه 400 درهم یا 1283 گرم و بنابراین هر باتمان معادل 698ر7 کیلوگرم است .
موادی که با باتمان وزن می شده معمولاً گوشت و پنبه و ارزن و گندم و آرد و آب و نان بوده است . امروز در بعضی از نقاط و در میان اقوام ترک ، علاوه بر محصولات کشاورزی ، مایعاتی مانند روغن را نیز برحسب باتمان می سنجند. پیش از آنکه نظام واحدهای اندازه گیری اروپایی که امروز در بیشتر کشورهای جهان متداول است معمول شود، دولتها یا مسئولان محلی برای جلوگیری از بی نظمی لازم دیدند که باتمان و واحدهای همانند آن را تثبیت کنند. در فرهنگ لغات اویغوری آمده است که بَمَنْ، کوتاه شدة باتمان در چینی ، برابر است با یک کِتی ، که هر کتی 79ر604 گرم بوده و نیز برابر است با 16 تِل که هر تل 799ر37 گرم بوده است (مولر، ج 7، بخش 1ـ4، ص 320). در ترکستان غربی ، باتمان معادل 778ر32 کیلوگرم و در بخارا معادل 093ر45 کیلوگرم و در خیوه معادل 475ر20 گرم بوده است (رجوع کنید به بولشایا ). در بولشایا آمده است که مقیاس باتمان در قرن یازدهم / هفدهم در منطقة ولگا رسماً از طرف دولت پذیرفته شده بود، اما به وزن آن اشاره ای نشده است . اگر نقشی را که این منطقه درتجارت با ترکستان داشته است در نظر بگیریم ، شاید بتوان گفت که کمیّت باتمان در منطقة ولگا با کمیّتی که در ترکستان آن عصر داشته برابر بوده است .
در شهرهای آذربایجان مقدار باتمان متغیر بوده است . یک باتمان در اردبیل معادل 6 کیلوگرم و در خوی 800ر4 کیلوگرم و در مرند حدود 200ر3 کیلوگرم بوده است . باتمان تبریز، که با نام «مَن تبریز» در بلاد دیگر ایران نیز رایج است ، معادل 3 کیلوگرم است . در سفرنامه های سیّاحان اروپایی ، که از قرن شانزدهم تا نوزدهم میلادی از تبریز دیدار کرده اند، مقدار باتمان به تفاوت 948 ر2، 711 ر2، 905 ر2، 937 ر2، 876 ر2، 946 ر2، 062 ر3، 175 ر3 کیلوگرم ذکر شده است . در 1314 ش /1935 مقدار باتمان (من ) تبریز به طور رسمی به 3 کیلوگرم تثبت شد (هینتس ، ص 18ـ19).
برخی از مآخذ قدیمی ، باتمان را ترجمه یا تعریف کرده اند که به بعضی از آنها اشاره می شود. محمود کاشغری، ادیب و لغوی قرن پنجم ، نوشته است : «باتمان ، المنا» (ج 1، ص 370، 376)؛ ابوحیّانِ اندلسی، نحوی قرن هفتم ، نوشته است : «بطمن ، الرطل ». در قاموسهای بعد از اینها، باتمان به اَلْمَنْ (جمع آن اَمْنان ) ترجمه شده است . به عقیدة دال ، باتمان در شبه جزیرة کریمه و قفقاز 88 ر425 کیلوگرم بوده است ، با این تفاوت که در کریمه وزن آن برای سیب درختی 095ر4 و برای کلم 375 ر7 کیلوگرم بوده است . شمس الدین سامی نوشته است : «باتمان واحد اندازه گیری است که وزن آن از 2 تا 8 اُقّه در نوسان است و در توزین مایعات و حبوبات به کار می رود» (ذیل «باتمان »).
باتمان به عنوان واحد اندازه گیری طول و مساحت ، خاصه در بعضی از مناطق زراعی ترکستان ، برای معیّن کردن اندازة زمین به نسبت مقدار بذری که می کاشتند یا مقدار محصولی که برداشت می کردند، به کار می رفته است . در اسناد اویغوری دربارة معاملات اراضی ، علاوه بر تعیین حدود اراضی ، وسعت آنها نیز ذکر شده است . اینگونه اندازه گیری در مناطق دیگری نیز دیده شده است ؛ از جمله در منطقة ولگا (بوداگوف ، ص 231)
باتمان ، مانند بسیاری از اصطلاحات تجاری دیگر، وارد زبان ترکی شده است . مولر اصل آن را از «پَتْمان فارسیِ میانه » می داند (برای آگاهی از پَتی مانه در فارسی باستان ، پتمان و پَتْمانک در پهلوی ، و شکلهای بعدی پیمان و پیمانه رجوع کنید به گیگر، کوهن ج 1، بخش 2، ص 37). این واژه قرنها پیش ظاهراً از راه زبان ترکی وارد زبان اقوام اسلاوی شده است . در بعضی از فرهنگهای لغت اسلاوی نوشته شده که واژة باتمان «نام واحد بسیار قدیمی روسی بوده است .» (برای مثال رجوع کنید به گولوفکف ). اینگونه مطالب نشان دهندة آن است که درپاره ای از محافل روسی ، واژة باتمان کلمه ای بیگانه به شمار نیامده است .
منابع تحقیق:
(1) شمس الدین سامی ، قاموس تُرکی ، در سعادت (استانبول ) 1317؛
(2) محمودبن حسین کاشغری ، دیوان لغات الترک ، استانبول 1333/1914؛
(3) Abu ¦ H ¤ ayya ¦ n, Kita ¦ b al- idra ¦ k li- l i sa ¦ n al-atra ¦ k, ed. and tr. by A.Ca ferog § lu,Istanbul 1930;
(4) A. Battal, I bnد- Mدhennہ lu ? gati, Istanbul1934;
(5) Bol"shaya Sovetskaya E nciklopediya, Moscow 1927,V,63;
(6) Bدdagov, Lu ? gat- i tدrk i (Sravnit.slov. turetskotatarsk, narech), Petersburg 1809;
(7) V. Dal. Tolkoviy slov. j i vogo velikorussk. yaz i ka, Moscow 1903;
(8) W. Geiger and E. Kuhn, Grundriss der iranischen Philologie, Strassburg 1895-1901;
9- D.Golovkov, I llدstir. slov. inostrannih slov, Odessa 1910;
(10) Walther Hinz, Islamische Mass und Gewichte, Leiden 1970;
(11) F.W.K. Mدller, Uigurische Glossen (Ostasiat. Zeitschr);
(12) W. Radloff, Versuch eines Wخrterbuches der Tدrk- Dialekte, Sanktpeterburg 1893-1911;
(13) Radloff-Malov, Uigurische Sprachdenkmجler, Leningrad 1922;
(14) G.I. Ramstedt, "Monglische Briefe aus Idigut-Schجhri bei Turfan", SPAW (1909);
(15) K.K. Yudah ¤ in, Kirgizsko-russk. Slovar, Moscow 1940;
Haھmid Zدbeyr and Ishak Refet, Ana dilden derlemeler, Ankara 1933.
منبع مقاله :
دانشنامه ی جهان اسلام، زیر نظر سید مصطفی میرسلیم، تهران، بنیاد دائره المعارف اسلامی، نشر کتاب مرجع، چاپ سوم، 1386