مسجد جمعه اصفهان یا جامع عتیق

مسجد جمعه اصفهان،یکی از سه مسجد درجه اول و مهم و تاریخی اصفهان است (دو مسجد دیگر عبارتند از مسجد امام امروزی یا مسجد شاه و یا جامع جدید عباسی و مسجد شیخ لطف الله).
به نظر مرحوم استاد جلال الدین همایی:
میزان و ملاک درجه بندی وسعت و عظمت،خوش اسلوبی،قدیمی بودن بنا،اشتمال بر صنایع ظریفه و سایر جهاتی است که در تشخیص اهمیّت ابنیه تاریخی مورد توجه خواص اهل فنّ و عامّه ارباب نظر و تحقیق است.(1)
عرصه مسجد جامع عتیق یکی از قلاع قریه ی (جرو آن) قدیم (2) است که بر در شهر بوده و بقعه ی علی بن سهل(3) بر در آن قریه افتاده است و محله طوقچی و شهشهان و قسمتی از جوباره و دردشت فعلی،اراضی همان قریه است. اولین بنای این مسجد را اعراب قبیله ی تیم،قریه ی تیران (طران،تیران،طیران یا آهنگران از قرای حومه ی شهر اصفهان) در قرن دوم هجری نهادند و به سال 150 ه.ق در عهد منصور عباسی (136-158ه.ق) که پانزده قریه از حومه ی شهر جزو محلات داخلی افتاد (خضیب بن سلیم) برای توسعه ی مسجد دو پاره زمین بدو داد که به نام وی خصیب آباد، باز خواندنی و بعد از آن در سنه 226 ق به عهد خلافت معتصم (218-227ق) برای بار دوم (یحیی بن عبدالله بن مالک خزایی) مسجد را فراخ کرد.سپس در سنه ی 307 ق در عهد مقتدر عباسی (295-320) دو تن از رجال بزرگ اصفهان یکی (ابوعلی بن رستم) از شخصیت های معروف خاندان رستمی و دیگر احمد بن سرور بر وسعت و آبادانی مسجد بسیار بیفزاورند و از آن تاریخ تا کنون سلاطین و وزراء و امراء و رجال هر دوره بر خرافی و احداث متعلقّات و تعمیر و تزیین مسجد افزوده و هریک به نوبت خود اثری باقی گذاشتند.مهمترین آثارش یادگار عهد سلجوقی و خاصه (خواجه نظام الملک) طوسی متوفی به سال 485 ه.ق وزیر ملکشاه سلجوقی است که عمده تاسیسات و آثار جاودانی مسجد به همّت وی انجام گرفته و کتیبه ی کوفی آجری گنبد بزرگ جنوبی مسجد به نام آن خواجه بزرگ و کتیبه ی گنبد شمالی معروف به گنبد خاکی که تقلیدی از گنبد نظام الملک است.مورخ به سال 481 ق به نام (تاج الملک قمی ابوالغتایم) مرزبان بن حسن بن فیروز است که رقیب خواجه نظام الملک بود.(4)
قدیمی ترین تاریخی که تا کنون بر بناهای قدیمی اصفهان کشف شده تاریخ سال 481 ه.ق (1088 میلادی) است،این تاریخ در پایان کتیبه مدوری که گردن کوچکترین گنبد از دو گنبد سلجوقی مسجد کهن یعنی مسجد جمعه را آذین کرده،آمده است... نظر به این که قدیمی ترین بخش یک مسجد،عموماً شبستان محراب اصلی آن است و از سوی دیگر بنا به قول مشهوری که هنوز در اصفهان بر سر زبانهاست احداث این بنا به ملکشاه سلجوقی نسبت داده می شود و می توان بدون احتمال اشتباه افتخار برپایی پرآوازه ترین بنای ایران اسلامی را از آن این سلطان سلجوقی دانست.(5)بنا به اظهار برخی روایات،امام رضا (علیه السلام) در زیر قبّه ی شرقی این مسجد به نماز می ایستاده است که این خبر کاملاً مجول و ساختگی است زیرا این بنا حداقل در سال 400 ه.ق ساخته شده،در حالی که امام رضا (علیه السلام) از 148 تا 153 یا 203 ه.ق زیسته است.(6)
برخی نیز ساخت مسجد را کاملاً منتسب به اسلام و سبک عربی و در دوره عباسیان می دانند در حالی که امثال ابن حوقل،مقدسی،ناصر خسرو،فروخی،ابن اثیر و یاقوت از مسجد جمعه یهودیه که در محل مسجد جمعه کنونی اصفهان آن هم با دیوارهای پوشیده از آجر خام سخن گفته اند در حالی که بنای مدرسه ایرانی با صحنی دارای چهار ایوان و بر گرد آن غرفه ها و حجراتی چند با مسجد قدیمی ستون دار نوع عربی ترکیب نشده است.مسجد جمعه کنونی اصفهان که هسته ی اولیّه آن عمارت گنبدی منسوب به ملکشاه سلجوقی است،آمیخته ای مناسب از عناصر ایرانی و عربی نیست بلکه بنایی است صد در صد ایرانی.(7)

آندره گدار و مولفان کتاب آثار ایران معتقدند:

پر آوازه ترین پادشاه صفوی، یعنی شاه عباس اول،که علاقه فراوانی به عمران و آبادانی داشت،هیچ توجهی به مسجد جمعه نکرده است چرا که مسجد عتیق در آن زمان جزء اصفهان او نبوده است- آن گونه که (شاردن) حکایت می کند،مدّتی برآن شده بود که مصالح ساختمانی موجود در مسجد جمعه را برای برپایی مسجدی که در میدان بزرگ (نقش جهان) بنا می رسد،بکار ببرد،مسجدی که قصد داشت آن را مسجد جامع کند ولی بعدا از این تصمیم منصرف شد.تغییراتی که در بخش اعظم نما و ویژگیهای سلجوقی مسجد جمعه اصفهان داده شده بیشتر به دستور (اوزون حسن) انجام شده تا پادشاهان بعد از او یعنی شاهان صفوی.(8)مسجد جامع عتیق اصفهان،گوهری گران قدر از اصفهان کهن با تماشا گهی از هنر معماری ایران،آن سال که بیش از 14 قرن هنر معماری این مرز و بوم را در ضمیر خود پنهان نموده است و گویا هسته ی اولیّه ی آن،آتشکده ای از سده ی سوم یا چهارم میلادی گرفته است و در عهد خلفای عباسی تبدیل به مسجد شده است.
مسجد جامع با گستره ای برابر 23000 متر مربع بزرگترین مسجد ایران به شمار می رود.بنای نخستین هم چون دیگر مساجد اولیه با طراحی مستطیل شکل،شکل گرفته بوده که دارای شبستان های ستون داری پیرامون یک حیاط بزرگ بوده است.مقارن با زمامداری آل بویه،پیرامون حیاط شبستان ستون دار جدیدی می سازند که شکل ظاهری بنا را تغییر می دهد.ستوده های این دوره دارای تزیینات مارپیچی آجری و اشکال هندسی است.ورودی اصلی مسجد سر دری است که رو سوی بر آمدن خورشید دارد و بر جانب چپ و راست آن تبض اقتصاد شهر در بازار کهن اصفهان در حال تپیدن است.(9)پس از ورود به فضای راهرو،در سمت راست صفحه ی حکیم وجود دارد که دارای مقرنس کاری های آجری بسیار زیبایی است و نوید بازدید از گرد آوری کامل از هنر معماری را به بیننده می دهد.نوشته زیبای آن به خط ثلث بر روی گچ برجسته،تاریخ 996 ه.ق را نشان می دهد.دوران ساخت و ساز مسجد را می توان در شبستان کناری صفحه ی حکیم دید.(10)
مسجد جامع عتیق اصفهان در کل دارای یازده سر در ورودی است که کهن ترین آنها سر دری است که آجر نوشته ی آن سال 515 ه.ق را در بر دارد... دلیل بنای محراب های فراوان (14 محراب) در مسجد جامع عباسی،کاربری فضاها در فصل ها و ساعات روز و مناسبتهای مختلف است.هم چنین برخی از گروههای مذهبی یا اجتماعی ترجیح می داده اند به امام جماعت خویش اقتدا کنند،بنا براین وجود محرابهای زیاد تمامی امکانات را فراهم می کند.مسجد جامع عتیق در مجموع دارای 16 فضای شبستانی است که کهن ترین آنها شبستان ضلع شمال خاوری حیاط مسجد است.(11) این مسجد در حقیقت مجموعه ای از معماری ها و آثار هنری دوره های بعد از اسلام تاریخ ایران است و یادگار پادشاهان و وزیران ایرانی بعد از اسلام را در بر دارد،بنابراین تحوّل های معماری دوره های اسلامی تاریخ ایران را در هزار سال امین بخوبی می توان در آن مطالعه نمود.(12)
به نظر استاد هنرفر،در مورد این مسجد،تذکر چند نکته لازم به نظر می آید که عبارتند از:
1.بعضی از بازدیدکنندگان بناهای تاریخی اصفهان،تصور کرده اند که دو گنبد شمالی و جنوبی مسجد جمعه در اصل آتشکده بوده و بدیهی است که این اشتباه از آنجا ناشی شده که سبک ساختمان گنبدهای نظام الملک و تاج الملک در جنوب و شمال مسجد از سبک معابد ایرانی در دوره ساسانیان اقتباس شده است.در قرون اولیه اسلامی که ایرانیان بتدریج به دین اسلام گرویدند به فکر ساختن مسجد با شکوه افتادند و چون قرنها در ساختن بناها و عمارت های مختلف سابقه داشتند،مساجد را به سبک معماری اصیل ایران ساختند و تزیین کردند به این جهت از نظر سبک شباهت زیادی بین مساجد اولیه و معابد دوره ی ساسانی موجود است و همین کیفیت در نظر اول تولید اشتباه می کند.
2.در آثار تاریخی موجود مسجد جمعه اصفهان غیر از سبک های مختلف معماری،انواع خطوط کوفی،ثلث و بنایی و نستعلیق را هم می توان مطالعه نمود.
3.مسجد جمعه دارای درهای متعدد است ولی از همه آنها جالب تر،در شمال شرقی مسجد و قدیمی ترین سر در مسجد مورّخ به سال 515 هجری است و کتیبه ی کوفی سر در،که خوشبختانه قسمت بیشتر آن باقی مانده است،از تعمیرات مسجد پس از آتش سوزی و حریقی که به وسیله ی اسماعیلیه در آن صورت گرفته،حکایت می کند و بعد سر در باشکوه دیگری است که جنب گنبد تاج الملک واقع شده و از الحاقات دوره محمود شاه آل مظفر و مورّخ به سال 768 هجری است.
4.ساختمان روی حوض وسط مسجد در دوران سلطنت شاه محمد خدابنده صفوی،پدر شاه عباس اول،به وسیله ی شخصی به نام (یوسف آقا) بنا شده است.(13)

فهرست پی نوشت ها:

1. همایی،علام و استاد جلال الدین: کتاب تاریخ اصفهان،موسسه نشر هما،چاپ اول 1384،ص216
2. همایی،علام و استاد جلال الدین: همان،ص217 به نقل از کتاب اصفهان،حافظ ابونعیم،ج1
3. همایی،علام و استاد جلال الدین:همان،ص217 به نقل از انتساب سمعاتی ذیل جروآن
4. همایی،علام و استاد جلال الدین: همان،ص218
5. گدار،آندره و دیگران: آثار ایران،ترجمه ابوالحسن سرو مقدم،انتشارات بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی،1368،صفحات 38 و 39
6. گدار،آندره و دیگران: همان،ص39
7. گدار،آندره و دیگران: همان،ص40 به نقل از:دایره المعارف اسلامی،ج3،واژه مسجد،ص431
8. گدار،آندره و دیگران: همان،ص79
9. قاسمی،منصور: اصفهان،این همه هست،این همه نیست،انتشارات نقش خورشید،چاپ اول،1385،ص42
10. قاسمی،منصور: همان،ص43 به بعد جهت توضیحات بیشتر مراجعه شود
11. قاسمی،منصور: همان،ص46
12. هنرفر،لطف الله: اصفهان،شرکت انتشارات علمی و فرهنگی،تهران،1383،چاپ سوم،ص129
13. هنرفر،لطف الله: همان،صص 132 و 133

فهرست منابع:

1. قاسمی،منصور: اصفهان،این همه هست،این همه نیست،انتشارات نقش خورشید،چاپ اول،1385
2. گدار،آندره و دیگران: آثار ایران،ترجمه ابوالحسن سرو مقدم،انتشارات آستان قدس رضوی،1368
3. همایی،علام و استاد جلال الدین: کتاب تاریخ اصفهان،موسسه نشر هما،چاپ اول، 1384
4. هنرفر،لطف الله: اصفهان،شرکت انتشارات علمی و فرهنگی،تهران،1383