تئوْدوْسیوس بیتونیایی

[teodosius-e bituniā-i]
Theodosius of Bithynia
(ت. بیتونیا، ربع آخر قرن هشتم یا ربع اول قرن نهم ق. هـ/ نیمه‌ی دوم قرن دوم ق م)، ریاضیات، نجوم.
تئوْدوْسیوس [ضبط اسلامی، ثاوذوسیوس] نویسنده‌ی كتاب Sphaerics («كتاب كرات»)، كتابی درسی در باب هندسه‌ی كره، و چند اثر كوچكتر درباره‌ی اخترشناسی و اختربینی بود. استرابوْن، ضمن عرضه كردن فهرستی از بیتونیاییهای شایان توجه در زمینه‌های مختلف، از «اَبَرخُس، تئوْدوْسیوس و پسرانش، ریاضیدانان» یاد می‌كند. (1) ویتروویوس از تئوْدوْسیوس به عنوان مخترع ساعتی آفتابی كه مناسب هر ناحیه است نام می‌برد. (2)اشاره‌های استرابوْن معمولاً به ترتیب زمانی و در موضوعهای خاص مربوط به هریك از آنها است؛ و چون ابرخس در 748ق هـ. در اوج زندگی علمی خویش بود، در حالی كه استرابوْن و ویتروویوس، هر دو، در آغاز دوران ظهور مسیح شكوفا شدند، پس این گفته‌ها باید به شخص واحدی اشاره داشته باشند، و محتملاً دارند. این اظهارات با این واقعیت كه منلائوس (شكوفایی، 522ق. هـ) از تئوْدوْسیوس به عنوان نویسنده‌ی «كتاب كرات» با نام یاد می‌كند هماهنگ است. برای آنكه پسران تئوْدوْسیوس آن قدر وقت داشته بوده باشند تا با استحقاق، پیش از استرابوْن، ریاضیدان شناخته شوند، تئوْدوْسیوس را به احتمال قوی می‌توان معاصر جوانتر ابرخس دانست كه بین سالهای 721 تا 771 ق هـ. چشم به جهان گشود، و دامن عمر را تا سده‌ی هفتم ق ه. گسترد؛ درواقع بعید می‌نماید كه اثری چون «كتاب كرات» مدتی دراز پس از آنكه ابرخس مثلثات كروی را ابداع كرد نگاشته شده باشد، زیرا كه ابداع مثلثات كروی آن اثر را كهنه و مهجور جلوه گر می‌سازد.
با این همه، اشاره یا اشارات فوق العاده ناموثق واژگان سودا سردرگمی پدید آورده است. بخش مورد اشارات چنین است:
تئوْدوْسیوس فیلسوف «كتاب كرات» را در سه دفتر، شرحی بر فصل مربوط به تئوداس، «درباره‌ی شبها و روزها» در دو دفتر، شرحی بر «روش »ارشمیدس، «وصف خانه‌ها» در سه دفتر، «فصول شكاكان»، آثاری در اختربینی، و «درباره‌ی مسكنها» نگاشته است. وی شعرهائی در وصف بهار سروده و آثاری از نوع دیگر نیز تصنیف كرده است. او از مردم طرابلس بود. (3)
محتمل می‌نماید كه در عبارت نخست این بخش نویسنده‌ی «كتاب كرات» با فیلسوف شكاكی كه بعداً می‌زیسته است خلط شده باشد، زیرا كه تئوداس در سده‌ی دوم میلادی شكوفا شد؛ (4) و این احتمال نیز هست كه عبارتهای دوم و سوم اشاره‌ای جداگانه به تئوْدوْسیوس سومی باشد. به هر حال موضوع قابل اعتنا نبود اگر جمله سوم موجب این عقیده نشده بود كه نویسنده‌ی «كتاب كرات» در طرابلس فنیقیه به دنیا آمده بوده است، و تا این اواخر، تقریباً در همه‌ی چاپها، از او به عنوان تئوْدوْسیوس طرابلسی نام برده شده است. (5)
علم كرات، یا هندسه‌ی كره، موردنیاز نجوم بود و یونانیان قدیم آن را بیشتر شاخه‌ای از نجوم بشمار می‌آوردند تا شاخه‌ای از هندسه. درواقع، فیثاغوریان نجوم را «علم كرات» می‌نامیدند؛ و دفترهای دوازدهم و سیزدهم حجم سنجی مربوط به «اصولِ» اقلیدس، كه به محاط كردن اجسام منتظم در كره رهنمون می‌شوند، درباره‌ی هندسه‌ی كره چیزی فراتر از اثبات این حكم ندارند كه حجم كره‌ها بر نسبت سه برابر اقطار آنها است. اقلیدس این موضوع را در Phaenomena («نمودها»)ی خود بررسی كرد، و درست پیش از وی آوتوْلوكوس در كتاب «درباره‌ی كره‌ی متحرك» خود به این موضوع پرداخته بود. از مقایسه‌ی گزاره‌هایی كه اقلیدس و آوتوْلوكوس نقل قول كرده یا خود وضع كرده‌اند می‌توان نتیجه گرفت كه بخش اعظم «كتاب كرات» تئوْدوْسیوس از چند كتاب درسی پیش از اقلیدس، كه بعضی حدس زده‌اند كه ائودوْكسوس نگارنده‌ی آنها بوده، مایه گرفته است. (6) در این كتاب چیزی كه بتوان آن را به معنی دقیق كلمه «مثلثات»نامیده وجود ندارد، اگرچه تئوْدوْسیوس در دفتر سوم، 11، معادل فوْرمول tan a=sin b tan A را برای مثلث كروی راست گوشه كه بر C عمود است به اثبات می‌رساند.
از چند اثر دیگری كه سودا از آنها نام برده است دو اثر باقی مانده‌اند: یكی «درباره‌ی ‌مسكنها»، كه در آن به پدیده‌هائی پرداخته می‌شود كه بر اثر گردش زمین پدید می‌آیند، بویژه بخشهائی از آسمان كه برای ساكنان مناطق مختلف قابل رؤیتند. دیگری كتاب «درباره‌ی روزها و شبها»، كه به مطالعه‌ی قوسی از دایرةالبروج می‌پردازد كه خورشید آن را طی می‌كند. موضوع آن مشخص كردن شرایطی است كه باید صادق باشند تا انقلابهای تابستانی و زمستانی در نصف النهار در مكان معینی رخ دهد و شب و روز واقعاً در اعتدال بهاری و پاییزی مساوی شوند.
یكی از دلایل باقی ماندن این آثار باید این باشد كه در مجموعه‌ای كه - پاپوس گرد آورده- و آن را، در مقابل «نجوم كبیر» یا مجسطی - بطلمیوس، «نجوم صغیر» (7) نام نهاده است- گنجانده شده بودند. پاپوش بر «كتاب كرات» و «درباره‌ی شبها و روزها» حاشیه‌های مبسوطی نیز نوشت. (8) این هر سه اثر نزدیك به اواخر ربع سوم سده‌ی سوم /اواخر سده‌ی نهم به عربی ترجمه شدند. (9) ترجمه‌ی عربی «كتاب كرات» تا جلد دوم، فصل پنجم، توسط قسطا بن لوقا و بقیه توسط ثابت بن قرّه انجام گرفته است. «كتاب كرات» در سده‌ی پنجم یا ششم/ دوازدهم به همت پلاتوْوی تیووْلیایی و ژرارِ كرموْنایی از عربی به لاتینی برگردانده شد.
دلیلی برای تردید نیست كه تئوْدوْسیوسی كه «كتاب كرات» را نوشته‌ی مؤلف شرح «روش» ارشمیدس، كه واژگان سودا از آن نام برده، نیز بوده باشد، زیرا كه موضوع كتابها متشابه است. شاید بتوان پذیرفت كه وی آثاری درباره‌ی اختربینی نیز داشته است. وسوسه‌ی این فكر در ذهن بیدار می‌شود كه شاید @ یا «وصف خانه‌ها»، كه در سودا از آن یاد شده است، «خانه‌های (منازل) سیارات» باشد؛ اما اصطلاح اخیر همواره @ است نه @. باید آن را اثری مربوط به معماری شمرد، كه احتمالاً به قلم نویسنده‌ی «علم كرات» بوده است. آثار دیگری را كه در سودا از آنها یاد شده است باید از شخص دیگری به همین نام دانست. كشف ساعت آفتابی مناسب برای همه جا- @- به توسط تئوْدوْسیوس ممكن است در كتابی ثبت شده بوده باشد، ولی از آن هیچ نمی‌دانیم.

كتابشناسی

یكم. كارهای اصلی.

سه اثر بجامانده از تئوْدوْسیوس در بسیاری از نسخه‌های خطی، كه مهمترینشان Codex Vaticanus Graecus 204 (سده‌ی دهم) است، موجود است. Sphaerics نخستین بار در چاپی لاتینی كه از عربی ترجمه شده بود انتشار یافت (ونیز، 1518)، و به دنبال آن چاپ لاتینی فوْگلین كه باز هم از عربی برگرفته شده بود، منتشر شد. (وین، 1529). editio princeps متن یونانی (همراه با ترجمه‌ی لاتینی) همان Theodosii Tripolitae Sphaericorum libri tres است، از ژ. پنا (پاریس، 1558). ویراستاران بعدی عبارتند از ف. مائوروْلیكو (مسینا، 1558؛ فقط ترجمه‌ی لاتینی)؛ ك. دازوپوْدیوس (استراسبورگ، 1572؛ متنها فقط به یونانی و لاتینی)؛ ك. كلاویوس (رم، 1586؛ فقط ترجمه‌ی لاتینی، همراه با آثاری از خودش)؛ ی. آئوریا (رم، 1587)؛ م. مِرسن (پاریس، 1644)؛ ش. دِشال (لیوْن، 1674)؛ ا. بَروْ (لندن، 1675)؛ ج. هانت (آكسفرد، 1707)؛ ا. نیتسه (برلین، 1852). چاپ قطعی این اثر عبارت است از «Theodosius Tripolites Sphaerica»، از ی. ل. هایبرگ، در AGWA، 19، شماره‌ی 3 (1927)، كه مشتمل است بر یادداشتهایی بر نسخه‌های خطی (یك-پانزده)، متن همراه با ترجمه‌ی لاتینی (165-1)، و حاشیه‌ها (166-199).
متنهای یونانی On Habitations و On Days and Nights دازوپوْدیوس در چاپ خود (استراسبورگ، 1572) گنجانید و ترجمه‌های لاتینی دو متن به همت ی. آئوریا (رم، بترتیب در 1578 و 1591) انتشار یافتند، اما متنهای یونانی تا قبل از چاپ قطعی اثر زیر منتشر نشدند:
«Theodosii De habitationbus liber De diebus et noctibus libri duo»، از ر. فِشت، در AGEG، 19، شماره‌ی 4 (1927)، كه مشتمل است بر یادداشتها (1-12)، متن و ترجمه‌ی لاتینی On Habitations (13-43)، حاشیه بر Habitations (44-52)، متن و ترجمه‌ی لاتینی On Days and Nights (53-155)، و حاشیه بر Days and Nights (156-176). حاشیه‌ها ابتدا توسط ف. هولچ در مقاله‌ی «Scholien zur Spharik des Theodosios»، در APSGW، 10، شماره‌ی 5 (1887) بچاپ رسیدند.
ترجمه‌ای آلمانی از Sphaerics موجود است با عنوان Die Sphärik des Theodosios، از ا. نیتسه (اشترالزونت، 1826). ترجمه‌هایی به فرانسوی وجود دارند به قلم د. آنریوْن (پاریس، 1615)، ژ. ب. دوئامل (پاریس، 1660)؛ و پوْل وِر اِ كه، با عنوان Theodose de Tripoli:Les spheriques (پاریس، بروژ، 1927).

دوم. خواندنیهای فرعی..

سودمندترین مطالب درباره‌ی تئوْدوْسیوس عبارتند از A History of Greek Mathematics، از تامس هیث (آكسفرد، 1921)، دوم، 245-252؛ مقدمه‌ی لاتینی بر چاپ ر. فشت (- بالا)، 1-12؛ و «Theodosius 5»، از ك. تسیگلر، در Real Encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft، از پاولی ویسوْوا، پنجم، ستونهای 1930-1935. منابع دیگر كه به ترتیب تاریخ تنظیم شده‌اند، بدین قرارند: Über die Sphärik des Theodosios، از آ. نوْك (كارلسروهه، 1847)؛ «Die Sphärik des Theopdosios und einige unedierte Texte»، از ف. هولچ، در BSGW (1885)؛ «Remaniement des Sphériques de Théodose par Jahia ibn Muhammed ibn abi Schukr al-Maghrab I al-Andalus i»، از ر. كارادوْووْ، در JAsi، 17 (1891)، 287-295؛ Recherches sur l`histoire de lastronomie ancienne، از پ. تانری (پاریس، 1893)، 36-37؛ و «Studien über Menelaos Sphärik:Beitrage zur Geschichte des Spharik und Trigonometrie der Griechen»، از آ. آ. بیوْرنبوْ، در AGMW، 14 (1902)، 64-65؛ و «Über zwei mathematische Handschriften»، از همو، در BMat، 3 (1902)، 63-75.

پی‌نوشت‌ها:

1. «جغرافیا»، از استرابوْن، دوازدهم، 4، 9c566. ویرایش و چاپ مای نكه، (لایپ تسیش، 1853)، دوم، 795، 13-14.
2. De architectura («در معماری»)، از ویتروویوس، نهم، 8، 1،‌ویرایش و چاپ ف. كروْن (لایپ تسیش، 1912)، 218. 7.
3. واژگان سودا، زیرعنوان @، چاپ آدا آدلر (لایپ تسیش، 1931) 143θو 142θ، ص 693.
4. Vita philosophorum، «زندگی فیلسوفان»، از دیوْگنس لائرتیوس، نهم، 116، چاپ هـ. لانگ (آكسفرد، 1964)، دوم، 493. 14. بنابر گفته‌ی دیوْگنس، او پنجمین فیلسوف شكاك بعد از آینسیدموس بود كه در زمان كیكروْ (سیسروْن) شكفته شد.
5. حتی در چاپ قطعی ی. ل. هایبرگ (1927) عنوان «كتاب كرات تئوْدوْسیوس طرابلسی» آمده است؛ ولی در نخستین مدخل از غلطنامه‌ی آن (ص 16) آمده است كه «طرابلسی را در همه جا حذف كنید. »
6. بی گمان این گزاره‌ها در «كتاب كرات»، ماقبل اقلیدسی هستند: كتاب یكم، گزاره‌های 1،2، 3، 5، 8، 9، 10، 12، 15، 17، 18، 19، 20؛ كتاب سوم گزاره‌ی 2.
7. @ مجموعه‌ی ریاضی، از پاپوس، ششم؛ Pappi Alexandrini Collections quae supersunt، ویراسته‌ی ف. هولچ، دوم (برلین، 1877)، 475.
8. كتاب كرات، همان؛ ششم، 1-33، گزاره‌های 1-26، ویراسته‌ی ف. هولچ، 475-519؛ «درباره‌ی شبها و روزها»، همان، ششم 48-68، گزاره‌های 30-36، ویراسته‌ی ف. هولچ، دوم، 530-555.
9. De auctorum Graecorum versionibus et commentariis Syriacis Arabicis etc، از هـ. ونریش (لایپ تسیش، 1842)، 206؛ Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke، از هـ. زورتر (لایپ تسیش، 1900)، 41.

منبع مقاله :
گیلیپسی، چارلز كولستون، (1387)، زندگینامه‌ی علمی دانشوران، ترجمه احمد آرام...[ و دیگران]، تهران: شركت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول