قرآن و دهكده جهانی
منبع: مجله پرسمان
در جهان پیشرفته، با توجه به گستردگی اطلاعات و تجربیات بشری، قرآن چه نقشی میتواند در زندگی بشری و دهكده جهانی ایفا كند؟
نقش قرآن در زندگی بشری در ابعاد مختلف فردی، اجتماعی و حتی بینالمللی، قابل دقت و بررسی است كه به طور مختصر به بعضی از آنها اشاره میشود:
1. انسان، نیازمند ارتباط مستقیم با آفریننده و هستیبخش خود است. این ارتباط اگر چه از طریق مناجات و رازگویی درونی و قلبی انجام میگیرد، اما دسترسی به كلمات خود خداوند، بسیار لذتبخش و اطمینانآور است؛ چنان كه اقبال لاهوری گفته است: «اگر میخواهی خدا با تو سخن بگوید، قرآن بخوان».
این ویژگی، به طور كامل، تنها برای قرآن مجید باقی مانده است و هیچ كتاب آسمانی دیگری چنین جایگاهی ندارد.
2. انسان نیازمند قانونی مدون از سوی خداوند و مرشد و مرادی جاودان است تا از سبیل به صراط مستقیم دست یازد و از گزند وسوسههای درونی و بیرونی در امان بماند. قرآن كتاب هدایت انسان به سوی رستگاری و رستن از بندهای جاهلیت كهن و مدرن است؛ «الم، ذالك الكتاب لا ریب فیه هدی للمتقین».
3. انسان در تكاپو و جستوجوی آگاهیهای صحیح و معارف بلند و پرمعناست؛ البته با استفاده از تجربیات بشری و تلاشهای علمی، به بسیاری از آگاهیها میتوان دست یافت؛ اما برای اطمینان به درستی یافتههای خود و آگاهی به آن چه برای او دست نایافتنی است، نیاز به یك منبع اصیل و غنی بسیار محسوس است، چنان كه امام راحل میفرماید: «اگر قرآن نبود، درهای معرفت بر ما بسته بود».
در میان كتابهای آسمانی و دست نوشتههای بشری، قرآن مجید در این باره، جایگاه ممتازی دارد. تعریفی كه قرآن از انسان دارد (انِّی جاعِلٌ فی الارضِ خلیفةً)1 و تعریفی كه قرآن از خداوند ارائه كرده است (لیس كمِثلهِ شَیء)2 و نیز بیان صفات جمال و جلال و تعریفی كه از نظام هستی و حیات و شعور همگانی موجودات ارائه داده (و اِن مِن شیء الاّ یُسَبِّح بحمده)3 و تعریفی كه از پیوستگی و هماهنگی منظم همه كرات، افلاك، زمین و آسمان دارد (و الشمس و ضحاها و القمرِ اذا تلاها و النهارِ اذا جلاّها و اللیلِ اذا یغشاها...)4 و...، نیازمندی جامعه بشری و پویندگان راه حق و حقیقت را به این كتاب آسمانی ضروری ساخته است؛ زیرا بعضی از دانشها به جز از طریق قرآن، برای بشر، قابل دستیابی نیست: «...و یُعلمُكُم ما لم تكونوا تعلمون؛ و آن چه را نمیدانستید به شما یاد میدهد...».5
از جمله آگاهیهایی كه به جز از طریق قرآن راهی برای دریافت آن نیست، آگاهی درباره جهان پس از مرگ و جزئیات جهان آخرت است؛ زیرا هیچكدام از افراد بشر، تجربه تكرار و رفت و آمد آن را ندارند و درك بشری، هیچگونه سابقه ذهنی از آن ندارد؛ در حالی كه در سوره «واقعه»، «صافات»، «مرسلات» و... صحنه قیامت به تصویر كشیده شده است.
4. نقش برجسته دیگر قرآن این است كه از سابقه تاریخ بشر، خبرهای درست و مطابق واقع را نقل كرده و سرگذشت پیامبران و محتوای پیام آنان را - بدون هیچگونه تحریف - به جامعه بشری عرضه كرده است. ازاینرو، قرآن حتی بر پیروان تورات و انجیل، منّت شایان توجهی دارد كه چهره پیامبران بنیاسرائیل را به درستی معرفی كرده و حضرت موسی، عیسی، زكریا و... را آن گونه كه بودهاند - به دور از هر گونه تهمت و توهینی - شناسانده و نقشه تحریفگران و دسیسهگران را نقش بر آب ساخته است. قرآن مجید در این باره میفرماید: «و اذ قال اللهُ یا عیسی ابن مریم اَ اَنت قلتَ للناسِ اتخِذونی و امّی الهَینِ مِن دون الله قال سبحانك ما یكون لی اَن اَقولَ ما لیس لی بحقّ؛ و هنگامی كه خداوند گفت: ای عیسی پسر مریم! آیا تو به مردم گفتی كه من و مادرم را همچون دو خدا به جای خداوند بپرستید؟ گفت: منزّهی تو! مرا نشاید كه چیزی را كه حق نیست بگویم».6
5. نقش برجسته دیگر قرآن برای جامعه بشری این است كه ظرفیت جهان شمولی دارد و پیامهای آن برای تمام مصلحان جهان و حافظان حقوق بشر، قابل اعتنا و كاربردی است. تكیه بر نقاط مشترك پیروان ادیان آسمانی و پایبندی به اصول انسانی (عدالتگستری، امانتداری و...)، تلاش برای ریشهكنی هر گونه ناهنجاری، ناپاكی و اختلاف و مخالفت با حق و درستی و... همگی شاخصهایی است كه ظرفیت جهان شمولی قرآن را به نمایش گذاشته است. آیات فراخوان قرآن، همچون تابلوی درخشندهای، تمامی اصلاحگران و حقگرایان را به سوی محور وحدت و پاكی، به دور از هر گونه تعصب و خودخواهی دعوت كرده است؛ «قل یا اَهل الكتاب تعالَوْا الی كلمةٍ سَواءٍ بیننا و بینكم اَلاّ نعبدَ اِلاّ الله و لا نشركَ به شیئاً و لا یتّخذ بعضُنا بعضاً اَرباباً من دون الله؛ بگو: ای اهل كتاب! بیایید بر سر سخنی كه میان ما و شما یكسان است، بایستیم [و آن این [كه جز خدا را نپرستیم و چیزی را شریك او نگردانیم و برخی از ما بعضی دیگر را به جای خدا به خدایی نگیرد».8
نقش قرآن در زندگی بشری در ابعاد مختلف فردی، اجتماعی و حتی بینالمللی، قابل دقت و بررسی است كه به طور مختصر به بعضی از آنها اشاره میشود:
1. انسان، نیازمند ارتباط مستقیم با آفریننده و هستیبخش خود است. این ارتباط اگر چه از طریق مناجات و رازگویی درونی و قلبی انجام میگیرد، اما دسترسی به كلمات خود خداوند، بسیار لذتبخش و اطمینانآور است؛ چنان كه اقبال لاهوری گفته است: «اگر میخواهی خدا با تو سخن بگوید، قرآن بخوان».
این ویژگی، به طور كامل، تنها برای قرآن مجید باقی مانده است و هیچ كتاب آسمانی دیگری چنین جایگاهی ندارد.
2. انسان نیازمند قانونی مدون از سوی خداوند و مرشد و مرادی جاودان است تا از سبیل به صراط مستقیم دست یازد و از گزند وسوسههای درونی و بیرونی در امان بماند. قرآن كتاب هدایت انسان به سوی رستگاری و رستن از بندهای جاهلیت كهن و مدرن است؛ «الم، ذالك الكتاب لا ریب فیه هدی للمتقین».
3. انسان در تكاپو و جستوجوی آگاهیهای صحیح و معارف بلند و پرمعناست؛ البته با استفاده از تجربیات بشری و تلاشهای علمی، به بسیاری از آگاهیها میتوان دست یافت؛ اما برای اطمینان به درستی یافتههای خود و آگاهی به آن چه برای او دست نایافتنی است، نیاز به یك منبع اصیل و غنی بسیار محسوس است، چنان كه امام راحل میفرماید: «اگر قرآن نبود، درهای معرفت بر ما بسته بود».
در میان كتابهای آسمانی و دست نوشتههای بشری، قرآن مجید در این باره، جایگاه ممتازی دارد. تعریفی كه قرآن از انسان دارد (انِّی جاعِلٌ فی الارضِ خلیفةً)1 و تعریفی كه قرآن از خداوند ارائه كرده است (لیس كمِثلهِ شَیء)2 و نیز بیان صفات جمال و جلال و تعریفی كه از نظام هستی و حیات و شعور همگانی موجودات ارائه داده (و اِن مِن شیء الاّ یُسَبِّح بحمده)3 و تعریفی كه از پیوستگی و هماهنگی منظم همه كرات، افلاك، زمین و آسمان دارد (و الشمس و ضحاها و القمرِ اذا تلاها و النهارِ اذا جلاّها و اللیلِ اذا یغشاها...)4 و...، نیازمندی جامعه بشری و پویندگان راه حق و حقیقت را به این كتاب آسمانی ضروری ساخته است؛ زیرا بعضی از دانشها به جز از طریق قرآن، برای بشر، قابل دستیابی نیست: «...و یُعلمُكُم ما لم تكونوا تعلمون؛ و آن چه را نمیدانستید به شما یاد میدهد...».5
از جمله آگاهیهایی كه به جز از طریق قرآن راهی برای دریافت آن نیست، آگاهی درباره جهان پس از مرگ و جزئیات جهان آخرت است؛ زیرا هیچكدام از افراد بشر، تجربه تكرار و رفت و آمد آن را ندارند و درك بشری، هیچگونه سابقه ذهنی از آن ندارد؛ در حالی كه در سوره «واقعه»، «صافات»، «مرسلات» و... صحنه قیامت به تصویر كشیده شده است.
4. نقش برجسته دیگر قرآن این است كه از سابقه تاریخ بشر، خبرهای درست و مطابق واقع را نقل كرده و سرگذشت پیامبران و محتوای پیام آنان را - بدون هیچگونه تحریف - به جامعه بشری عرضه كرده است. ازاینرو، قرآن حتی بر پیروان تورات و انجیل، منّت شایان توجهی دارد كه چهره پیامبران بنیاسرائیل را به درستی معرفی كرده و حضرت موسی، عیسی، زكریا و... را آن گونه كه بودهاند - به دور از هر گونه تهمت و توهینی - شناسانده و نقشه تحریفگران و دسیسهگران را نقش بر آب ساخته است. قرآن مجید در این باره میفرماید: «و اذ قال اللهُ یا عیسی ابن مریم اَ اَنت قلتَ للناسِ اتخِذونی و امّی الهَینِ مِن دون الله قال سبحانك ما یكون لی اَن اَقولَ ما لیس لی بحقّ؛ و هنگامی كه خداوند گفت: ای عیسی پسر مریم! آیا تو به مردم گفتی كه من و مادرم را همچون دو خدا به جای خداوند بپرستید؟ گفت: منزّهی تو! مرا نشاید كه چیزی را كه حق نیست بگویم».6
5. نقش برجسته دیگر قرآن برای جامعه بشری این است كه ظرفیت جهان شمولی دارد و پیامهای آن برای تمام مصلحان جهان و حافظان حقوق بشر، قابل اعتنا و كاربردی است. تكیه بر نقاط مشترك پیروان ادیان آسمانی و پایبندی به اصول انسانی (عدالتگستری، امانتداری و...)، تلاش برای ریشهكنی هر گونه ناهنجاری، ناپاكی و اختلاف و مخالفت با حق و درستی و... همگی شاخصهایی است كه ظرفیت جهان شمولی قرآن را به نمایش گذاشته است. آیات فراخوان قرآن، همچون تابلوی درخشندهای، تمامی اصلاحگران و حقگرایان را به سوی محور وحدت و پاكی، به دور از هر گونه تعصب و خودخواهی دعوت كرده است؛ «قل یا اَهل الكتاب تعالَوْا الی كلمةٍ سَواءٍ بیننا و بینكم اَلاّ نعبدَ اِلاّ الله و لا نشركَ به شیئاً و لا یتّخذ بعضُنا بعضاً اَرباباً من دون الله؛ بگو: ای اهل كتاب! بیایید بر سر سخنی كه میان ما و شما یكسان است، بایستیم [و آن این [كه جز خدا را نپرستیم و چیزی را شریك او نگردانیم و برخی از ما بعضی دیگر را به جای خدا به خدایی نگیرد».8
پی نوشت
1. بقره (2) آیه 30.
2. شوری (43) آیه 11.
3. رعد (13) آیه 13.
4. شمس (91).
5. بقره (2) آیه 151.
6. مائده (5) آیه 116.
7. آل عمران (3) آیه 64.
8. برای آگاهی بیشتر ر.ك: محمدحسین طباطبایی، قرآن در اسلام؛ عبدالله جوادی آملی، قرآن در قرآن؛ عبدالله جوادی آملی، انتظار بشر از دین؛ محمدتقی مدرسی، مباحثی پیرامون معارف قرآن كریم؛ محمد غزالی، نقش قرآن در جهان معاصر.
