سیاست فرهنگی و رسانه‌های دیداری و شنیداری در کوبا

جایگاه صنعت فرهنگی در خط مشی توسعه

فرهنگی کی؟ برای چه کسی؟ با کدام هدف؟
کوبا در گذشته کشوری بود مورد تهاجم الگوهای خارجی‌ای که توسط تبلیغات تجاری القا شده بود. آلودگی معانی و تقلب در زبان موجب آغاز مبارزات سال 1950 شد که هر چند تأثیر زیادی نداشت، به علت مخالفت برخی بخشها با فساد ناشی از نفوذ مرامی - فرهنگی اهمیت دارد.
در جمهوری تحت حاکمیت نو استعمار، بویژه پس از ورود تلویزیون در سال 1950، یک صنعت خرده فرهنگی شروع به رشد کرد که هدایت آن را مؤسسات تبلیغاتی و شرکتهای فراملی بر عهده داشتند. رسانه‌های گروهی بزرگ به صورت تولید کنندگان گونه‌های فرهنگی، مد، شیوه‌ها و عادات مصرف و رفتار اجتماعی‌ای درآمدند، که هدف اصلی آن افزایش رقابت اجتماعی و تجاری، حفظ وضع موجود و ارزشهای فردی مبتنی بر نظریه‌های «جریان آزاد» و «بازار آزاد» بود.
این فرآیند با شرایط تجاری نابرابر و اتکا به بازار هماهنگی داشت و از طریق رابطه‌ی سلطه گرانه، بازتابی از گرایشهای بین المللی بود. پس از تحولات 1959 جستجو برای یافتن هویت خود در چارچوب راهبرد کلی توسعه، بدون رویارویی با مخالفت شدید شرکتهای خصوصی تجاری، مؤسسات تبلیغاتی و شرکتهای فراملی صورت نگرفت.
طی سالهای نخست تغییر شکل اجتماعی در کوبا، دو اندیشه‌ی کاملاً متضاد به برخورد با یکدیگر پرداختند: الف) تجاری کردن فرهنگ با ارائه‌ی تصویری نادرست با انگیزه‌ی کسب بیشترین سود که به عنوان عامل الگوهای خارجی طرح ریزی شده باشد. ب) اشاعه‌ی فرهنگ دارای طبیعت جهانی و انسان دوستانه، که قادر به انعکاس خصوصیات فردی خود مردم و کمک به تشکیل جامعه‌ای جدید باشد.
ویژگی‌های کلی این نگرش که بیشتر به سمت آموزش متمایل بود تا سرگرمی، و بیشتر به سمت ضروریات گرایش داشت تا عادت به مصرف که تنها در دسترس نخبگان مرفه قرار داشت، سنگ بنای یک ساختار نوین فرهنگی را گذاشت که در نتیجه‌ی رابطه‌ی فزاینده با بخشهای آموزش و ارتباطات به گونه‌ای سالم تحکیم شده بود.

صنعت فرهنگی در کوبا؛ حقایق و ارقام

توسعه‌ی فرهنگی در کوبا عمدتاً مبتنی بر پیشرفت مداوم در امر آموزش است.
از هر ده نفر جمعیت کشور چهار نفر دست اندرکار آموزش در سطوح گوناگونند. بودجه‌ی آموزش ملی دوازده برابر شده است. بیش از 650 هزار دارنده‌ی بورس تحصیلی وجود دارد. 98 درصد کودکان به مدرسه می‌روند و درصد ناچیزی آن را به اتمام نمی‌رسانند. هدف از این تلاش تضمین حق مردم در برخورداری از دانش و فرهنگ به طور اعم و نسل جوان به طور اخص می‌باشد.
پایه‌های نهادی مجتمع فرهنگی کوبا در فاصله‌ی چهارساله‌ی میان 1959 تا 63 در گرماگرم مبارزه‌ی طبقاتی پرشور و تشدید فشار و تجاوز خارجی، شالوده ریزی شد. در این فاصله‌ی کوتاه، خانه‌ی آمریکا که وظیفه‌ی آن ارتباط فرهنگی با کشورهای قاره‌ی آمریکا است، مؤسسه‌ی کوبایی هنر و صنعت فیلم و سینما، شورای ملی فرهنگ، اتحادیه‌ی هنرمندان و نویسندگان کوبا، کمیسیون ملی موزه‌ها و بناهای تاریخی، شرکت تدوین و ضبط موسیقی، تئاتر غنایی ملی، باله‌ی ملی کوبا، مجتمع رقصهای محلی و مجتمع فرهنگ عامه ملی، ارکستر سمفونیک ملی و مجموعه کر ملی تجدید سازمان و جنبش ترابادورس نوین ایجاد شد و بالاخره در سال 1976 وزارت فرهنگ به منظور حصول اطمینان از همکاری اکثر این مؤسسات با یکدیگر و اجرای سیاست فرهنگی، تأسیس شد.
صنعت سینما، کار خود را از صفر شروع کرد. این صنعت با راه حلهای خود که توسط جریانهای جهانی غنی گردید، به صورت یک عامل فرهنگی مهم درآمد. تا سال 1978، 100 فیلم بلند، 650 فیلم متوسط و 950 فیلم اخبارِ هفته و 150 کارتون (پویانما) ساخته شده بود که بیش از 200 جایزه در جشنواره‌های بین المللی نصیب خود ساختند. در کشوری که کل جمعیت آن ده میلیون نفر است تعداد بلیطهایی که سالانه فروش می‌رود به 30 میلیون برگ بالغ می‌گردد. البته این رقم صرف نظر از بینندگان سینماهای سیار است که اقدام به نمایش فیلم در دور افتاده‌ترین نقاط روستایی می‌کنند. همچنین صنعت فیلم، دارای آرشیوی است که یکی از کامل‌ترین مجموعه‌های فیلم در آمریکای لاتین است.
گزافه نیست اگر گفته شود که پیش از انقلاب، صنعت چاپ و انتشار تقریباً وجود نداشت. چاپ وقف تبلیغات تجاری می‌شد. سالانه حدود یک میلیون کتاب، بویژه کتابهایی که سند رسمی محسوب می‌شود و کتابهای درسی مدارس چاپ می‌شد. شاعران و داستان نویسان برجسته، مانند آلخو کارپنتیر و نیکلاس لیگن رئیس فعلی اتحادیه‌ی نویسندگان، آثار خود را با هزینه‌ی شخصی و شمارگان 150 نسخه چاپ می‌کردند. امروزه سالانه بیش از 800 عنوان کتاب منتشر می‌شود که بیش از 25 درصد آنها مربوط به ادبیات است و شمارگان کل آنها به 30 میلیون نسخه بالغ می‌شود. و از نظر ارزانی در مقایسه با قیمتهای جهانی، که روز به روز بیشتر کتاب را به صورت یک کالای تجملی دور از دسترس اکثریت بزرگی از مردم در می‌آورد، خنده آور است.
کشور 130 کتابخانه‌ی عمده و 714 کتابخانه‌ی کوچک دارد. در این آمار 10 هزار کتابخانه‌ی خیلی کوچک کارخانه‌ها و کارگاهها که بیش از 50 کتاب مورد علاقه‌ی عموم دارند به حساب نیامده است. شبکه‌ای از کتابخانه‌های [سیار] کتاب را به دورترین مناطق روستایی می‌رساند.
در سال 1958 کوبا شش موزه‌ی متزلزل و فاقد هر نوع سازمان علمی داشت که به علت نبود انگیزه‌ی فرهنگی، اکثراً مورد استقبال مردم قرار نمی‌گرفت. امروزه بیش از 74 موزه دارای ویژگیهای متفاوت در کشور وجود دارد که به آموزش مردم و اجرای برنامه‌های مشارکت برای کلیه‌ی سنین می‌پردازد. از این تعداد، چهل موزه ویژه‌ی تاریخ، هنر و علوم‌اند. به عنوان مثال، موزه‌ی شهر هاوانا سالانه بیش از 200000 بازدید کننده دارد.
شش گروه نمایش ملی وجود دارد که به اجرای برنامه‌های توسعه‌ی فرهنگی در مدارس، مزارع و کارخانه‌ها می‌پردازند و 26 گروه نمایشی مخصوص کودکان وجود دارد که بویژه در نواحی روستایی به منظور تأمین سرگرمی، آموزش و توسعه‌ی حس هنری مردم به ایفای همین نقش می‌پردازند.
یکی از اقداماتی که در این رشته از فعالیت، بازتاب وسیعی داشت ایجاد جنبش ملی آماتورها به منظور فراگیرسازی آفرینش هنری و پرورش تمایلات هنری بویژه در میان کارگران، کشاورزان و دانشجویان بود. معلمان و مدرسان از مدرسه‌ی عالی هنرهای زیبا که به تربیت افراد حرفه‌ای ماهر می‌پردازد، اعزام می‌شدند. طرح مهم دیگری که در سال 1977 آغاز شد، تشکیل خانه‌های فرهنگ است که تاکنون بیش از 100 واحد از آنها در سراسر کشور ساخته شده است.
جنبش ملی آماتور نماینده‌ی بیش از 20000 گروه هنری است، که بیش از 700000 کودک در آنها به موسیقی، نمایش، رقص، هنرهای دیداری و ادبیات می‌پردازند و تمامی آنها کلیه‌ی لوازم مورد نیاز فعالیت خود را از وزارت فرهنگ دریافت می‌کنند. این جنبش بیش از 17000 محفل مطالعه با متوسط اعضای 10 نفر را شامل می‌شود که به بحث و تحلیل فعالیتهای برجسته سوادآموزی در سطح ملی و بین المللی می‌پردازند.
خانه‌ی فرهنگ به توسعه‌ی فعالیتهای فرهنگی از طریق برپایی سخنرانی، همایش، کنسرت، جشنواره، نمایشگاه و کلاسهای موسیقی، بحث راجع به فیلم و برنامه‌های هنری می‌پردازد. آنها ادعا نمی‌کنند که افرادی حرفه‌ای پرورش می‌دهند، بلکه قصدشان بیشتر گردهم آوردن مردم و تشدید گرایشهای فرهنگی آنها، تشویق خلاقیت و گسترش تلذّذ هنری است. خانه‌ی فرهنگ یکی از مناطق شهرداری استان هاوانا، در سال 1979 صدها فعالیت صورت داد که بیش از 250000 نفر در آن شرکت کردند.
رسانه‌های گروهی و سیستم ارتباطات دور علاوه بر عملکرد خاص خود، هدف برجسته‌ی دیگری نیز دارند و آن تکمیل پیشرفت اقتصادی و فرهنگی مردم است. با مطالعه‌ی «بررسی نظام ارتباطات جهانی»، چاپ یونسکو، 1977 که می‌گوید کوبا تنها کشور به اصطلاح جهان سومی است که در سطحی ملی مطبوعات زیر پوشش ملی، قرار دارد می‌توان به میزان سرمایه گذاریها و پیشرفتهای حاصل در این زمینه پی برد.
تشکیلات رادیو 52 فرستنده دارد؛ 3 فرستنده‌ی ملی، 14 فرستنده خاص استانها و 35 فرستنده منطقه‌ای با ظرفیت کل 900 کیلو وات که 30 درصد آن به پایتخت اختصاص دارد. این فرستنده‌ها روزانه جمعاً هزار ساعت برنامه از طریق یک شبکه‌ی مدرن مایکروویو پخش می‌کنند.
هر یک از این فرستنده‌ها با برنامه‌های آموزشی، فرهنگی، هنری و سرگرم کننده‌ی خود شکل خاصی دارند. ظرف سه سال اخیر، پانزده برنامه‌ی جدید برای پخش در سطح ملی آماده شده است. در سال 1979 کل ساعات پخش به بالاترین حد خود، یعنی 362.000 ساعت رسید که 50 درصد آن از طریق ایستگاه‌های شهرداری‌ها پخش شده بود. 99 درصد برنامه‌ها تولید داخل است که 12 درصد به صورت زنده و 88 درصد به صورت ضبط شده پخش می‌شود.
برنامه‌های موسیقایی 39 درصد کل برنامه‌ها را تشکیل می‌دهد و در پی آن به ترتیب، برنامه‌های آگاه کننده 22 درصد، جوانان 7 درصد، آموزشی 4/5 درصد و کودکان 2/5 درصد زمان برنامه‌ها را تشکیل می‌دهد. نمایش، و برنامه‌های تاریخی و مطایبه آمیز هر کدام 1 درصد از زمان پخش را به خود اختصاص داده‌اند. قدرت پخش ظرف بیست سال گذشته سه برابر شده است. تعداد رادیوها بویژه رادیوهای ترانزیستوری 250 دستگاه برای هر 1000 نفر از ساکنان کوباست. در حال حاضر کارخانه‌ی جدیدی در هاوانا در دست ساخت است که با آغاز به کار خود در سال 1981، [سالانه] 300000 دستگاه رادیو و 100000 دستگاه تلویزیون تولید خواهد کرد.
قبل از 1958 تنها بینندگان شهرنشین قادر به دریافت برنامه‌های تلویزیونی بودند و نواحی وسیع روستایی، از جمله جزیره‌ی کاجها و سراسر استان پینار دل ریو از دریافت برنامه‌های تلویزیونی محروم بودند. بخش بسیار بزرگی از برنامه‌ها وارداتی بود و بقیه تقلیدی از برنامه‌های موفق ایالات متحده آمریکا. حامیان اصلی تلویزیون کوبا شرکتهای فراملیتی آمریکای شمالی بودند.
در حال حاضر دو شبکه‌ی سراسری و یک شبکه‌ی استانی به قدرت 1200 کیلووات وجود دارد. برای هر 1000 نفر 120 دستگاه تلویزیون وجود دارد و از 600000 کارگر روستایی 80 درصد رادیو و 26 درصد دستگاه‌های تلویزیون دارند.
هنوز هم در مورد هر دو رسانه محدودیتها و کاستیهایی وجود دارد. در حال حاضر، برنامه‌های کوتاه مدت و بلند مدتی در دست بررسی است که از جمله‌ی آنها افزایش مشارکت مردم، افزایش برنامه‌های علمی و فنی، بحثهای جوانان راجع به موضوعات مختلف، گسترش اطلاعات اقتصادی، افزایش تولیدات نمایشی مبتنی بر رویدادهای ملی، بهبود برنامه‌های کودکان از لحاظ تنوع و کیفیت، و تلاش بیشتر به منظور هدایت مردم در استفاده از اوقات فراغت خود می‌باشد.
28 دستگاه مایکرو ویو در سراسر کشور، گسترش پخش را تضمین می‌کند و نیز 5280 کانال آن به برقراری ارتباط تلفنی خودکار کمک می‌نماید. بیشتر این امکانات از طریق احداث در نواحی‌ای که هرگز از چنین خدماتی برخوردار نبوده است، برای شهری کردن مناطق روستایی مورد استفاده قرار گرفته است.
در حال حاضر طرح تازه‌ای در دست انجام است که این مجموعه را کامل می‌کند و کوبا را به صورت یکی از نخستین کشورهای جهان که دارای شبکه‌ی کابلی هم محور است، درخواهد آورد. این شبکه تا سال 1986 تکمیل خواهد شد و طول کابلهای آن به 1800 کیلومتر خواهد رسید. شبکه‌ی مذکور که با همکاری شوروی احداث می‌شود کلیه نیازهای ارتباطات راه دور با استفاده از کابل، از جمله پست تصویری، را برآورده خواهد کرد. این سیستم دارای ده هزار کانال است که می‌تواند به طور هم زمان مورد استفاده قرار گیرد و کانال دوگانه‌ای نیز برای تلویزیون وجود دارد.
پنج شبکه‌ی بانک اطلاعات رایانه‌ای به این مجموعه افزوده خواهد شد. این بانکهای اطلاعات از سال 1979 با استفاده از رایانه‌های کوچک و نمایش گرهای کوبایی که توسط مؤسسه‌ی ملی سیستمهای خودکار و تکنیکهای رایانه‌ای ساخته و نصب شده، در سطح ملی مشغول فعالیت بوده است. در سال 1976 کوبا بیش از 300 فیزیکدان متخصص مدارهای فیزیک جامدات داشت که هسته‌ی پیشرفتها در این زمینه را تشکیل می‌دادند.
مطبوعات یکی از مهم‌ترین نقشها را در بخش فرهنگی دارند. قبل از 1958 پانزده روزنامه در کوبا وجود داشت که کل شمارگان آنها به 300000 نسخه می‌رسید. در حال حاضر دو روزنامه‌ی ملی Granma و Juventud Rebelde و چهارده روزنامه با گستره‌ی محلی وجود دارد. همچنین هشت هفته نامه و ماهنامه با شمارگان کل 1/18 میلیون و چهارهفته نامه مصور با شمارگان 550000 نسخه وجود دارد. روزنامه‌ها با شمارگان 1/1 میلیون نسخه در روز منتشر می‌شود که با این حال، کافی نیست. توزیع روزنامه‌ها در نواحی روستایی با استفاده از هواپیماهای مربوط به امور کشاورزی و حتی قطار و قاطر صورت می‌گیرد.
بیداری اجتماعی و فرهنگی کوبا توسط پروفسور هربرت شیلر از دانشگاه کالیفرنیا، که در پایان سال 1977 از کوبا دیدن کرد، مورد تحلیل قرار گرفته است. وی در آن موقع اظهار داشت که رفتار روزانه‌ی مردم، ارتباط کاری و روش زندگی آنها - یعنی روابط متقابلشان با یکدیگر - خود یک رسانه است و گونه‌ای بسیار عمیق و مداوم از ارتباط می‌باشد.
وی همچنین اضافه کرد که انگیزه‌ی مشترک و تأمین نیازهای اجتماعی تبدیل به وحدت می‌شود؛ وحدتی که مبنای ارتباط واقعی است. وی در ادامه‌ی اظهارات خود افزود:
این فرآیند انتقال اجتماعی مبتنی بر معامله‌ی متقابل از خود رسانه‌های گروهی که برای اهداف جامعه نقش حمایتی دارند، نیرومندتر است. می‌توان گفت که در صورت استقرار چنین پیوندهای محکمی است که رسانه‌های گروهی نقشی مکمل خواهند یافت.
وی از جمله اظهار داشت علت این که رسانه‌های گروهی در آمریکا نقشی چنان مسلط دارند شیوه‌ی زندگی جامعه‌ای از خود بیگانه و فاقد وحدت است. نامبرده در ادامه افزود:
تا جایی که کوباییها اهداف و آرمان مشترک دارند و همگان در یک تلاش جمعی واحد شرکت می‌کنند و با یکدیگر در ارتباطند، وحدتی نیرومند میان آنها وجود خواهد داشت.
احتمالاً همین امر بهترین محافظ آنها در برابر نظام قدرتمند پخش در آمریکاست که در پی نفوذ (مسلکی) و کسب سلطه می‌باشد. تجربه‌ی کوبا بسیار مفید و مهم است؛ نمونه‌ی کوبا سرمشق خوبی برای کسانی است که از آلودگی اجتماعی نظام اطلاع رسانی آمریکا بیمناکند. (2)

پی‌نوشت‌ها:

1. ویراستار محله‌ی کمیسیون ملی یونسکوی کوبا
2. Herbet I. Schiller. 'Media and Imperialism', Paris extract, Centre National de la Recherche Scientifique. No. 6. 1978. p. 269-81.

منبع مقاله :
صنايع فرهنگي مانعي بر سر راه آينده‌ي فرهنگ، (1380) گردآوری یونسکو، ترجمه مهرداد وحدتي، تهران: مؤسسه‌ي پژوهشي نگاه معاصر، چاپ دوم