برنامه ريزي
منبع:ماهنامه ديدارآشنا-شماره 74
جامي از زلال:
«همانا شبانه‌روز تو، تمام نيازهايت را پوشش نمي‌دهد، پس اوقات آن را بين كار و آسايش خود تقسيم‌كن.»(غررالحكم، حديث 3641)
«... از فرا رسيدن مرگ ناگهاني بترسيد؛ زيرا رزقي كه از دست رفته اميد بازگشت آن هست، اما عمرگذشته را نمي‌توان بازگرداند. آنچه امروز از بهره دنيا كم شده مي‌توان فردا به دست آورد اما آنچه ديروز از عمر گذشته، اميد به بازگشت آن نيست، به آينده اميدوار و از گذشته نااميد باشيد.»
(نهج‌البلاغه، خطبه114)
و فقط يك تعريف از واژه برنامه‌ريزي از كتاب مباني برنامه‌ريزي آموزشي نوشته آقاي يحيي فيوضات:
تعريف برنامه‌ريزي:
پيش‌بيني خردمندانه و تنظيم هدفمند فعاليت‌ها و نيازمندي‌ها در مدت زمان شبانه روز، هفته، ماه و سال، براساس اولويت‌ها و متناسب با توان و خواسته اجراكننده. براساس اين تعريف يك برنامه خوب چنين تعريف مي شود:
«چينش و جايگزيني خردمندانه و آينده‌نگر فعاليت‌ها و نيازمندي‌ها، در ظرف زمان و براساس اولويت‌ها و متناسب با توان و خواسته اجراكننده.»
اما بد نيست با برخي اصطلاحات مربوط به برنامه‌ريزي كه دركتابهاي ديني با آن روبه‌رو خواهيد شد، آشنا شويد:
در حقيقت، مديريت زمان يك نوع«مرابطه» است كه عبارت از مشارطه، مراقبه، محاسبه و معاقبه مي‌باشد.
1. مشارطه: فرد بايد براي هرروز خود برنامه‌ريزي كند تا براساس اولويت‌هاي تعيين شده، برنامه خود را پيش برد و از اتلاف وقت پرهيز كند.
2. مراقبه: در طول روز فرد بايد مراقبت كند كه اتفاقات، درخواست‌هاي ديگران يا حالات روحي خودش، باعث سستي در انجام برنامه و يا تلف كردن وقت وي نشود.
3. محاسبه: فرد در پايان هر روز وضعيت خود را بررسي كند كه آيا طبق برنامه عمل كرده است يا خير؟
4. معاقبه: فرد با بررسي اشكالات خود در صدد رفع آن برآيد و در مواردي براي خود مجازات در نظر بگيرد
(سعيد اسلامي، مديريت كاربردي وقت، ص8)
براي آن كه به اهميت برنامه‌ريزي در طول زندگي بيشتر آگاه شويد دانستن اين نكته ضروري است:
آيا مي‌دانيد:
«آيا مي‌دانيد يك عمر هفتاد ساله چگونه مي‌گذرد، بر اساس تحقيقات انجام شده هفتاد سال عمر بطور متوسط: 25 سال در خواب، هشت سال صرف مطالعه، تحصيل و يادگيري، شش سال در استراحت و بيماري، هفت سال صرف تفريح و تعطيلات، پنج سال در رفت و آمد، چهارسال صرف آمادگي خوردن و آشاميدن، سه‌سال صرف آمادگي جهت انجام فعاليت‌هاي فوق، و به اين ترتيب فقط دوازده سال صرف كار مفيد مي‌شود.»
(مجله تدبير، ش84 ،ص39)
يك مانع مهم در برنامه‌ريزي:
يكي از موانع مهم عدم موفقيت در برنامه‌ريزي، «تسويف» يا همان امروز و فرداكردن است اما برخي از راه‌هاي زدودن اين مشكل فكري را آورده‌ايم:
عوامل تسويف درمان
اعتقاد به اين‌كه من تحت فشار، بهتر كار مي‌كنم توجه داشته باشيد كه اين تصور يك توجيه محض است، براي انجام كار و مطالعه خود مهلت زمان مشخص تعيين كنيد و بر شروع كار به‌جاي پايان آن تأكيد داشته باشيد. اولويت‌ها را از ياد نبريد.
ترس از شكست توانايي‌ها، امكانات و استعدادهاي خود را از ياد ببرده‌ايد به اين امور بيشتر توجه كنيد.
نبودن علاقه به موضوع درسي، يا فردي خاص به عوامل مؤثر در ايجاد انگيزه توجه كنيد. به موضوع مورد علاقه خود بپردازيد.
عادت به انجام امور ساده و پيش پاافتاده در ابتدا و سپس به تعويق انداختن امور دشوار وقتي كه در اوج انرژي روزانه خود هستيد، كاري را كه مهم‌تر است انجام دهيد، توجه داشته باشيد كه مار كنار گذاشته شده ممكن است حياتي‌تر بوده باشد و با تأخير آن خسارت بزرگي متحمل شويد.
(مديريت زمان، دبيرخانه شوراي تهذيب و اخلاق مؤسسه آموزشي پژوهشي امام خميني(رحمت الله عليه))
چرا از برنامه‌ريزي استقبال نمي‌كنيم؟ يكي از پاسخ‌ها آن است كه ارزش وقتمان را نمي‌دانيم. چرا ارزش زمانمان را نمي‌دانيم؟ اين را آقاي اميرحسين مظاهري سيف در كتاب ثروت نامريي پاسخ گفته‌اند:
كنتور عمر:
بي‌توجهي ما نسبت به زمان سه علت اصلي دارد:
1. مجاورت دايم: ماهي تا در آب است ارزش آب را نمي‌داند وقتي ارزش آب را درك مي‌كند كه از آب بيرونش كنند. انسان نيز تا وقتي به كمبود وقت دچار نشود، ارزش آن را درك نمي‌كند.
2. رايگان بودن: ما قدر امكاناتي كه براي آن زحمت نكشيده‌ايم، يا بهايي نپرداخته‌ايم، نمي‌دانيم. زمان نيز همين‌طور، غافل از اين كه اگر زماني كه به رايگان به دست آورده‌ايم به رايگان هم از دست بدهيم، چه خسارتي را بايد تحمل كنيم. بهتر است شما به ساعت خود با ديد كنتوري نگاه كنيد كه گذشت عمرتان را نشان مي‌دهد.
3. نبودن آموزش: از كسي كه تا به‌حال براي استفاده بهتر از زمان، آموزش نديده است، نمي‌توانيم توقع داشته باشيم كه وقتش را هدر ندهد.
برخي به اشتباه گمان مي‌كنند كه برنامه‌ريزي مستلزم كوششي چند برابر است، توضيح زير اين باور غلط را رد مي‌كند:
تلاش سخت، نه؛ آموزش هوشمندانه:
اين عنوان ممكن است تكراري به نظر آيد ليكن چنين نيست فرض كنيم به يكي از دو نفر كه قرار است درختي را قطع كنند اره يا تبري برنده و به ديگري يك چكش ولو با لبه تيز داده شود. بديهي است دومي چه تلاش سخت و خسته‌كننده‌اي در پيش خواهد داشت. بنابراين از هم‌اكنون با كاربرد روش‌هاي بررسي شده درست و هوشمندانه خود را هماهنگ كنيد. بدون ترديد موفقيت در انتظار شماست. بلي، تجربيات به روشني نشان مي‌دهد كه با استفاده از روش‌هاي درست آموختن و در پيش‌گرفتن برنامه درستي از استراحت، كار، ورزش و تغذيه به راحتي خواهيد توانست جزو نفرات بالاي كلاس خود باشيد.
براي رسيدن به هدف مورد نظر اولين وسيله‌اي كه به آن نياز داريد مغز شماست. پژوهش‌هاي علمي نشان داده است كه ما انسان‌ها بطور متوسط تنها از سه درصد(آري سه درصد) توان مغز خود استفاده مي‌كنيم! تصور كنيد اگر بتوانيم همگي اين بهره‌وري را تنها به شش درصد ارتقاع دهيم، دستاوردهاي ذهني ما به دو برابر افزايش خواهد يافت.
(پروفسور اونلي و ديگران، راز موفقيت از دبيرستان تا دانشگاه،مترجم: دكتر حسن فشاركي‌زاده)
هر برنامه‌ريزي موفق از اصول و قوانيني خاص اطاعت مي‌كند. دركتاب اعجاز لحظه‌ها كه راه‌كارهايي است در باب رسيدن به موفقيت، دكتر محمدرضا دادخواه تهراني يكي از اين اصول را اين‌گونه بيان مي‌كند:
آهسته و پيوسته:
بايد بدانيد كه نبايد همه نقشه و طرح خويش را يك‌باره پياده كنيد؛ بلكه بايد آرام‌آرام به هدف بزرگ خويش دست يابيد. مقصود اين است كه كار را از جاي كوچك آغاز كنيد، اما طرح و نقشه را بزرگ و وسيع در نظر بگيريد و راه رسيدن به هدف را آهسته و پيوسته طي كنيد. سعدي در اين‌باره سروده است:
ملكه پاسخ داد: ملت انگلستان هرگز اسرار و رازهاي موفقيت خود را به ملل بيگانه نمي‌گويند، ولي من به پاس احترام شما در اين‌جا نكته‌اي را متذكر مي‌شوم. ما مردم مغرب زمين به‌خصوص مردم انگلستان همواره كار را از جاي كوچك شروع مي‌كنيم تا اگر سودي نبرديم راه بازگشت برايمان باز باشد و با دادن ضرر ناچيز نقشه را دگرگون كنيم، و اگر سود برديم فوري وضع موجود را توسعه دهيم. ما در اين خصيصه با شما شرقيان در نقطه مخالف قرارگرفته‌ايم.
برخي از قواعد برنامه‌ريزي بسيار ساده اما پرفايده هستند مثل كتاب«اصل نوشتن» اگر باور نداريد اين توضيح كوتاه را از كتاب مديريت زمان نوشته لوتار.جي.سي‌ورت بخوانيد:
برنامه‌هايتان را روي كاغذ بياوريد:
مهم‌ترين قاعده در برنامه‌ريزي آن است كه كارها را به نوشته درآوريم. به اين دلايل:
1. كنترل برنامه‌ها: فهرستي از كارهاي در دست اقدامتان، اگر تنها در فكرتان باشد، بسيار دشوار است و به راحتي مي‌توان از آن‌ها منحرف شد.(از دل برود هر‌آن چه از ديده برفت)
2. كاهش در فشار بر حافظه: برنامه نوشته شده به معني كاهش بار از روي حافظه شماست.
3. انگيزش دروني: برنامه نوشته شده داراي اثري رواني در تحريك دروني براي انجام كارتان است. فعاليت‌هاي شما به هنگام انجام وظايف روزمره هدفمدارتر مي‌شود و شما براي تنظيم وظايف روزانه تمايل بيشتري نشان خواهيد داد.
4. تمركز: با برنامه‌ريزي، امكان حواس‌پرتي كمتر وجود خواهد داشت.
5. بررسي: با اين شيوه، بررسي نتايج و دست‌آوردهاي روزانه آسان‌تر خواهد شد و وظايفي كه هوز انجام نشده‌اند، مورد توجه قرار مي‌گيرد.
همه برنامه‌ريزي‌هاي كوتاه‌مدت بايد در خدمت اهداف عالي ما باشند. در حقيقت، دستيابي به افق‌هاي بلند در گروداشتن برنامه‌اي مناسب با آن اهداف است:
برنامه‌اي براي زندگي:
داشتن طرحي براي تمام عمر خيلي مهم‌تر و گسترده‌تر از برنامه‌هايي است كه شما براي گذراندن مدارج تحصيلي و حتي به دست آوردن يك حرفه به آن فكر مي‌كنيد. بنابراين از همين امروز و همين لحظه براي يك زندگي شاد، فعال و پر از موفقيت و كاميابي به طرح برنامه بپردازيد. براي رسيدن به مقصود، به اين نكات جهت برنامه‌ريزي براي تمام زندگي فكر كنيد.
چه چيزهايي مي‌توانندبراي من آرامش و شادي را به ارمغان بياورند؟
چه نوعي از زندگي كردن براي من مناسب‌تر است؟
در زندگي مايلم شبيه چه كسي باشم؟
در زندگي به چه كسي دوست ندارم شبيه باشم و مثل او زندگي كنم؟
براي رسيدن به زندگي دلخواهم چه كارهايي بايد انجام دهم؟
موفقيت اجتماعي من دركجاست؟
«همانا شبانه‌روز تو، تمام نيازهايت را پوشش نمي‌دهد، پس اوقات آن را بين كار و آسايش خود تقسيم‌كن.»(غررالحكم، حديث 3641)
«... از فرا رسيدن مرگ ناگهاني بترسيد؛ زيرا رزقي كه از دست رفته اميد بازگشت آن هست، اما عمرگذشته را نمي‌توان بازگرداند. آنچه امروز از بهره دنيا كم شده مي‌توان فردا به دست آورد اما آنچه ديروز از عمر گذشته، اميد به بازگشت آن نيست، به آينده اميدوار و از گذشته نااميد باشيد.»
(نهج‌البلاغه، خطبه114)
و فقط يك تعريف از واژه برنامه‌ريزي از كتاب مباني برنامه‌ريزي آموزشي نوشته آقاي يحيي فيوضات:
تعريف برنامه‌ريزي:
پيش‌بيني خردمندانه و تنظيم هدفمند فعاليت‌ها و نيازمندي‌ها در مدت زمان شبانه روز، هفته، ماه و سال، براساس اولويت‌ها و متناسب با توان و خواسته اجراكننده. براساس اين تعريف يك برنامه خوب چنين تعريف مي شود:
«چينش و جايگزيني خردمندانه و آينده‌نگر فعاليت‌ها و نيازمندي‌ها، در ظرف زمان و براساس اولويت‌ها و متناسب با توان و خواسته اجراكننده.»
اما بد نيست با برخي اصطلاحات مربوط به برنامه‌ريزي كه دركتابهاي ديني با آن روبه‌رو خواهيد شد، آشنا شويد:
در حقيقت، مديريت زمان يك نوع«مرابطه» است كه عبارت از مشارطه، مراقبه، محاسبه و معاقبه مي‌باشد.
1. مشارطه: فرد بايد براي هرروز خود برنامه‌ريزي كند تا براساس اولويت‌هاي تعيين شده، برنامه خود را پيش برد و از اتلاف وقت پرهيز كند.
2. مراقبه: در طول روز فرد بايد مراقبت كند كه اتفاقات، درخواست‌هاي ديگران يا حالات روحي خودش، باعث سستي در انجام برنامه و يا تلف كردن وقت وي نشود.
3. محاسبه: فرد در پايان هر روز وضعيت خود را بررسي كند كه آيا طبق برنامه عمل كرده است يا خير؟
4. معاقبه: فرد با بررسي اشكالات خود در صدد رفع آن برآيد و در مواردي براي خود مجازات در نظر بگيرد
(سعيد اسلامي، مديريت كاربردي وقت، ص8)
براي آن كه به اهميت برنامه‌ريزي در طول زندگي بيشتر آگاه شويد دانستن اين نكته ضروري است:
آيا مي‌دانيد:
«آيا مي‌دانيد يك عمر هفتاد ساله چگونه مي‌گذرد، بر اساس تحقيقات انجام شده هفتاد سال عمر بطور متوسط: 25 سال در خواب، هشت سال صرف مطالعه، تحصيل و يادگيري، شش سال در استراحت و بيماري، هفت سال صرف تفريح و تعطيلات، پنج سال در رفت و آمد، چهارسال صرف آمادگي خوردن و آشاميدن، سه‌سال صرف آمادگي جهت انجام فعاليت‌هاي فوق، و به اين ترتيب فقط دوازده سال صرف كار مفيد مي‌شود.»
(مجله تدبير، ش84 ،ص39)
يك مانع مهم در برنامه‌ريزي:
يكي از موانع مهم عدم موفقيت در برنامه‌ريزي، «تسويف» يا همان امروز و فرداكردن است اما برخي از راه‌هاي زدودن اين مشكل فكري را آورده‌ايم:
عوامل تسويف درمان
اعتقاد به اين‌كه من تحت فشار، بهتر كار مي‌كنم توجه داشته باشيد كه اين تصور يك توجيه محض است، براي انجام كار و مطالعه خود مهلت زمان مشخص تعيين كنيد و بر شروع كار به‌جاي پايان آن تأكيد داشته باشيد. اولويت‌ها را از ياد نبريد.
ترس از شكست توانايي‌ها، امكانات و استعدادهاي خود را از ياد ببرده‌ايد به اين امور بيشتر توجه كنيد.
نبودن علاقه به موضوع درسي، يا فردي خاص به عوامل مؤثر در ايجاد انگيزه توجه كنيد. به موضوع مورد علاقه خود بپردازيد.
عادت به انجام امور ساده و پيش پاافتاده در ابتدا و سپس به تعويق انداختن امور دشوار وقتي كه در اوج انرژي روزانه خود هستيد، كاري را كه مهم‌تر است انجام دهيد، توجه داشته باشيد كه مار كنار گذاشته شده ممكن است حياتي‌تر بوده باشد و با تأخير آن خسارت بزرگي متحمل شويد.
(مديريت زمان، دبيرخانه شوراي تهذيب و اخلاق مؤسسه آموزشي پژوهشي امام خميني(رحمت الله عليه))
چرا از برنامه‌ريزي استقبال نمي‌كنيم؟ يكي از پاسخ‌ها آن است كه ارزش وقتمان را نمي‌دانيم. چرا ارزش زمانمان را نمي‌دانيم؟ اين را آقاي اميرحسين مظاهري سيف در كتاب ثروت نامريي پاسخ گفته‌اند:
كنتور عمر:
بي‌توجهي ما نسبت به زمان سه علت اصلي دارد:
1. مجاورت دايم: ماهي تا در آب است ارزش آب را نمي‌داند وقتي ارزش آب را درك مي‌كند كه از آب بيرونش كنند. انسان نيز تا وقتي به كمبود وقت دچار نشود، ارزش آن را درك نمي‌كند.
2. رايگان بودن: ما قدر امكاناتي كه براي آن زحمت نكشيده‌ايم، يا بهايي نپرداخته‌ايم، نمي‌دانيم. زمان نيز همين‌طور، غافل از اين كه اگر زماني كه به رايگان به دست آورده‌ايم به رايگان هم از دست بدهيم، چه خسارتي را بايد تحمل كنيم. بهتر است شما به ساعت خود با ديد كنتوري نگاه كنيد كه گذشت عمرتان را نشان مي‌دهد.
3. نبودن آموزش: از كسي كه تا به‌حال براي استفاده بهتر از زمان، آموزش نديده است، نمي‌توانيم توقع داشته باشيم كه وقتش را هدر ندهد.
برخي به اشتباه گمان مي‌كنند كه برنامه‌ريزي مستلزم كوششي چند برابر است، توضيح زير اين باور غلط را رد مي‌كند:
تلاش سخت، نه؛ آموزش هوشمندانه:
اين عنوان ممكن است تكراري به نظر آيد ليكن چنين نيست فرض كنيم به يكي از دو نفر كه قرار است درختي را قطع كنند اره يا تبري برنده و به ديگري يك چكش ولو با لبه تيز داده شود. بديهي است دومي چه تلاش سخت و خسته‌كننده‌اي در پيش خواهد داشت. بنابراين از هم‌اكنون با كاربرد روش‌هاي بررسي شده درست و هوشمندانه خود را هماهنگ كنيد. بدون ترديد موفقيت در انتظار شماست. بلي، تجربيات به روشني نشان مي‌دهد كه با استفاده از روش‌هاي درست آموختن و در پيش‌گرفتن برنامه درستي از استراحت، كار، ورزش و تغذيه به راحتي خواهيد توانست جزو نفرات بالاي كلاس خود باشيد.
براي رسيدن به هدف مورد نظر اولين وسيله‌اي كه به آن نياز داريد مغز شماست. پژوهش‌هاي علمي نشان داده است كه ما انسان‌ها بطور متوسط تنها از سه درصد(آري سه درصد) توان مغز خود استفاده مي‌كنيم! تصور كنيد اگر بتوانيم همگي اين بهره‌وري را تنها به شش درصد ارتقاع دهيم، دستاوردهاي ذهني ما به دو برابر افزايش خواهد يافت.
(پروفسور اونلي و ديگران، راز موفقيت از دبيرستان تا دانشگاه،مترجم: دكتر حسن فشاركي‌زاده)
هر برنامه‌ريزي موفق از اصول و قوانيني خاص اطاعت مي‌كند. دركتاب اعجاز لحظه‌ها كه راه‌كارهايي است در باب رسيدن به موفقيت، دكتر محمدرضا دادخواه تهراني يكي از اين اصول را اين‌گونه بيان مي‌كند:
آهسته و پيوسته:
بايد بدانيد كه نبايد همه نقشه و طرح خويش را يك‌باره پياده كنيد؛ بلكه بايد آرام‌آرام به هدف بزرگ خويش دست يابيد. مقصود اين است كه كار را از جاي كوچك آغاز كنيد، اما طرح و نقشه را بزرگ و وسيع در نظر بگيريد و راه رسيدن به هدف را آهسته و پيوسته طي كنيد. سعدي در اين‌باره سروده است:
رهرو آن نيست كه گه تند و گهي خسته رود
رهرو آن است كه آهسته و پيوسته رود
در يادداشت‌هاي ناصرالدين شاه چنين آمده كه وي در مسافرتي كه به اروپا كرد، در بازديد خود از لندن با ملكه انگلستان تماس گرفت و از او علت موفقيت بانك انگليس را در ايران پرسيد. شاه گفت: روزي كه اين بانك در پايتخت ايران شعبه باز كرد، يك رييس، يك حسابدار و يك پيش‌خدمت بيش نداشت و با سرمايه كوچك مشغول كار شد. چطور در اندك زماني، موفقيتي شايان به‌دست آورد و سود زيادي برد؟رهرو آن است كه آهسته و پيوسته رود
ملكه پاسخ داد: ملت انگلستان هرگز اسرار و رازهاي موفقيت خود را به ملل بيگانه نمي‌گويند، ولي من به پاس احترام شما در اين‌جا نكته‌اي را متذكر مي‌شوم. ما مردم مغرب زمين به‌خصوص مردم انگلستان همواره كار را از جاي كوچك شروع مي‌كنيم تا اگر سودي نبرديم راه بازگشت برايمان باز باشد و با دادن ضرر ناچيز نقشه را دگرگون كنيم، و اگر سود برديم فوري وضع موجود را توسعه دهيم. ما در اين خصيصه با شما شرقيان در نقطه مخالف قرارگرفته‌ايم.
برخي از قواعد برنامه‌ريزي بسيار ساده اما پرفايده هستند مثل كتاب«اصل نوشتن» اگر باور نداريد اين توضيح كوتاه را از كتاب مديريت زمان نوشته لوتار.جي.سي‌ورت بخوانيد:
برنامه‌هايتان را روي كاغذ بياوريد:
مهم‌ترين قاعده در برنامه‌ريزي آن است كه كارها را به نوشته درآوريم. به اين دلايل:
1. كنترل برنامه‌ها: فهرستي از كارهاي در دست اقدامتان، اگر تنها در فكرتان باشد، بسيار دشوار است و به راحتي مي‌توان از آن‌ها منحرف شد.(از دل برود هر‌آن چه از ديده برفت)
2. كاهش در فشار بر حافظه: برنامه نوشته شده به معني كاهش بار از روي حافظه شماست.
3. انگيزش دروني: برنامه نوشته شده داراي اثري رواني در تحريك دروني براي انجام كارتان است. فعاليت‌هاي شما به هنگام انجام وظايف روزمره هدفمدارتر مي‌شود و شما براي تنظيم وظايف روزانه تمايل بيشتري نشان خواهيد داد.
4. تمركز: با برنامه‌ريزي، امكان حواس‌پرتي كمتر وجود خواهد داشت.
5. بررسي: با اين شيوه، بررسي نتايج و دست‌آوردهاي روزانه آسان‌تر خواهد شد و وظايفي كه هوز انجام نشده‌اند، مورد توجه قرار مي‌گيرد.
همه برنامه‌ريزي‌هاي كوتاه‌مدت بايد در خدمت اهداف عالي ما باشند. در حقيقت، دستيابي به افق‌هاي بلند در گروداشتن برنامه‌اي مناسب با آن اهداف است:
برنامه‌اي براي زندگي:
داشتن طرحي براي تمام عمر خيلي مهم‌تر و گسترده‌تر از برنامه‌هايي است كه شما براي گذراندن مدارج تحصيلي و حتي به دست آوردن يك حرفه به آن فكر مي‌كنيد. بنابراين از همين امروز و همين لحظه براي يك زندگي شاد، فعال و پر از موفقيت و كاميابي به طرح برنامه بپردازيد. براي رسيدن به مقصود، به اين نكات جهت برنامه‌ريزي براي تمام زندگي فكر كنيد.
چه چيزهايي مي‌توانندبراي من آرامش و شادي را به ارمغان بياورند؟
چه نوعي از زندگي كردن براي من مناسب‌تر است؟
در زندگي مايلم شبيه چه كسي باشم؟
در زندگي به چه كسي دوست ندارم شبيه باشم و مثل او زندگي كنم؟
براي رسيدن به زندگي دلخواهم چه كارهايي بايد انجام دهم؟
موفقيت اجتماعي من دركجاست؟
